Μνήμη Γ.Κ. Κατσίμπαλη

Στις 4 Μαΐου 1944 ο Νίκος Α. Βέης (Bees) παρουσίασε στην Ακαδημία Αθηνών ένα νέο τομίδιο της εν εξελίξει Βιβλιογραφίας Κωστή Παλαμά του Γ.Κ. Κατσίμπαλη, που έφερε τον υπότιτλο Εκδόσεις και Δημοσιεύματα και ήταν προγραμματισμένο να περιληφθεί στο πολυσέλιδο χριστουγεννιάτικο αφιέρωμα του περιοδικού Νέα Εστία στον ποιητή. Η μεγάλη όμως έκτασή του (90 σελίδες) επέβαλε την αυτοτελή διανομή του, μετά την κυκλοφορία του αφιερώματος. Παραθέτω από τα πρακτικά της Ακαδημίας, όπως τα δημοσίευσε ο ίδιος ο Βέης: «Έχω την εξαίρετον τιμήν και την χαράν, κύριοι συνάδελφοι, να υποβάλω ενώπιον της ημετέρας Ακαδημίας την βιβλιογραφίαν Κωστή Παλαμά, πόρισμα μακράς εργασίας του συντοπίτου και συνεργάτου μου κ. Γ.Κ. Κατσίμπαλη, εφέδρου λοχαγού του πυροβολικού, διακριθέντος εις αγώνας εθνικούς».[1] Η αποδιδόμενη στον Γ.Κ. Κατσίμπαλη ιδιότητα, μάλλον αναπάντεχη και ασύμβατη προς την συγκεκριμένη πνευματική εκδήλωση, οφείλεται σε επιθυμία του ίδιου, όπως λέγεται, και υποδηλώνει την αδιάπτωτη προσήλωσή του προς το πρόσωπο και το έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου, γεγονός που είχε ως συνέπεια να στρατευθεί εθελοντικώς στην Άμυνα, να πολεμήσει στο μακεδονικό μέτωπο και να τραυματιστεί, με αποτέλεσμα να υποφέρει έκτοτε ισοβίως έχοντας ως στήριγμα την περιβόητη, απειλητική μαγκούρα του. Σε πολιτικό επίπεδο, ο Κατσίμπαλης στάθηκε πιστός βενιζελικός· σε ποιητικό επίπεδο, σταθερός και αμετακίνητος λάτρης του Παλαμά, στάση που του υπαγόρευε εξάλλου και η οικογενειακή του παράδοση απέναντι στις δύο μείζονες προσωπικότητες της εποχής του. Σεμνός, σχεδόν αγοραφοβικός, κρατήθηκε μακριά από τα φώτα και την τύρβη της λογοτεχνικής αγοράς. «Το 1970-71 αρνήθηκε ευγενικά μα και ρητά, να δώσει συνέχεια στην απόφαση που είχε λάβει η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για να του απονείμει τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα», σύμφωνα με καταγεγραμμένη μαρτυρία του Γ.Π. Σαββίδη.[2] Η περιπετειώδης στρατιωτική θητεία του Κατσίμπαλη συμβαδίζει με τον εξωστρεφή και εντυπωσιακά θορυβώδη χαρακτήρα του. Εκείνο που εκπλήσσει είναι η εκ διαμέτρου αντίθετη ροπή του προς την βιβλιογραφία, προς μια μοναχική ενασχόληση που προϋποθέτει αυτοσυγκέντρωση, ερευνητικό και κριτικό πνεύμα, υπομονή και επιμονή. Με χαρακτηριστικό τρόπο περιγράφει ο ίδιος τις απαρχές των βιβλιογραφικών επιδόσεών του σε επιστολή προς τον Γιώργο Σεφέρη τον Ιούνιο του 1932: «Αποφάσισα για να ξεσκάσω, να χαρίσω στη λογοτεχνία μας μερικές βιβλιογραφίες. Δουλειά ξεθεωτική. Δυο μήνες τώρα εργάζομαι σα σκυλί. Από τις οχτώ το πρωί στην Αθήνα, στην Εθνική [Βιβλιοθήκη] ή στης Βουλής. Γυρίζω στο σπίτι κατά τις δυο, μέσα στην κάψα την καλοκαιριάτικη».[3] Η πληροφορία αυτή διασταυρώνεται με αντίστοιχη ανάμνηση του Ανδρέα Καραντώνη ο οποίος, γράφοντας πολύ αργότερα για τον Γιώργο Σαραντάρη, σημειώνει μεταξύ άλλων: «Στη μεγάλη αίθουσα της Βιβλιοθήκης βλέπαμε συχνά και τον Γιώργο Κατσίμπαλη που, ώρες ολόκληρες ορθός, αποδελτίωνε για τις πολύτιμες βιβλιογραφίες του παλιές εφημερίδες και περιοδικά».[4] Τα πρώτα λογοτεχνικά φανερώματα του Κατσίμπαλη, πριν επιδοθεί στις βιβλιογραφίες, εκδηλώθηκαν με μεταφράσεις και φιλολογικά μελετήματα. Κατά τη δεκαετία του 1920, σε συνεργασία με τον παλαιό συμπολεμιστή του, τον γιατρό, υδροβιολόγο και ερευνητή Θεόδωρο Στεφανίδη (1878-1958), συντάσσουν και εκδίδουν σε αγγλική μετάφραση μια ανθολογία Ελλήνων ποιητών, καθώς και μεταφράσεις ποιημάτων του Παλαμά στα αγγλικά. Την ίδια εποχή εμφανίζει δύο σύντομες μελέτες του για το παλαμικό έργο (Το παιδί στην ποίηση του Παλαμά και Ο Παλαμάς και το σπίτι, αμφότερα το 1929), με τις οποίες εγκαινιάζεται η δικής του εμπνεύσεως σειρά «Για να γνωρίσουμε τον Παλαμά», που θα επεκταθεί τελικώς σε 24 τομίδια κατά την πενταετία 1929-1934 και στην οποία θα συνεργαστούν πολλοί Έλληνες και ξένοι συγγραφείς. Αυτή η έντονη περί τον Παλαμά εκδοτική δραστηριότητα εξέφραζε εμπράκτως τη διακαή επιθυμία του Κατσίμπαλη να τιμηθεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας ο Κωστής Παλαμάς, ο οποίος είχε προταθεί τα χρόνια εκείνα για το βραβείο. Και ακριβώς, η σειρά «Για να γνωρίσουμε τον Παλαμά», με κείμενα όχι μόνον σε ελληνική αλλά και σε γαλλική και αγγλική γλώσσα, σκόπευε να καταστήσει γνωστό το όνομα και το έργο του ποιητή στην Ευρώπη. Ασφαλώς, στα πρώτα χρόνια του 1930 ήταν αδύνατον να διανοηθεί ο Κατσίμπαλης πως δύο στενοί φίλοι του επρόκειτο να τιμηθούν με το Νόμπελ Λογοτεχνίας μερικές δεκαετίες αργότερα. Οι μεταφραστικές του επιδόσεις λειτούργησαν και προς την αντίθετη κατεύθυνση· μετέφερε δηλαδή στη γλώσσα μας λογοτεχνικά κείμενα ξένων συγγραφέων που ακούγονταν πολύ στα χρόνια του μεσοπολέμου, όπως των Γάλλων Paul Morand (1888-1976), Francis Carco (1886-1958) Valery Larbaud (1881-1957), Benjamin Crémieux (1888-1944). To 1931, με αφορμή τις συζητήσεις που ανακίνησε γύρω από την «καθαρή ποίηση» η έκδοση της Στροφής του Σεφέρη, ο Κατσίμπαλης μετέφρασε και δημοσίευσε στη Νέα Εστία το δοκίμιο του A.C. Bradley (1851-1935), άλλοτε καθηγητή της ποίησης στην Οξφόρδη, «Η καθαρή ποίηση», μετάφραση που ο Σεφέρης χαρακτήρισε σε επιστολή του ως «πρώτης τάξεως, με ζωντανό tempo, πράγμα σπανιότατο».[5] Μια ολοκληρωμένη μετάφραση του βιβλίου του A.C. Bradley Η ποίηση για χάρη της ποίησης (Poetry for Poetry’s Sake) που ετοίμαζε ο Κατσίμπαλης ουδέποτε τυπώθηκε, έχει διασωθεί όμως το χειρόγραφο εξώφυλλο που είχε φιλοτεχνήσει ο ίδιος για την έκδοση. Η πρώτη βιβλιογραφία του Κατσίμπαλη κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 1932 και έφερε τον τίτλο Παλαμική Βιβλιογραφία 1926-1932. Εκτός των άλλων, η έκδοση αυτή ερχόταν, έστω καθυστερημένα, να τονίσει την έλλειψη ανάλογων εργασιών στον χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, γεγονός που είχε ήδη επισημανθεί κατά διαστήματα.[6] Αμήχανη και αμέθοδη στη δομή της, έγινε δεκτή παρά ταύτα με πλούσια σχόλια μεταξύ των οποίων και δύο εκτενείς κριτικές με καίριες παρατηρήσεις βιβλιογραφικής μεθοδολογίας. Η πρώτη, στην οποία τονιζόταν η απουσία της κατάλληλης μεθόδου, ήταν αναφανδόν αρνητική και υπογραφόταν από τον Βασίλη Λαούρδα ο οποίος είχε τιτλοφορήσει την κριτική του «Δώρα άδωρα»· η δεύτερη προερχόταν από τον Ιωάννη Συκουτρή και αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, το πλέον βαρυσήμαντο μέχρι και σήμερα κείμενο γύρω από τα προβλήματα και τη μεθοδολογία των βιβλιογραφιών νεοελληνικής λογοτεχνίας.[7] Ο Συκουτρής ελέγχει και αυτός τις εμφανείς αδεξιότητες που χαρακτήριζαν την πρώτη αυτή βιβλιογραφική απόπειρα του Κατσίμπαλη και διατυπώνει διεξοδικές παρατηρήσεις γενικότερου ενδιαφέροντος. Μεταξύ άλλων σημειώνει: «Με τον Λαούρδαν –και το διαπιστώνω με ιδιαιτέραν ευχαρίστησιν‒ συναντώμεθα εις πολλά σημεία, διαφωνούμεν όμως εις τον τόνον γενικώς, με τον οποίον κρίνεται το βιβλίον. Εγώ π.χ., δεν θα επέγραφα την κριτική μου Δώρα άδωρα». Ο Γιώργος Κατσίμπαλης με τον Λόρενς Ντάρελ στην Ακρόπολη το 1962. Φωτ. Δημήτρης Παπαδήμος. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Από το μακρινό 1932 έως το 1970 ο Γ.Κ. Κατσίμπαλης τύπωσε, πάντα με δικά του έξοδα χωρίς καμιά κρατική ή άλλη υποστήριξη, βιβλιογραφίες για 15 Έλληνες και για 14 ξένους συγγραφείς, οι οποίες, μαζί με τις λιγοστές επανεκδόσεις ορισμένων εξ αυτών, αποδίδουν 48 αυτοτελείς εκδόσεις. Οι τυχόν επανεκδόσεις εκφράζουν την επιθυμία του βιβλιογράφου να αρτιώσει τα συγκεκριμένα θέματα και να τα επεκτείνει χρονικώς· δεν πρέπει να αποδοθούν σε αυξημένη ζήτηση εκ μέρους του κοινού. Μπορώ να βεβαιώσω, (και επικαλούμαι προς τούτο τη μαρτυρία του Γιώργου Κατσίμπαλη του νεότερου), πως εντοπίσαμε ολόκληρες στοίβες αδιάθετες βιβλιογραφίες όταν τακτοποιούσαμε το αρχείο του Γ.Κ. Κατσίμπαλη. Σ’ αυτήν ακριβώς την επιθυμία του βιβλιογράφου να παρακολουθεί και να δίνει συνέχεια σε παλαιότερες εργασίες του οφείλεται και το ανολοκλήρωτο συμπλήρωμα της βιβλιογραφίας Καβάφη, το οποίο ετοίμαζε προς έκδοση για το επετειακό έτος 1963 και το οποίο για άγνωστους λόγους δεν είδε το φως της δημοσιότητας. Το σχετικό υλικό που είχε συγκεντρώσει για την εικοσαετία 1943-1962 παραδόθηκε στον Γ.Π. Σαββίδη και εκείνος με τη σειρά του το προώθησε προς τον Θ.Δ. Μπασογιάννη. Τελικώς κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου πολυγραφημένο για ενδοπανεπιστημιακή χρήση στη Θεσσαλονίκη. Δεν θα αναφερθώ στη θεματολογία και τη μέθοδο που ακολούθησε σε όλες τις βιβλιογραφικές εργασίες του ο Κατσίμπαλης, ζητήματα τα οποία έχει περιγράψει λεπτομερώς προ ετών ο Κ. Γ. Κασίνης.[8] Θα σταθώ σε κάποιες άλλες δραστηριότητες που ολοκληρώνουν την προσφορά του. Μία απ’ αυτές είναι η μεταφραστική συνεργασία του με τον Θεόδωρο Στεφανίδη, που συνεχίστηκε για πολλά χρόνια και απέδωσε, εκτός των άλλων, την πλήρη, αυτοτελή μετάφραση και έκδοση δύο παλαμικών συλλογών σε αγγλική γλώσσα (Ο δωδεκάλογος του γύφτου, 1969 και Εκατό φωνές, 1976). Ο Κατσίμπαλης συμπαραστάθηκε, επίσης, και βοήθησε ξένους μεταφραστές, όπως τον Ρομπέρ Λεβέκ, τoν Ρεξ Γουόρνερ ή τον Λόρενς Ντάρελ, να αποδώσουν ο καθένας στη γλώσσα του ποιήματα, κατά περίσταση, του Άγγελου Σικελιανού, του Γιώργου Σεφέρη, του Οδυσσέα Ελύτη. Αλλά ούτε και εδώ τελειώνουν οι μεταφραστικές του επιδόσεις. Καθ’ ομολογία του ίδιου,[9] οι περισσότερες μεταφράσεις ξένων κειμένων που καταχωρούνται στο περιοδικό Αγγλο-Ελληνική Επιθεώρηση (το οποίο διεύθυνε αφανώς) προέρχονται είτε από τον ίδιον είτε από τον Νίκο Γκάτσο. Ο Κατσίμπαλης δεν υπήρξε ούτε φιλοδόξησε να υπάρξει και να διακριθεί ως επαγγελματίας μεταφραστής. Η αμφίδρομη μεταφραστική του προσπάθεια μεταγραφής κειμένων από και προς την ελληνική γλώσσα είχε διττό προορισμό: αφενός και κυρίως να προβάλει τη λογοτεχνία μας προς το εξωτερικό και, αφετέρου, να εμπλουτίσει την εδώ πνευματική ζωή με μια διαφορετική, εξ αποστάσεως οπτική, ικανή να προκαλέσει και να ανακινήσει γόνιμες συζητήσεις. Το ανεξάντλητο πάθος του για την κάθε είδους προβολή της νεοελληνικής λογοτεχνίας απέδιδε κάθε τόσο καρπούς, ανάμεσά τους θα συγκατέλεγα και τα τομίδια που εξέδωσε, πάλι ιδίοις αναλώμασι, για συγγενικά του πρόσωπα (όπως για τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατο του λόγιου πατέρα του (Κωνσταντίνος Κατσίμπαλης, 1957), καθώς και το τομίδιο για το οικογενειακό σπίτι των Κατσίμπαλη στη Μαγκουφάνα (Το σπίτι πάνω στο λόφο, 1954) ή για αγαπητούς φίλους που, κατά την κρίση του, δεν είχαν προβληθεί επαρκώς την εποχή εκείνη (Ο ποιητής Γιάννης Κλ. Ζερβός, 1930, Ο ποιητής Δ.Ι. Αντωνίου, 1961). Μια άλλη, τέλος, δραστηριότητά του που προέκυπτε ευθέως από τις βιβλιογραφικές του αναζητήσεις είναι οι εκ μέρους του συχνές ανακοινώσεις παλαιών ή λησμονημένων πεζών και ποιημάτων τα οποία εντόπιζε κατά τις αποδελτιώσεις εφημερίδων και περιοδικών. Επί σαράντα ολόκληρα χρόνια (1933-1972) ανακοίνωσε και αναδημοσίευσε αυτούσια σχετικά κείμενα, κατά κανόνα στη Νέα Εστία. Έχουν καταγραφεί 102 σχετικά δημοσιεύματά του.[10] Είναι, νομίζω, φανερό πως θα αδικούσαμε τον Γ.Κ. Κατσίμπαλη αν τον περιορίζαμε στον ασφυκτικό γι’ αυτόν χαρακτηρισμό «βιβλιογράφος». Διέθετε πολύ περισσότερες ιδιότητες. Εμψυχωτής μιας ολόκληρης λογοτεχνικής γενιάς, διευθυντής δύο περιοδικών από τα σημαντικότερα που εκδόθηκαν στην Ελλάδα κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, εκδότης των Απάντων του Κωστή Παλαμά και ισόβιος πρόεδρος του σχετικού Ιδρύματος, υπήρξε, όπως θα λέγαμε σήμερα, ένας πολιτιστικός μάνατζερ με απεριόριστες και πάντα γόνιμες πρωτοβουλίες. Η μονήρης επίδοσή του στη βιβλιογραφία συμβαδίζει, κατά περίεργο τρόπο, με τον εκρηκτικό και πολύ γήινο χαρακτήρα του, όπως τουλάχιστον μας τον έχουν περιγράψει σε αναμνήσεις τους οι άνθρωποι που ευτύχησαν να τον γνωρίσουν και να τον συναναστραφούν. Δεν είχα την τύχη να τον συναντήσω. Οι μοναδικές επαφές μου μαζί του περιορίστηκαν σε δύο τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του. Το πολλαπλώς πολύτιμο αρχείο του έχει στηρίξει και εξακολουθεί να στηρίζει ερευνητές και διατριβές γύρω από τη νεοελληνική λογοτεχνία. Έχω την εντύπωση πως ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Μίλερ (1891-1980) δεν υπερέβαλε χαρακτηρίζοντάς τον «Κολοσσό του Μαρουσιού». [1] Ολόκληρο το κείμενο του Νίκου Α. Βέη στο αφιέρωμα Κατσίμπαλη της Νέας Εστίας, τ. 108 (1 Οκτωβρίου 1980), σ. 1472-1475. [2] Γ.Π. Σαββίδης, «Γιώργος Γ. Κατσίμπαλης, Αγωνιστής του βενιζελισμού και της ποίησης», εφ. Το Βήμα, 30 Ιουλίου 1978 [= Εφήμερον Σπέρμα, Ερμής 1978, σ. 291-297]. [3] Γ.Κ. Κατσίμπαλης & Γιώργος Σεφέρης, «Αγαπητέ μου Γιώργο», Αλληλογραφία (1924-1970), πρώτος τόμος (1924-1940), Επιμέλεια επιστολών - σχόλια Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Ίκαρος 2009, σ. 221. [4] Ανδρέας Καραντώνης, «Γιώργος Σαραντάρης», Αγγλο-Ελληνική Επιθεώρηση 5/6 (Ιούλιος- Αύγουστος 1951), σ. 235. [= Φυσιογνωμίες, Σειρά δεύτερη, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1960]. [5] «Αγαπητέ μου Γιώργο», Αλληλογραφία, πρώτο τόμος, σ. 82. [6] Βλ. για παράδειγμα το άρθρο του Τέλλου Άγρα «Βιβλιογραφικό Δελτίο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», δημοσιευμένο το 1930. Σήμερα στο Τέλλος Άγρας, Κριτικά, τέταρτος τόμος, Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, Ερμής 1995, σ. 311-316. [7] Β. Λαούρδας, «Δώρα άδωρα», περ. Ρυθμός Πειραιά, τχ. 1 (Σεπτέμβρης 1932), σ. 35-39. ~ Ιωάννης Συκουτρής, «Η Βιβλιογραφία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εξ αφορμής ενός βιβλίου», περ. Ιόνιος Ανθολογία, 1933-1934. [= Ιωάννης Συκουτρής, Μελέται και Άρθρα, Εκδόσεις του Αιγαίου, 1956, σ. 319-328]. [8] Κ.Γ. Κασίνης, «Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης, Ο πατέρας της βιβλιογραφίας της νεώτερης ελληνικής λογοτεχνίας», Νέα Εστία τ. 108 (1 Οκτωβρίου 1980), αφιέρωμα Κατσίμπαλη, σ. 1439-1449. [9] «Αγαπητέ μου Γιώργο», Αλληλογραφία, δεύτερος τόμος (1946-1970), σ. 220. [10] Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Γ.Κ. Κατσίμπαλης, Βιβλιογραφία και 12 κριτικά κείμενα, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, 1980, σ. 53-59.

Σύνδεση