Ο Άριελ της λογοτεχνίας και ο αντιαμερικανισμός

Σώτη Τριανταφύλλου, Μόνοι στον κόσμο. Ευρωπαίοι συγγραφείς, αντιαμερικανισμός και ευρωπαϊκή μοναξιά, Πατάκη, Αθήνα 2019, σελ. 536 Η περίπτωση της Σώτης Τριανταφύλλου είναι αξιοπρόσεκτη. Συνδυάζει τις αρετές του αφηγητή με τον ορθολογισμό του αναλυτικού εγκεφάλου. Αυτός ο «Άριελ» της λογοτεχνίας θυμίζει το ξωτικό της Τρικυμίας του Σαίξπηρ, που βρίσκεται παντού με μια μοναδική κινητικότητα σε χώρο και χρόνο. Ξεκίνησε από την ιδεολογική γειτονιά της οικογένειάς της και αφού την ξεπέρασε οριστικά πέταξε ελεύθερη πια σε άλλους ορίζοντες: Της σημερινής Αμερικής, της Αγγλίας στις αρχές του εικοστού αιώνα, της Ρωσίας μετά την επανάσταση, πίσω στον αγγλικό εμφύλιο και ακόμα και στα υψίπεδα της αποικιοκρατίας στην Κένυα. Η έρευνα που επενδύει σε κάθε της μυθιστόρημα αναδεικνύει τη σοβαρότητα του εγχειρήματος και αναγκάζει τον αναγνώστη να παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα μια αληθινή ιστορία. Από τα πολλά της έργα ξεχωρίζω τα Σάββατο βράδυ στην άκρη της πόλης (1996), Το εργοστάσιο των μολυβιών (2000), Άλμπατρος (2003), Κινέζικα κουτιά (2006), Λίγο από το αίμα σου (2008), Σπάνιες γαίες (2013), Το τέλος του κόσμου σε αγγλικό κήπο (2017). Το έργο της Σώτης Τριανταφύλλου Μόνοι στον κόσμο (εκδόσεις Πατάκη, 2019) είναι ανθολογία κειμένων της για τις ΗΠΑ. Η ανάλυση του όρου «αντιαμερικανισμός» εμφανίζεται με ποικιλία ερμηνειών, από τον φθόνο της Ευρώπης προς τη σύγχρονη εκδοχή της, στη συνωμοσιολογική άποψη της υποταγής του κόσμου στα αμερικανικά συμφέροντα. Πολλές παρατηρήσεις της δοκιμιογράφου είναι εύστοχες, όπως η κριτική της στον Πωλ Χόλαντερ, ο οποίος αποκάλεσε τον πόλεμο στο Βιετνάμ «μια αμερικανική τραγωδία». Ο χαρακτηρισμός θα δικαιολογούσε την ταξινόμηση του Ολοκαυτώματος σαν «γερμανική τραγωδία». Για όσους Αμερικανούς δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι η χώρα τους μοιράζεται τα αρπακτικά χαρακτηριστικά άλλων μεγάλων δυνάμεων της Ιστορίας, ο πόλεμος στο Βιετνάμ προκάλεσε μεγαλύτερη ηθική βλάβη στις ΗΠΑ από ό,τι υλική στους Βιετναμέζους. Η προεδρία Ντόναλντ Τραμπ ξεπέρασε κάθε προηγούμενη σε παραγωγή αρνητικών προτύπων συμπεριφοράς και επέδειξε ξενοφοβική διάθεση ακόμη και έναντι της ιστορικά φιλικής Ευρώπης. Αν ο Τραμπ δεν επανεκλεγεί ίσως ο αντιαμερικανισμός που προκάλεσε να ξεχαστεί σύντομα. Όμως οι ψηφοφόροι οι οποίοι τον προτίμησαν στις προηγούμενες εκλογές δεν θα εξαφανιστούν από το πεδίο των εκλογικών αναμετρήσεων. Αν και οι ΗΠΑ δημιουργήθηκαν αρχικά από μεταναστεύσεις ευρωπαϊκών λαών, το πολιτισμικό αποτέλεσμα που προέκυψε από τις διασταυρώσεις δεν ήταν αθροιστικά αλλά ποιοτικά διαφορετικό. Ίσως οι αρχικές προτεσταντικές ιδεολογικές καταβολές, το δημοκρατικό σύνταγμα και η προάσπιση των δικαιωμάτων του μικρού ανθρώπου, κατάφεραν να επικρατήσουν στον χαρακτήρα του νέου έθνους-κράτους που γεννήθηκε το 1776. Η κοινωνία εκείνη γεννήθηκε χωρίς παρελθόν αλλά με την προσοχή της στο μέλλον. Η Διακήρυξη για την Ανεξαρτησία δημιούργησε ένα ριζοσπαστικό δόγμα, σύμφωνα με το οποίο η κυβέρνηση έχει υποχρέωση να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των πολιτών. Η επιδίωξη της ευτυχίας κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά σαν βασικό δικαίωμα των Αμερικανών. Στους πολλούς Ευρωπαίους διανοητές στους οποίους αναφέρεται η Σώτη Τριανταφύλλου δεν περιλαμβάνεται ο πολιτικός φιλόσοφος που διαμόρφωσε την αμερικανική πολιτική σκέψη χωρίς ανταγωνισμό από κάποιον άλλο. Πρόκειται για τον Πουριτανό Τζον Λοκ, θεωρητικό εκφραστή της βρετανικής Αναίμακτης ή Ένδοξης Επανάστασης, η οποία τερμάτισε τη δυναστεία των Στιούαρτ και επέβαλε τον Φιλελευθερισμό στην ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη. Από τη δημιουργία του Συντάγματος μέχρι σήμερα, ο Φιλελευθερισμός υπήρξε η αποκλειστική ιδεολογία της Αμερικανικής Δημοκρατίας. Με εξαίρεση τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, όταν στις νότιες πολιτείες εμφανίστηκε για λίγο ένα είδος «Αριστοτελισμού», ο κανόνας της φιλελεύθερης αποκλειστικότητας δεν άλλαξε ποτέ. Στις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι ΗΠΑ δεν ήταν πια άγνωστο πεδίο για τους Ευρωπαίους, αφού 25 εκατομμύρια είχαν ήδη μεταναστεύσει στη χώρα αυτή των μεγάλων ευκαιριών. Όμως οι ρατσιστικές θεωρίες Γάλλων και Βρετανών στην Ευρώπη έφθαναν και στις ΗΠΑ όπου οι Αγγλοσάξονες έβλεπαν με φρίκη το είδος τους να ανακατεύεται με «κατώτερα» έθνη, όπως οι Ιταλοί, οι Εβραίοι, οι Σλάβοι και οι Έλληνες. Ο Νορβηγός επισκέπτης Κνουτ Χάμσουν, βραβευμένος αργότερα με το Νόμπελ λογοτεχνίας και οπαδός του φασισμού, προσυπέγραφε την εχθρότητα των βορειοευρωπαίων κατά της «μιγαδοποίησης» – της ανάμιξης με κατώτερες ευρωπαϊκές φυλές. Για τον αμερικανικό εμφύλιο ο Χάμσουν πίστευε ότι ήταν εκστρατεία των Βορείων για να εξοντώσουν την ελίτ του Νότου, δηλαδή την αριστοκρατία των ΗΠΑ. Αντίθετα από αυτόν, ο Ίψεν και μετά ο Χάουπτμαν, πίστευαν ότι ο νέος κόσμος διέθετε τη ζωτικότητα που προσέφερε λύση στην γήρανση της Ευρώπης. Ο ήρωας του Χάουπτμαν βιώνει την άφιξή του στη Νέα Υόρκη σαν μια αναγέννηση. Το βάπτισμα στην Αμερική θα έσωζε κατά τον Χάουπτμαν την Ευρώπη από την πολιτισμική εξαφάνιση. Θα έδινε δηλαδή την ευκαιρία στους Ευρωπαίους να ανακαλύψουν το πεπρωμένο τους πέρα από την παρακμή και την νεωτερικότητα. Ο βρετανός ποιητής Άλφρεντ Τέννυσον ήταν από τους πρώτους που διέβλεψε την εξέλιξη του Αγγλοσαξονισμού σε Αγγλοαμερικανικό πολιτισμό. Τον έβλεπε σαν εγγύηση δημοκρατίας έναντι άλλων αυταρχικών αυτοκρατοριών. Ωστόσο είναι περίεργο ότι η καλύτερη ανάλυση του αμερικανικού φαινομένου προήλθε από Γάλλο και όχι Βρετανό ταξιδευτή στη Βόρεια Αμερική. Το 1831 ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ έφτασε στις ΗΠΑ με ειδική αποστολή του γαλλικού κράτους προκειμένου να μελετήσει το αμερικανικό σωφρονιστικό σύστημα. Το 1835 εξέδωσε το περίφημο έργο του για τις ΗΠΑ De la démocratie en Amérique (Η δημοκρατία στην Αμερική), όπου μεταξύ άλλων παρατηρούσε ότι όλοι οι πολίτες αυτής της χώρας (οι Ινδιάνοι δεν ήταν πολίτες αλλά ξεχωριστό «έθνος») μοιράζονταν την ίδια πολιτική ιδεολογία την οποία ο Τοκβίλ χαρακτήρισε σαν «ενάρετο υλισμό». Η επιτυχία τού Η δημοκρατία στην Αμερική σχετίζεται με τις γνώσεις του συγγραφέα για την ιστορία της εποχής: την ήττα του Βοναπάρτη, την παλινόρθωση και την πτώση της απόλυτης μοναρχίας. Πάνω: Σκηνή από την ταινία Metropolis με τους Άλφρεντ Άμπελ και Ρούντολφ Κλάιν-Ρόγκε. Κάτω, σκηνή με τους Μπριγκίτε Χελμ και Χορστ φον Χάρμπου. Ο Ιούλιος Βερν έφερνε σκηνές που είδε στις ΗΠΑ σε όλα περίπου τα έργα του για τις μελλοντικές ουτοπίες. Η μεγέθυνση της Αμερικής ταυτίστηκε με τις πολλές ιστορίες Ινδιάνων και καουμπόηδων που κυκλοφόρησαν στη Ευρώπη. Ανάμεσα στο 1886 και το 1906 χιλιάδες Ευρωπαίοι είδαν τις παραστάσεις του «Wild West» από τον Μπάφαλο Μπιλ. Έτσι, αντί να γίνει πρότυπο, ο εξωτισμός έκανε τις ΗΠΑ τόπο φυγής στη φαντασία του μικρού Ευρωπαίου. Το πνεύμα που οδηγούσε τον Μάρτιν Χάιντεγκερ στις πολιτικές του επιλογές δεν ήταν δυνατό να συμπέσει με τους νεωτερισμούς της Αμερικής. Ο αντιαμερικανισμός συμβάδιζε με τον αντιεβραϊσμό του. Πριν οι συμπατριώτες του γνωρίσουν την εξόντωση των Εβραίων, ο υπαρξιστής φιλόσοφος περιέγραφε τον αμερικανικό τρόπο ζωής σαν «δημοκρατικό μικροαστισμό μαζί με χριστιανισμό». Ωστόσο, δεν ήταν μόνον η εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία αντιαμερικανική, ήταν και η κομμουνιστική. Όπως σημειώνει η Σώτη Τριανταφύλλου, «οι Ναζί και ο ίδιος ο Χίτλερ, πίστευαν ότι οι ΗΠΑ ήταν μια χώρα φυλετικής και εθνοτικής ακαθαρσίας, όπου τη χυδαία ευημερία συνόδευε η καταθλιπτική έλλειψη πολιτισμικών και ιστορικών ριζών και η οποία διοικούνταν από τους Εβραίους και το μεγάλο κεφάλαιο». Ο αγράμματος Αυστριακός δεν γνώριζε το ανακάτεμα των Σλάβων με τους Πρώσους, ούτε ότι οι Εβραίοι της Γερμανίας προέρχονταν από τους Εσκενάζι της Ρωσίας και όχι τους Σημίτες της Μέσης Ανατολής. Ο «αντισημιτισμός» του βασίστηκε και αυτός στην άγνοια. Ο δεξιός αντιαμερικανισμός του ιταλικού φασισμού αναφερόταν με βδελυγμία στην φιλελεύθερη «αχρειότητα» των ΗΠΑ. Με ανάλογη αποστροφή αντιμετώπιζαν τους Αμερικανούς την ίδια εποχή οι επίγονοι του Λένιν στη Σοβιετική Ένωση. Στις ΗΠΑ η επιτυχία του μυθιστορήματος του Άπτον Σίνκλερ Η ζούγκλα το 1906 είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της υγιεινής των τροφίμων στη μεγαλούπολη του Σικάγου. Ο γάλλος συγγραφέας Ζωρζ Ντυαμέλ, αν και επικριτής των αμερικανικών πόλεων, εντυπωσιάστηκε από την οργάνωση των σφαγείων του Σικάγου όπου τα κρέατα συσκευάζονταν αμέσως μετά τη σφαγή. Οι εικονογραφημένες περιπέτειες για παιδιά Τεντέν του Βέλγου Ερζέ περιέχουν σκηνές από εργοστάσιο συσκευασίας κρέατος στο Σικάγο το 1931. Είχε προηγηθεί η κινηματογραφική Μητρόπολη (1927) του Φριτς Λανγκ, όπου οι άνθρωποι έχουν μεταβληθεί σε αυτόματα σε μια μελλοντική δυστοπία που δεν μπορεί παρά να αντλεί την έμπνευσή της από μεγαλούπολη των ΗΠΑ. Η Σώτη Τριανταφύλλου δεν παραλείπει επίσης να αναφερθεί στον Σελίν (Λουί-Φερντινάν-Ωγκύστ Ντετούς), τον γάλλο αντισημίτη-φιλοναζί συγγραφέα που γνώρισε τις ΗΠΑ του μεσοπολέμου, σχολιάζοντας το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιαμερικανισμού της εποχής ήταν η διάκριση μεταξύ υψηλής τέχνης (high-brow) και μαζικής κουλτούρας (low-brow), στην οποία οι ΗΠΑ διέπρεψαν με τη μουσική τους και κυρίως τον κινηματογράφο. Τον κινηματογράφο των ΗΠΑ είδαν ιδιαίτερα οι Γάλλοι σαν ανοιχτή απειλή στον δικό τους πολιτισμό λίγο πριν από τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο. Πρώτη η κυβέρνηση του Βισύ εξέφρασε την αντίθεσή της προς τα πολιτισμικά προϊόντα των ΗΠΑ. Όμως η εχθρότητα δεξιών καθολικών και αριστερών Γάλλων κατά των ΗΠΑ συνεχίστηκε και μετά τον πόλεμο. Η λεγόμενη αμερικανική πολιτισμική απειλή κατάφερε να συντονίσει τα δυο άκρα του γαλλικού πολιτικού φάσματος. Η προσεκτική ανάλυση του αντιαμερικανισμού σε διάφορες εποχές της ευρωπαϊκής ιστορίας αναδεικνύει τη συστηματική προετοιμασία της Σώτης Τριανταφύλλου για να παρουσιάσει τεκμηριωμένα αυτό το φαινόμενο. Το Μόνοι στον κόσμο αποτελεί μάθημα συναρπαστικής γραφής ενός θέματος που ανήκει στην ιστορία των ιδεών. Λίγοι είναι σε θέση να καθηλώσουν τον αναγνώστη με τόση τεκμηρίωση και διασταύρωση πηγών για ένα φαινόμενο που όλοι μας έχουμε λίγο-πολύ βιώσει. Η «απέραντη μοναξιά» που διεκτραγωδεί ο Βασίλης Βασιλικός στο χρονικό του Η μυθολογία της Αμερικής υπήρξε το αποτέλεσμα της δικής του άγνοιας μεγάλων έργων στις τέχνες, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, τις επιστήμες και την εκπαίδευση των εξαιρετικών πανεπιστημίων. Η απώθηση προς την Αμερική, που επαναλαμβάνει ο Τσίρκας στη Χαμένη άνοιξη, δεν είναι παρά η επανάληψη μιας προπαγάνδας που δεν εκπέμπεται τόσο από τον λαϊκό Ριζοσπάστη, όσο από τους διανοούμενους σημαιοφόρους της Αυγής. Ακόμα και οι αξιοπρεπείς δημιουργοί μας αισθάνονται την ανάγκη να απομακρυνθούν από την terra incognita των υλιστών Αμερικανών, λες και η πνευματικότητα είναι εφεύρεση του ελληνικού κατηχητικού και ο ιστορικός υλισμός άγνωστος στους Σοβιετικούς. Ο Γιώργος Ιωάννου, από τους καλύτερους διηγηματογράφους του μεταπολέμου, μας περιγράφει άδολα την επαρχία της Θεσσαλονίκης, αλλά και την απαρέσκεια για κάθε τι που δεν γνωρίζει, τον Ουίλλιαμ Φώκνερ, τον Τζον Φορντ, τον Μαρκ Ρόθκο, το Πρίνστον, το Κολούμπια, τον Φρανκ Ό. Γκέρυ, το Γκούγκενχαϊμ, κ.λπ., κ.λπ. Η Σώτη Τριανταφύλλου μας υποδεικνύει ότι για τους περισσότερους Ευρωπαίους οι ΗΠΑ είναι επινόηση. Η ανακάλυψη θέλει μόχθο. Καθώς πλησιάζει ο χρόνος των αμερικανικών εκλογών, η κυβέρνηση Τραμπ έχει καταφέρει να συγκεντρώσει την αντίθεση των Ευρωπαίων και όσων ψηφίζουν με επιστολική ψήφο από το εξωτερικό. Η κακή διαχείριση της πανδημίας έχει ήδη τρομοκρατήσει τον αμερικανό πρόεδρο, ο οποίος εξακολουθεί να διχάζει τους ψηφοφόρους με ακραίες θέσεις για την καταστολή των διαμαρτυρομένων μαύρων και ισπανικής προέλευσης μεταναστών. Η ανάλυση της Σώτης Τριανταφύλλου είναι έγκυρη είτε αποτύχει ο Τραμπ είτε όχι.

Ο Άριελ της λογοτεχνίας και ο αντιαμερικανισμός

Σύνδεση