Άγονη κριτική

«Είναι καλό να υπάρχουν πολλές μεταφράσεις ενός ξένου ποιήματος σε μια γλώσσα»· έτσι προλογίζει ο κ. Βαγενάς το άρθρο του («“Άγονη γη” ή “Έρημη Χώρα”; Σημειώσεις για τη νέα μετάφραση του ποιήματος», The Athens Review of Books, τχ. 120, Σεπτ. 2020). Και λίγες γραμμές παρακάτω σημειώνει: «Η νέα μετάφραση του The Waste Land του Έλιοτ από τον Χάρη Βλαβιανό (…) είναι περισσότερο από ικανοποιητική. Είναι καλή». Αν και ο τίτλος του άρθρου μάς προϊδεάζει για μια συγκριτική προσέγγιση των δύο μεταφράσεων, τελικά δημιουργεί ερωτηματικά ‒και προκαλεί περαιτέρω συζήτηση‒ ως προς τον λόγο που σε όλη την έκτασή του ο κ. Βαγενάς προβαίνει σε ρητορική υπέρ της Έρημης Χώρας, αντιστρέφοντας δικά του επιχειρήματα ‒που είχε διατυπώσει στο παρελθόν‒ και από κατήγορος της μεταφραστικής τακτικής του Σεφέρη εμφανίζεται τώρα υπερασπιστής της. Με όλον τον σεβασμό που τρέφω προς το πρόσωπο του κ. Βαγενά, θα ήθελα να επιμείνω πως ο «τίτλος» ενός άρθρου, κειμένου ή ποιήματος λειτουργεί ως χειραψία με τον αναγνώστη (θα αναφερθώ σε αυτό και παρακάτω), συνοψίζει και προδιαθέτει ως προς το περιεχόμενο του κειμένου που ακολουθεί. Ο κ. Βαγενάς, ωστόσο, σπεύδει να διευκρινίσει ‒ήδη στην αρχή του άρθρου‒ ότι «σκοπός του παρόντος κειμένου [τ]ου δεν είναι να κάν[ει] κριτική της μετάφρασης του Βλαβιανού, αλλά α) να σχολιάσ[ει] την απόλυτη εκ των προτέρων βεβαιότητα του Βλαβιανού ότι είναι ο αλάνθαστος, και β) να υπερασπιστώ, εκ των υστέρων, τη μετάφραση του Σεφέρη». Διαφαίνεται δηλαδή μία προσωπική αντιπαράθεση με τον χαρακτήρα του Βλαβιανού. Θεωρώ, ωστόσο, πως το ζητούμενο είναι να αξιολογηθεί η νέα μεταφραστική πρόταση και να εξαχθούν κάποια σχολιαστικά συμπεράσματα κι όχι να δικάσουμε συμπεριφορές. Θα ήταν ασφαλέστερο, ως εκ τούτου, να παραμείνουμε στην αντίταξη της μεταφραστικής ιδιότητας του καθενός. Το πρώτο επιχείρημα που προβάλλει κατά του Βλαβιανού είναι η διάθεση του τελευταίου να υπερασπιστεί τη μεταφραστική του δοκιμή στην «Εισαγωγή» της Άγονης γης. Επισημαίνει μάλιστα, ότι «ο σκοπός του Βλαβιανού είναι να εκτοπίσει από το μεταφραστικό προσκήνιο του ποιήματος του Έλιοτ τη μετάφραση του Σεφέρη». Ο μεταφραστής, όμως, που γνωρίζει πόση τόλμη και μόχθο χρειάστηκε προκειμένου να αναμετρηθεί από τη μια μεριά, με ένα ιερό κείμενο της αγγλόφωνης λογοτεχνίας κι από την άλλη, με μία καθιερωμένη μετάφραση στη συνείδηση του ελληνικού αναγνωστικού κοινού, την Έρημη Χώρα, έχει αναφαίρετο δικαίωμα να υπερασπιστεί το εγχείρημά του. Η μεταφραστική πρόταση του Βλαβιανού εφόσον έρχεται ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά την αντίστοιχη του Σεφέρη (και όσων ακόμα μεσολάβησαν), αναντίρρητα θα υποστεί κριτική και συγκριτικό σχολιασμό. Συνεπώς, γνωρίζοντας ο ίδιος πως θα έρθει αντιμέτωπος με τους προκατόχους του, αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του στην «Εισαγωγή» του δικού του εκδοτικού καρπού. Αν εκλάβουμε μια τέτοια κίνηση ως υπεροψία ή ανασφάλεια εκ μέρους του συγγραφέα, τότε θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε αναλόγως ως ιδιαιτέρως ανασφαλή και την παρόμοια στάση του Σεφέρη να «δικαιολογεί» τον εαυτό του στον «Πρόλογο» της α΄ έκδοσης («Έτσι, δεν ξέρω ν’ απαντήσω αν είναι χρήσιμο να γνωρίσουμε ή να μη γνωρίσουμε στην Ελλάδα ένα σύγχρονο ποιητή…») ή έπειτα στον «Πρόλογο» της β΄ έκδοσης («Ανάγκη λοιπόν να δικαιολογηθώ για την εισαγωγή αυτής της ξένης πραμάτειας»), ορμώμενος σαφώς από άλλες ανησυχίες. Το δικό του μέλημα ήταν αν η μεταφραστική του απόπειρα θα τύχαινε της δέουσας αποδοχής, καθώς κι αν «άσκησε στη γλώσσα μας υπερβολική βία». Όποιος κι αν είναι ο λόγος, ο μεταφραστής δικαιούται να διατυπώσει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του στον αναγνώστη του ‒ που θα είναι και ο τελικός κριτής του. Προς τιμήν του ο Σεφέρης άλλωστε έχει αφήσει το μεταφραστικό στοίχημα ανοιχτό δηλώνοντας στον «Πρόλογο» της β΄ έκδοσης: «Πιστεύω ωστόσο πως υπάρχουν και θα υπάρξουν οι καλύτεροι που θα συνεχίσουν». Στο σημείο αυτό ‒ας επισημανθεί, αν και είναι αυτονόητο‒ ότι κάθε νέα μεταφραστική πρόταση πηγάζει από τη φιλοδοξία του εκάστοτε μεταφραστή να αφήσει το δικό του αποτύπωμα. Καθετί νέο προσδοκά να σφραγίσει μία πρωτότυπη λύση, μία καινούρια οπτική, μία διαφορετική «ανάγνωση» εφόσον μιλάμε για λογοτεχνία. Πόσο ενδιαφέρον θα είχε, όμως, να αντικρίζαμε ως αναγνώστες τον ίδιο τίτλο, την ίδια δηλαδή μεταφραστική εκδοχή ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά; Πέραν της προσωπικής εκτίμησης του καθενός, αναφορικά με την επιτυχέστερη απόδοση του αγγλικού τίτλου στα ελληνικά, σηκώνει συζήτηση το γιατί πρέπει ένας τίτλος να παραμείνει αδιαφιλονίκητος και να μην τεθεί υπό αμφισβήτηση. Μήπως μια τέτοια στάση αντιστέκεται στην προοδευτικότητα και σε νέες προσλήψεις; Και, επομένως, πώς κρίνεται «καλό να υπάρχουν πολλές μεταφράσεις ενός ξένου ποιήματος σε μια γλώσσα»; Ο κ. Βαγενάς στο άρθρο του υπερασπίζεται σθεναρά την απόφαση του Σεφέρη να τιτλοφορήσει τη μετάφρασή του ως Η Έρημη Χώρα (αν και ο ίδιος αρχικά είχε αποφασίσει να δώσει στο ποίημα τον τίτλο «Χέρσα Γης» – κάτι που αναφέρει ο Μιχαήλ Πασχάλης σε άρθρο του, στο περιοδικό Νέα Εστία (2004) παραπέμποντας σε χειρόγραφο για την α΄ έκδοση του Σεφέρη από το Αρχείο του). Προς αποφυγή επανάληψης όλων όσων έχουν πολλάκις ειπωθεί, το επίθετο «waste» στα ελληνικά έχει παραπάνω από μία αποδόσεις· ως εκ τούτου, οι μεταφραστές προσπάθησαν να αξιοποιήσουν άλλα ερμηνευτικά στοιχεία για να καταλήξουν σε μία απόφαση και δεν στηρίχθηκαν στην πιστή μετάφραση της λέξης. Ο τόπος του Waste Land είναι ερημωμένος (όχι έρημος), κατεστραμμένος, άνυδρος και στείρος. Σε όλη την έκτασή του, το ποίημα θρηνεί τον πολιτισμό που χάνεται, ενώνει τη Δύση με την Ανατολή (επομένως δεν μιλάμε για μια «χώρα») και κατακρίνει τη νοσηρή σεξουαλικότητα που δεν δύναται να αποφέρει καρπούς. Ας σημειωθεί ότι η επιχειρηματολογία του κ. Βαγενά υπέρ της Έρημης Χώρας, αναφερόμενος στις γαλλικές και άλλες αποδόσεις του τίτλου, δεν βοηθά την ελληνική πρόσληψη διότι η κάθε γλώσσα κουβαλά το δικό της νοηματικό, επικοινωνιακό και ετυμολογικό φορτίο. Συνοψίζοντας όσα αφορούν τον τίτλο, ο συγγραφέας οφείλει να προλογίσει και να προκαλέσει την μετα-κειμενική συσχέτιση που αναμένει ο αναγνώστης, κρατώντας στα χέρια του ένα έργο· το ίδιο ισχύει φυσικά ακόμα κι αν πρόκειται για άρθρο, αν θέλουμε να είμαστε τίμιοι. Προβληματισμό εγείρουν επίσης και οι ισχυρισμοί του κ. Βαγενά ως προς το «μέγεθος» της Άγονης γης. Σχολιάζει σχετικά: «ο Βλαβιανός δημιουργεί ένα παχύ περιτύλιγμα γύρω από τη μετάφρασή του, το οποίο την εμποδίζει να αναπνεύσει, όπως θα έπρεπε αναγνωστικά». Απεναντίας, η προσωπική μου εκτίμηση είναι πως η εν λόγω έκδοση αποτελεί έναν καθ’ όλα άρτιο οδηγό ανάγνωσης του αγγλικού ποιήματος, καθώς πρόκειται για δίγλωσση έκδοση, περιέχει έγκριτη βιβλιογραφία, παρέχει αναλύσεις και πληροφορίες στις «Σημειώσεις» και, τέλος, μεταφράζει σε υποσημειώσεις τις αλλόγλωσσες φράσεις του πρωτότυπου κειμένου χωρίς να διαταράσσει την παραθεματική πρακτική του Έλιοτ. Αντιθέτως, Η Έρημη Χώρα στην οριστική έκδοση του 1973 περιέχει τους «Προλόγους» των προηγουμένων εκδόσεων, την «Εισαγωγή στον Θ.Σ. Έλιοτ», τις «Σελίδες από ένα ημερολόγιο», τη μετάφραση της Έρημης Χώρας, τρία «Άλλα ποιήματα», την «Εισαγωγή», τη μετάφραση των σημειώσεων του Έλιοτ ‒φέροντας τον ίδιο τίτλο «Η Έρημη Χώρα»‒ και, τέλος, τα «Σχόλια» για τα ποιήματα της έκδοσης, συμπεριλαμβανόμενης και της Έρημης Χώρας. Ενδεχομένως τίθεται θέμα ως προς το μήκος της ανάσας. Κάτι άλλο στο οποίο θα ήθελα να σταθώ είναι ο απλουστευμένος ισχυρισμός του κ. Βαγενά πως σε μία μετάφραση τα μόνα λάθη που μπορούμε να εντοπίσουμε είναι «λάθη πραγματολογικά». Πράγματι, σε μία μετάφραση η κάθε λέξη οφείλει να αποδώσει το νόημα βάσει της περίστασης που εξυπηρετεί· αυτό όμως σαν θεώρηση ανοίγει πολλά μέτωπα. Η εκάστοτε μετάφραση κρίνεται από τον βαθμό μεταφοράς, αντιγραφής, αντιστοιχίας, ισοδυναμίας και προσαρμογής της στη γλώσσα-στόχο. Κι αυτό με τη σειρά του δημιουργεί πρακτικά προβλήματα που αντανακλούν θεωρητικές προσεγγίσεις. Στην Έρημη Χώρα εντοπίζονται πάρα πολλές μεταφραστικές αστοχίες ‒πέραν των πραγματολογικών λαθών‒ κάποιες από τις οποίες έχει στο παρελθόν σημειώσει και ο ίδιος ο κ. Βαγενάς. Θα αναφέρω ως ελάχιστο δείγμα, ότι στο άρθρο του ο κ. Βαγενάς, αναφερόμενος στους επιλογικούς στίχους με τις τρεις θεϊκές λέξεις: «Datta, Dayadhvam, Damyata», τις αποδίδει αυτόματα ως «Δώσε, Συμπόνεσε, Κυριάρχησε (τον εαυτό σου)» ‒όπως ακριβώς τις μεταφράζει και ο Βλαβιανός‒ κι όχι εσφαλμένα όπως ο Σεφέρης στις σημειώσεις του: «δώσε, συμπάθησε, κυριάρχησε-οδήγησε». Σαφέστατα, αν θέλαμε να καταμετρήσουμε τις μεταφραστικές αβλεψίες στην Έρημη Χώρα, ο κατάλογος θα ήταν μακρύς.[1] Επιπλέον, ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα το οποίο θίγει ο κ. Βαγενάς είναι αυτό της μετρικής συνέπειας. Στο εν λόγω άρθρο, κατακρίνει τον Βλαβιανό ότι επινοεί την παρουσία έμμετρων στίχων στο πρωτότυπο. Αποκαλεί την παρατήρηση του Βλαβιανού «υποτιθέμενη παράλειψη του Σεφέρη» και λίγο παρακάτω γράφει: «Ο Σεφέρης και ο Κύρου δεν αγνόησαν το πλήρες έμμετρο σονέτο και την οκτάβα σονέτου, για τον απλούστατο λόγο ότι αυτά δεν υπάρχουν». Η τοποθέτησή του αυτή, ωστόσο, είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με όσα γράφει στο Ποίηση και Μετάφραση.[2] Πιο συγκεκριμένα, στις σελίδες του βιβλίου του διαβάζουμε πως το The Waste Land ναι μεν, αδιαμφισβήτητα, είναι ένα ποίημα ορόσημο της μοντέρνας περιόδου με όλα τα νεωτεριστικά στοιχεία που επέφερε, αλλά, από την άλλη μεριά, η εντύπωση που δημιουργήθηκε στον έλληνα αναγνώστη ότι όλο το ποίημα είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο είναι εσφαλμένη. Μάλιστα, σημειώνει πως η «βεβαιότητα» αυτή «απορρέει σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός ότι η μετάφραση του Σεφέρη αναπαράγει σε ελεύθερο στίχο και όλα σχεδόν τα έμμετρα τμήματα του πρωτότυπου». Συνεχίζοντας τον συλλογισμό του ο κ. Βαγενάς[3] υποστηρίζει ότι το πρώτο μέρος «The Burial of the Dead» είναι γραμμένο με βάση το αγγλικό ιαμβικό πεντάμετρο με κάποιες μετρικές παραλλαγές. Παρατηρεί δε σχήματα ομοιοκαταληξίας τα οποία δημιουργούν ένα συντηρητικό ελευθερωμένο μέτρο. Καταλήγει μάλιστα πως το ποίημα χαρακτηρίζεται από μία προσωδιακή ενορχήστρωση (έμμετρη ή ελεύθερη) που δίνει στη γλώσσα τη ρυθμική κίνηση που χρειάζεται. Η μετάφραση όμως του Σεφέρη –σύμφωνα με την άποψή του– δεν την αναπαράγει. Ο Σεφέρης «μεταφράζει σε ελεύθερο στίχο και με τέτοια κατά λέξη πιστότητα, ώστε ο ρυθμός των ελληνικών στίχων του χωρίου λίγα πράγματα να διασώζει από το σφρίγος του ρυθμού του πρωτότυπου». Εύλογα, λοιπόν, θα περίμενε κανείς πως θα επικροτούσε την προσπάθεια του Βλαβιανού να αποκαταστήσει τη μετρική ανακολουθία κι όχι να σταθεί δριμύς απέναντί της. Άλλωστε, εφόσον θίγεται ζήτημα μαθητείας και μεταφραστικής σχολής, ο ανιδιοτελής δάσκαλος προσδοκά να ξεπεραστεί κάποτε από τον μαθητή του. Ολοκληρώνοντας, κάθε μεταφραστική απόπειρα κρίνεται εκ του αποτελέσματος βάσει της κατασκευής της. Αξιολογείται η χρήση των δομικών της υλικών (οι λέξεις), ο επικοινωνιακός της στόχος, η ποιοτική απόδοση του ύφους και η λειτουργία της στη γλώσσα-στόχο. Διαβάζοντας μία μετάφραση, μας αφορούν οι επιλογές και οι αποφάσεις του δημιουργού της ως προς το πώς και πόσο διασώζεται το πρωτότυπο έργο. Κατά τη μελέτη μου και συνεξέταση των δύο κορυφαίων μεταφράσεων του The Waste Land στην ελληνική γλώσσα (την Έρημη Χώρα και την Άγονη γη) αξιοποίησα πλείστες φορές τις απόψεις, τα εποικοδομητικά σχόλια και τις παρατηρήσεις του κ. Βαγενά που έχει εκφέρει στο παρελθόν· αυτός είναι και ο λόγος που μου προκλήθηκε αναγνωστική αμηχανία διαβάζοντας το τωρινό άρθρο του. Η θέρμη με την οποία υπερασπίζεται την Έρημη Χώρα θα ήταν αναμφισβήτητα καλοδεχούμενη εφόσον στηριζόταν σε συγκριτικά, μεταφραστικά κριτήρια και δεν ερχόταν σε ρήξη με πρωτύτερες δικές του απόψεις. Εφόσον συμφωνούμε πως οι μεταφράσεις λειτουργούν ως δίαυλοι επικοινωνίας και κανάλια ανατροφοδότησης πολιτιστικού υλικού, σαφώς και πρέπει να επιχειρούνται μεταφράσεις καθώς και ανα-μεταφράσεις των ίδιων πρωτότυπων έργων στη γλώσσα μας ώστε να εξασφαλίζεται η ανανέωση της λογοτεχνίας εν γένει. Σε αντίθετη περίπτωση, με το βλέμμα πίσω, αν καμία αξία δεν αμφισβητηθεί και δεν αναζητηθούν νέες λύσεις, κινδυνεύουμε να παραμείνουμε πνευματικά στάσιμοι. Αν μη τι άλλο, αν στον Σεφέρη πρέπει να αποδοθούν τα εύσημα της προνοητικότητάς του να μεταφράσει το The Waste Land την εποχή που το έκανε κι έτσι να «φέρει» τον μοντερνισμό στα ελληνικά γράμματα, στον Βλαβιανό οφείλουμε τη δυνατότητα που μας δίνει με τη νέα μετάφραση να κατανοήσουμε εις βάθος το πολύσημο ποίημα του Έλιοτ ‒ αυτή δεν είναι η ουσία; [1] Λίγα παραδείγματα: στ. 19, το «grow» αποδίδεται ως «δυναμώνω»· στ. 23, το «shelter» ως «σκέπη»· στ. 25, δεν μεταφράζεται το «under»· στ. 53, το «back» αποδίδεται ως «ώμος»· στ. 110, το «still» μεταφράζεται ως «γαλήνη»· στ. 132, μεταφράζονται τα «rush out» και «walk» ως «ξεπορτίσω» και «γυρνώ» αντίστοιχα κ.ά. [2] Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και Μετάφραση, Στιγμή, Αθήνα 1989, σσ. 81-84. [3] Ό.π.

Σύνδεση