«Η έρημη χώρα» ή «Η άγονη γη»: ένας γόνιμος διάλογος;

Διάβασα το πολύ ενδιαφέρον αφιέρωμα της ARB στη μετάφραση του ποιήματος του Έλιοτ The Waste Land από τον Χάρη Βλαβιανό (τχ. 120, Σεπτέμβριος 2020). Θα ήθελα να κάνω ορισμένες παρατηρήσεις στην κριτική του Νάσου Βαγενά σχετικά με την απόδοση του τίτλου του ποιήματος. Ο ΝΒ επικρίνει τον ΧΒ διότι ο δεύτερος στην Εισαγωγή της μετάφρασής του επικρίνει τον Σεφέρη για την απόδοση του τίτλου ως Η έρημη χώρα. Ο ΧΒ αποδίδει τον τίτλο ως Η άγονη γη.[1] Ουσιαστικά, ο τίτλος του ποιήματος, The Waste Land, δεν μεταφράζεται. Άρα όποια απόδοση και να προτείνει ένας μεταφραστής αποκλείεται να είναι τέλεια. Οι βασικοί λόγοι της μη μεταφρασιμότητας είναι δύο: Πρώτον, η αγγλική λέξη wasteland είναι λέξη καθημερινής χρήσης, δεν έχει όμως ακριβές αντίστοιχο στα ελληνικά. Δεύτερον, η λέξη wasteland γράφεται συνήθως μονολεκτικά, ο Έλιοτ όμως τη γράφει με δύο λέξεις. Λόγω της αλλαγής της γραφής, καθώς και λόγω του ότι πρόκειται για τίτλο ποιήματος και όχι τμήμα του καθημερινού λόγου, ενεργοποιούνται πολλαπλές συνδηλώσεις που παραμένουν αδρανείς στην καθημερινή χρήση της λέξης. Έτσι εξηγείται η πολλαπλότητα των προτάσεων για την απόδοση του τίτλου εκ μέρους των διαφόρων (Ελλήνων και μη) μεταφραστών του ποιήματος. Στην Εισαγωγή του ο ΧΒ παραθέτει έναν ορισμό της λέξης wasteland από «το Λεξικό της Οξφόρδης», χωρίς όμως να προσδιορίσει σε ποια από όλα τα λεξικά του Oxford University Press αναφέρεται. Πάντως το New Oxford Shorter English Dictionary (έκδοση του 1993) δίνει τους εξής ορισμούς: 1 a. (A piece of) land in its natural uncultivated state. Also, (a) waterless and treeless desert. M19. b. (A piece of) land, esp. surrounded by developed land, unused or unfit for cultivation or building. E20. 2 fig. A place, time, situation, etc., regarded as spiritually or intellectually barren. M19. Οι ενδείξεις M19 και E20 σημαίνουν ότι η συγκεκριμένη χρήση μαρτυρείται για πρώτη φορά από τα μέσα του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα αντίστοιχα. Το πιο πάνω παράθεμα προτείνει δύο ομάδες σημασιών, τη μία κυριολεκτική και την άλλη μεταφορική. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για μια ακαλλιέργητη έκταση γης, μια έρημο χωρίς νερό και δέντρα, ή μια έκταση γης που δεν προσφέρεται για καλλιέργεια και για οικοδομή. Στη μεταφορική χρήση πρόκειται για έναν τόπο, μια εποχή ή μια κατάσταση που θεωρείται ψυχικά ή πνευματικά άγονη. Όπως σημειώνει και ο ΝΒ, η αγγλική λέξη waste είναι αρκετά πολύσημη και πρωτεϊκή, καθώς και περισσότερες βασικές αγγλικές λέξεις που προέρχονται από τη γερμανική οικογένεια γλωσσών. Είναι και ρήμα και επίθετο και ουσιαστικό, και σε κάθε μία από τρεις αυτές εκφάνσεις της χρησιμοποιείται με διάφορες σημασίες. Περιορίζομαι όμως στη συγκεκριμένη χρήση των λέξεων waste και land στη λέξη wasteland. Ο ΝΒ υπερασπίζεται την απόδοση του Σεφέρη, Η έρημη χώρα. Κατά τη γνώμη μου, η επιλογή του επιθέτου έρημη δικαιολογείται, όπως φαίνεται από τη χρήση του ουσιαστικού «desert» (έρημος) στον ορισμό που παρέθεσα από το λεξικό. Αντιθέτως, η λέξη χώρα δεν αντιστοιχεί στο land. Η λέξη land είναι κι αυτή πολύσημη, οι δύο κύριες σημασίες όμως είναι ‘στεριά’ (δηλαδή μη θάλασσα) και ‘γη’ (ιδίως μια έκταση γης που χρησιμοποιείται με συγκεκριμένο τρόπο). Είναι αλήθεια ότι το land σημαίνει και country (χώρα), όπως στο τοπωνύμιο England (δηλαδή χώρα των Άγγλων), η χρήση όμως αυτή είναι απαρχαιωμένη. Το άγονη στον τίτλο που προτείνει ο ΧΒ είναι καθ’ όλα δικαιολογημένο, όπως φαίνεται από τη χρήση του επιθέτου «barren» (άγονος) στον ορισμό που παρέθεσα από το λεξικό· το ίδιο επίθετο χρησιμοποιείται και στον ορισμό από το άλλο λεξικό της Οξφόρδης που παραθέτει ο ΧΒ: «An unused area of land that has become barren or overgrown». Όσο για το «γη» στον τίτλο του ΧΒ, δεν είναι τυχαίο ότι στον δεύτερο στίχο του ποιήματος ο Σεφέρης αποδίδει το «land» ως «γη» και όχι ως «χώρα»: «out of the dead land»/«μες απ’ την πεθαμένη γη».[2] Και ο ίδιος ο ΝΒ γράφει ότι ο Έλιοτ μιλάει «για γη που έχει καταστεί άγονη (με τη συμβολική σημασία της λέξης) [...]» (σ. 32· η έμφαση δική μου). Άλλωστε και ο Έλιοτ, στην εισαγωγική παράγραφο των σημειώσεών του στο The Waste Land, γράφει ότι το ποίημα περιέχει «ορισμένες αναφορές σε τελετές βλάστησης» – με άλλα λόγια, τελετές γονιμότητας (βλ. το σχετικό χωρίο από την Εισαγωγή του ΧΒ το οποίο παραθέτει ο ΝΒ στη σ. 32). Γνωρίζω πολύ καλά ότι δεν εξαντλώ καθόλου το θέμα με αυτά τα λίγα λόγια, με τα οποία ήθελα μόνο να εκφράσω κάτι ελάχιστες σκέψεις ως αγγλόφωνος που έγινε νεοελληνιστής και (αυτοδίδακτος) γλωσσολόγος. Τελειώνω επισημαίνοντας κάποια μικρά λάθη που εμφιλοχώρησαν στο αφιέρωμα της ARB. Στο κείμενο του Μ. Φραγκόπουλου, το όνομα Aiken γράφτηκε Άικεν (σ. 23) αντί Έικεν, και το επώνυμο της πρώτης γυναίκας του Έλιοτ Vivian Haigh-Wood γράφτηκε Χέι-Γουντ (σ. 24) αντί Χέιγκ-Γουντ. Η Ιωάννα Ναούμ γράφει The Golden Bow αντί The Golden Bough (σ. 25). Στο κείμενο του ΝΒ, η φράση «a damp gust» γράφτηκε «a dump gust» (σ. 32). Τέλος, η Άννα Βασιάδη (σ. 29) επικρίνει την απόδοση της φράσης «ta ta» (στίχ. 171) από τον Σεφέρη ως «Γεια γεια» και εγκρίνει την απόδοση του ΧΒ («Φχαρ’στώ φχαρ’στώ»), ενώ ο Σεφέρης είχε δίκιο. Η φράση «ta ta» (γράφεται συνήθως ta-ta και προφέρεται tatā με βραχύ το πρώτο a και μακρό το δεύτερο, και με τόνο στη β΄ συλλαβή) είναι λαϊκός αποχαιρετισμός, ο οποίος ταιριάζει με τα συμφραζόμενα: «Goonight. Ta ta. Goonight Goonight», ενώ το μονοσύλλαβο «ta» (με μακρό ā) είναι λαϊκός τύπος του «thank you», ο οποίος συνήθως δεν επαναλαμβάνεται (σε περίπτωση όμως που επαναλαμβάνεται, γράφεται με κόμμα: «ta, ta»). [1] Προσθέτω ότι ο ίδιος τίτλος, Η άγονη γη (ή μήπως απλώς Άγονη γη;), χρησιμοποιήθηκε και από τη Δέσποινα Ρισσάκη στην αδημοσίευτη μετάφρασή της του ελιοτικού ποιήματος, όπως μας πληροφορεί ο Άρης Μπερλής (ARB, τχ. 39, Απρίλιος 2013). [2] Σημειώνω ότι ο ΝΒ γράφει ότι «Η αρχή της μετάφρασης της Έρημης Χώρας είναι από τους καλύτερους στίχους της μετάφρασης του Σεφέρη» (σ. 34).

«Η έρημη χώρα» ή «Η άγονη γη»: ένας γόνιμος διάλογος;

Σύνδεση