Έγραψαν οι φιλόλογοι την Ιλιάδα;

Ο Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ στα Prolegomena ad Homerum διατυπώνει την αρχή ότι από την εποχή της πρώτης καταγραφής των επών του Ομήρου γύρω στα 700 π.Χ. μέχρι τους χρόνους των Αλεξανδρινών εκδοτών τους, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια υπέστησαν επανειλημμένες αναθεωρήσεις από μια σειρά ποιητών και κριτικών. Σύμφωνα με τον Βολφ, τα «ενιαία» έργα που εμείς γνωρίζουμε αποτελούν προϊόν διορθώσεων από Αλεξανδρινούς κριτικούς που προσπάθησαν να δώσουν ομοιογένεια στο ύφος των επών και να τα επαναφέρουν στην «πρωταρχική» τους μορφή. Το παρόν άρθρο υποστηρίζει ότι η αφήγηση του Βολφ για την ιστορία αυτών των κειμένων βασίζεται σε και παράγει αισθητικές και όχι ιστορικές αξιώσεις. Ο Βολφ καθορίζει τις χρονολογίες και την προέλευση ομηρικών χωρίων βασιζόμενος σε διαισθητικές κρίσεις περί ύφους, για τις οποίες όμως αδυνατεί να παράσχει γλωσσικά ή ιστορικά τεκμήρια. Και τα συμπεράσματά του, ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν γράφτηκαν από τον Όμηρο, αλλά μάλλον αποτελούν ένα ιστορικό διορθώσεων και αναθεωρήσεων, τοποθετούν το έργο του σαν έργο φιλολόγων απέναντι στη λογοτεχνική ιδιοφυΐα του Ομήρου. Έτσι η φιλολογία μεταβάλλεται από τον Βολφ σε έναν κλάδο της αισθητικής που παράγει αυθεντικά και όμορφα λογοτεχνικά έργα. Αυτή η αισθητική δουλειά είναι ουσιώδης για τη φιλολογία έτσι ώστε να εκπληρώσει τα εκ-παιδευτικά και πολιτικά της καθήκοντα. Το ερωτηματικό στον τίτλο του άρθρου μου, αν έγραψαν οι φιλόλογοι την Ιλιάδα, θέτει ένα φιλολογικό ζήτημα και συνεπώς μπορεί να απαντηθεί με μεθόδους φιλολογικές. Σ’ αυτή την περίπτωση, οι μέθοδοι αυτές είναι βασικά δύο ειδών. Η μία προσπαθεί να αναπλάσει την ιστορία της σύνθεσης και της μετάδοσης των κειμένων βασισμένη σε απόψεις των αρχαίων πηγών. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να εκλάβουμε τις παρατηρήσεις του Πλάτωνα σχετικά με τον δημιουργό της Ιλιάδας σαν μια ένδειξη. Φυσικά οι απαντήσεις που δίνουν οι αρχαίοι συγγραφείς είναι αμφίβολες, αφού εμείς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα στοιχεία πάνω στα οποία αυτές βασίζονται. Η δεύτερη μέθοδος καθορίζει τον χρόνο της σύνθεσης συγκεκριμένων στίχων μέσα στα έπη με την ανάλυση από γλωσσικής και υφολογικής πλευράς. Με αυτή τη μέθοδο μπορούμε να προσδιορίσουμε αν μια λέξη ή κάποιος στίχος ανήκουν στην αρχαϊκή Ελληνική, την ελληνική του Ομήρου γύρω στα 750 π.Χ., και έτσι ότι πιθανώς είναι του Ομήρου, ή μάλλον του λεγόμενου Ομήρου. Και αυτό είναι το Ομηρικό ζήτημα για το οποίο προφανώς έχετε ακουστά. Στην πλέον βασική του διατύπωση, το Ομηρικό ζήτημα τίθεται ως εξής: Έγραψε ο Όμηρος την Ιλιάδα; Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει ο Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ στα Prolegomena ad Homerum, έναν πρόλογο στην εκ μέρους του έκδοση της Ιλιάδας, η οποία ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε. Αντιθέτως, το δικό μου ερώτημα, που διερευνά αν οι φιλόλογοι έγραψαν την Ιλιάδα, τίθεται εντονότερα σ’ αυτή τη συλλογή άρθρων[*], αλλά, όπως επίσης πιστεύω, αποκαλύπτει περισσότερα σχετικά με τα συμπεράσματα του Βολφ. Εκείνο που θα διερευνήσω σ’ αυτό το δοκίμιο είναι με ποιο τρόπο η καταφατική απάντηση του Βολφ στο ερώτημά μου έχει σημαντικές αισθητικές συνέπειες. Μιλώντας για την κλασική φιλολογία και τον Όμηρο, ο Νίτσε δηλώνει: «Ο Όμηρος ως ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δεν αποτελεί μια ιστορική παράδοση, αλλά μια αισθητική κρίση» (Nietzsche, 263). Σύμφωνα με τον Νίτσε, όταν ισχυριζόμαστε ότι ένα κείμενο είναι του Ομήρου, δεν εννοούμε ότι προέρχεται από κάποιο ιστορικό πρόσωπο, αλλά μάλλον ότι αυτό ανήκει σε μια εκλεκτή ομάδα αρχαϊκών κειμένων με υψηλό αισθητικό «δείκτη». Φυσικά ο κλασικός φιλόλογος Νίτσε αναγνωρίζει πως ο Βολφ ήταν εκείνος –ο θεμελιωτής της σύγχρονης φιλολογίας– που πρώτος αποκάλυψε ότι η αντιμετώπιση του Ομήρου ως δημιουργού αποτελεί μιαν αισθητική και όχι ιστορική θεώρηση. Για πολλούς, η ιδέα ότι ο μεγαλοφυής ποιητής αποτελούσε απλώς έναν μύθο που πήγαζε από αισθητικές αξιολογήσεις ήταν και τραγική και απαράδεκτη. Για τον Βολφ ωστόσο η εκθρόνιση του ιστορικού Ομήρου σήμαινε την πανηγυρική ενθρόνιση της φιλολογίας, τόσο ιστορικά όσο και αισθητικά. Τούτο σημαίνει ότι η φιλολογία και όχι ο Όμηρος βρίσκεται στις απαρχές της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης· ότι η φιλολογία είναι ικανή για ένα τέτοιο αισθητικό επίτευγμα. Στην παρούσα τριμερή ανακοίνωση ευελπιστώ να διευκρινίσω τις συνεκδοχές μιας τέτοιας άποψης, ξεδιαλύνοντας τον ρόλο που παίζει η αισθητική στη φιλολογική μέθοδο του Βολφ. Πρώτα θα εξετάσω τη διάκριση του ίδιου του Βολφ μεταξύ ιστορικών και αισθητικών μεθόδων μέσα στο φιλολογικό του πρόγραμμα. Δεύτερον, θα δείξω πώς η ιστορική και η αισθητική μέθοδος προσεγγίζουν η μία την άλλη στην ανάλυση του Βολφ σχετικά με το ύφος των Ομηρικών επών. Τέλος, θα δείξω γιατί ο Βολφ πιστεύει ότι οι φιλόλογοι συν-έθεσαν τα έπη και θα σταθμίσω πώς αυτό το συμπέρασμα ασκεί επίδραση στη θέση της φιλολογίας σε σχέση με την ιστορία και την αισθητική. 1. Η αισθητική προσδιορίζει τους κλασικούς, η ιστορία μας προσφέρει το αρχικό κείμενο Σ’ ολόκληρη τη ζωή του ο Βολφ εργάστηκε δραστήρια πάνω σε ένα φιλολογικό πρόγραμμα με δύο συνδεόμενους μεταξύ τους, αλλά και αναγκαίως ξεχωριστούς στόχους (‘Darstellung’, 80). Ο ένας ήταν να καθιερώσει τη φιλολογία ως επιστημονικό κλάδο στο νέο ερευνητικό γερμανικό πανεπιστήμιο (Turner, “The Prussian Universities”· Hültenschmidt). Ο άλλος στόχος ήταν να καθιερώσει τη φιλολογία ως τμήμα ενός ευρύτερου Bildungsprogramm (εκπαιδευτικού προγράμματος) για ολόκληρο το έθνος. «Ο στόχος της φιλολογίας ως επιστήμης δεν είναι άλλος παρά η γνώση της ίδιας της ζωής των αρχαίων (der altherthümlichen Menschheit selbst), γνώση η οποία […] προέρχεται από τη μελέτη των αρχαίων καταλοίπων (Ueberreste)» (Wolf, “Darstellung”, 124-125). Εδώ, στις διαλέξεις του για τη φιλολογία ο Βολφ υποστηρίζει ότι η φιλολογία αποκτά γνώση της αρχαίας ανθρωπότητας μέσω των “καταλοίπων” που ο φιλόλογος παίρνει ως αντικείμενο της μελέτης του. Αυτά τα “κατάλοιπα” περιλαμβάνουν κάθε λείψανο της αρχαιότητας, πράγμα που σημαίνει ότι ο φιλόλογος μελετάει τόσο τα ωραία έργα της τέχνης και της λογοτεχνίας, όσο και οτιδήποτε άλλο. Λόγω αυτής της διαφοράς αντικειμένου –δηλαδή διαφοράς ανάμεσα σε ωραία και μη ωραία αντικείμενα– ο φιλόλογος συνακόλουθα έχει και δύο διαφορετικές μεθόδους παρατήρησης: Από τη μία πλευρά [τα κατάλοιπα] πρέπει να εξετασθούν ως μνημεία και μαρτυρίες καταστάσεων του παρελθόντος: Από ποια άποψη αυτά –από ένα απόσπασμα κάποιου μέτριου συγγραφέα, μέχρι τα πιο κακότεχνα και άχρηστα παλιοπράγματα (Anticaglie)– έχουν μια κάποια ιστορική αξία […] Στην άλλη πλευρά βρίσκονται τα έργα της αρχαιότητας που θα πρέπει να εξετασθούν ως αισθητικώς ωραία, από τα οποία όμως έχουμε στη διάθεσή μας έναν περιορισμένο αριθμό. (Wolf, “Darstellung”, 33). Έτσι ο φιλόλογος χρησιμοποιεί μια ιστορική μέθοδο που λαμβάνει υπόψη όλα τα λείψανα της αρχαιότητας για να σχηματίσει την αντίληψή του για τη ζωή των αρχαίων. Αυτή η μέθοδος μεμονωμένα θεωρούμενη μοιάζει με τη δική μας Kulturwissenschaft (πολιτισμολογία), αλλά ο Βολφ, αντίθετα, στρέφεται προς την αισθητική για να αιτιολογήσει την φιλολογία με όρους εθνικής Bildungspolitik (εκπαιδευτικής πολιτικής). Έτσι, μελετώντας τα «ωραία και κλασικά έργα» η γερμανική κοινωνία ως σύνολο μπορεί να βελτιώσει το γούστο και τα ήθη της (Wolf, Encyclopädie, 11). Και αυτοί οι κλασικοί δεν μπορεί να προέρχονται από οποιαδήποτε περίοδο, αλλά πρέπει να προέρχονται από την αρχαιότητα, διότι η αρχαία Ελλάδα και η Ρώμη παρουσιάζουν την πιο «οργανικά εξελιγμένη […] και πλήρη νοήματος […] εθνική εκπαίδευση» (Wolf, “Darstellung”, 125). Έτσι η μελέτη των καταλοίπων της πιο gebildete (πεπαιδευμένης) κοινωνίας γίνεται κατάλληλη για την Bildung (δια-μόρφωση) της σύγχρονης κοινωνίας. Κατά την άποψή του αυτό το εξηγεί η ιστορική φιλολογία της αρχαιότητας με έναν τρόπο που η φιλολογία οποιουδήποτε άλλου πολιτισμού δεν μπορεί να εξηγήσει (“Darstellung”, 13, 124, 138· Weimar, 229-233· Wegmann, 353-370). Έτσι η φιλολογία γίνεται ένας επιστημονικός κλάδος που αναλύει ιστορικά τα κατάλοιπα της αρχαιότητας· ωστόσο επιλέγει κατάλοιπα και δικαιώνει τον εαυτό της ως κλάδο που εδράζεται πάνω σε αισθητικά αξιώματα και στους παιδαγωγικούς της στόχους (Wolf, Encyclopädie, 8). 2. Δημιουργία αυθεντικών κειμένων με χρήση της υφολογικής ανάλυσης Έχοντας κατά νουν τις αισθητικές και ιστορικές όψεις της φιλολογίας, θα ήθελα τώρα να εξετάσω την εκ μέρους του Βολφ χρήση της υφολογικής ανάλυσης που πρότεινε για την έκδοση της Ιλιάδας. Ο σκοπός του Βολφ στην έκδοση του Ομήρου ήταν να προσφέρει την κατά το δυνατόν πιο αυθεντική, καθαρή και πρωτότυπη έκδοση (“Darstellung”, 39· Prolegomena, 192). Σύμφωνα με τον Βολφ, ο φιλόλογος πρέπει πρώτα να προσπαθήσει να εκδώσει το κείμενο χρησιμοποιώντας χειρόγραφα και Σχόλια, ήτοι παρασελίδιες σημειώσεις σε μεσαιωνικά χειρόγραφα των επών που συχνά μεταφέρουν απόψεις αρχαίων συγγραφέων σχετικά με την γνησιότητα διαφόρων στίχων. Αυτά όμως αποτελούν προβληματικές ιστορικές μαρτυρίες. Αλλά όταν οι ενδείξεις απουσιάζουν, ο Βολφ καταφεύγει στην υφολογική ανάλυση (“Darstellung”, 42), που έχει δύο πιθανές μεθόδους. Μπορεί κανείς είτε να επιλέξει την καλύτερη αισθητική ανάγνωση –δηλαδή μπορεί κανείς να τροποποιήσει το κείμενο έτσι ώστε να είναι γραμματικά άψογο, ποιητικά όμορφο, και λογικό στην αφήγηση– ή πρέπει να πασχίσει να βρει μια ιστορικά ακριβή ανάγνωση. Ο Βολφ κατ’ επανάληψη καυτηριάζει την αισθητική, προτιμώντας την ιστορική μέθοδο. Στην πραγματικότητα υποστηρίζει πως κανείς συχνά πρέπει να αλλάξει τα πιο όμορφα χωρία του Ομήρου ώστε να φθάσει στο ιστορικά ανόθευτο πρωτότυπο. Για παράδειγμα, υπάρχουν γραμματικές λεπτομέρειες στο κείμενο του Ομήρου απλώς και μόνο οφειλόμενες στην κατάσταση της ελληνικής γλώσσας, οι οποίες στην εποχή που έζησε ο ποιητής δεν θα μπορούσαν να είναι γνωστές. Μια τέτοια βαθιά γνώση της εξέλιξης της γλώσσας είναι αναγκαία για την ιστορική υφολογική ανάλυση. Έτσι ο Βολφ χρονολογεί χωρία με κάθε τρόπο: από τον τρόπο γραφής (spelling), τους νεολογισμούς, την ορθογραφία, μέχρι τη σύνταξη. Αλλά αυτή η ιστορική γλωσσολογική μέθοδος δεν αποτελεί τη στρατηγική μόνο του Βολφ για τη χρονολόγηση των χωρίων. Όπου ο Βολφ δεν μπορεί να διατυπώσει έναν ισχυρισμό σχετικά με ένα γλωσσικό φαινόμενο που να αποκαλύπτει τη χρονολογία του χωρίου, εμπιστεύεται αυτό που ο ίδιος αποκαλεί απλώς ικανότητά του στην «αίσθηση». (Prolegomena, 127) ή «διαίσθηση» (Prolegomena, 133) στο «άκουσμα» (sound) του κειμένου (Prolegomena, 81). Για παράδειγμα, ο Βολφ πιστεύει ότι εξ ενστίκτου μπορεί να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ του ύφους μιας πιο αρχαϊκής Ελληνικής και της ιωνικής Ελληνικής της κλασικής Αθήνας. Χρησιμοποιεί αυτή την ικανότητα για να υποστηρίξει ότι τα λοιπά αρχαία έπη πέρα από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όπως λ.χ. τα Ορφικά, δεν ανήκουν στα Ομηρικό corpus: Δώστε, παρακαλώ, την πιο έντονη προσοχή σας στο πώς ηχούν αυτοί οι στίχοι, και συγκρίνετέ τους με τον Όμηρο. Είτε δεν θα διαπιστώσετε τίποτα το κίβδηλο στα Ορφικά, είτε θα παραδεχτείτε ότι έγιναν κατά μίμηση της ομηρικής –δηλαδή της εκλεπτυσμένης ιωνικής– γλώσσας, που απέχει πολύ από του να είναι τόσο παλαιά όσο διατείνεται. (Wolf, Prolegomena, 81). Μέσα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια υπάρχουν και μη ομηρικά χωρία. Ο Βολφ υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας αριθμός από συνδετικά (‘joints’) που χρησιμεύουν στην συν-ένωση εκείνων που ο ίδιος πιστεύει πως αρχικά αποτελούσαν ανεξάρτητα άσματα (ζήτημα στο οποίο θα επανέλθω). Αυτά τα χωρία συντέθηκαν τεχνητά μετά τον Όμηρο ώστε να συγκροτηθεί ένα ενιαίο έπος. Ο Βολφ υποστηρίζει ότι ο καθένας μπορεί να αισθανθεί ότι αυτά τα χωρία είναι μη-ομηρικά: Ένα είδος [τεχνητών χωρίων] αποτελούν αρκετά προφανή και ατελώς συνταιριασμένα «συνδετικά» (joints), τα οποία πιστεύω ότι έχω εντοπίσει στη διάρκεια επανειλημμένων αναγνώσεων, που είναι και ίδια και στις ίδιες θέσεις: συνδετικά ενός είδους που πιστεύω ο καθένας θα μπορούσε αμέσως να αναγνωρίζει ή μάλλον απλώς να διαισθανθεί, άπαξ και αποδείκνυα το ζήτημα αυτό με μερικά παραδείγματα, ότι δεν χύθηκαν στο ίδιο καλούπι με το πρωταρχικό έργο, αλλά παρεμβλήθηκαν σ’ αυτό με τις προσπάθειες κάποιας μεταγενέστερης εποχής. […] Κανείς, έστω και μέσης ευφυΐας δεν θα μπορούσε να μην τα εντοπίσει. (Wolf, Prolegomena, 127 [η έμφαση δική μου]). Εκείνο που χαρακτηρίζει περικοπές αυτού του είδους είναι η απουσία οποιουδήποτε επιχειρήματος πέρα από την οξυμένη αντίληψη του συγγραφέα τους (Wolf, Prolegomena, 128-129, 133). Θα μπορούσε κάποιος πραγματικά να πει ότι η κρίση του Βολφ για το πώς ακούγονται αυτά τα χωρία μοιράζεται κάτι με τις αισθητικές κρίσεις του Καντ: είναι υποκειμενικές κρίσεις για αισθητά πράγματα που απαιτούν συμφωνία χωρίς να τις δικαιολογεί οποιοδήποτε λογικό επιχείρημα. Και ο Βολφ πρόθυμα αποδέχεται τόσα πολλά: «Γι’ αυτά τα ζητήματα χρειάζεται κανείς να έχει μιαν ορισμένη ευαισθησία την οποία δεν προσφέρουν τα επιχειρήματα» (Prolegomena, 148)· ή ακόμη πιο αιχμηρά: «Ο Ρούνκεν (Ruhnken) [φιλόλογος σύγχρονος του Βολφ] είπε (διατυπώνοντας μάλιστα την καλύτερη γνώμη για το θέμα) ότι το ζήτημα αυτό μπορεί να το διαισθανθεί ο ειδικός, αλλά δεν μπορεί να το εξηγήσει στον μη ειδικό» (Prolegomena, 133). Η Ανδρομάχη και ο Πρίαμος παρακαλούν τον Έκτορα να μην πάει στη μάχη (Σκηνές από την Ιστορία του Τρωικού Πολέμου), περ. 1470–90. Πιθανόν έργο του Πασκιέ Γκρενιέ της Τουρναί. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Αντί να προσφέρει επιχειρήματα και εξηγήσεις, εκείνο που μπορεί να πει ο Βολφ είναι το εξής: διάβαζε το κείμενο μόνος, και αν η ιστορική σου αίσθηση περί Αρχαίας Ελληνικής είναι αρκετά αναπτυγμένη, είναι αρκετά gebildet (εδώ η Bildung παρεισδύει στην επιστημονική μέθοδο), τότε θα κατανοήσεις τι εννοεί. Στην πραγματικότητα είναι μάλλον τα παραδείγματα παρά τα επιχειρήματα που θα πείσουν: «Σ’ αυτό το πεδίο, τα παραδείγματα είναι βεβαίως πιο αποτελεσματικά παρά οι βαθυστόχαστες διακηρύξεις αρχών που οι μεγάλοι επιστήμονες συχνά θέτουν […]» (Wolf, Prolegomena, 64)· ή: «Τα ακόλουθα παραδείγματα αυτής της κατηγορίας [των καταχρηστικών διορθώσεων] θα δείξουν στον καθένα που διαθέτει ικανή γνώση της μεγαλοφυΐας και του ιδιώματος του Ομήρου, με μια ματιά τι εννοώ […]» (Wolf, Prolegomena, 62). Θα μπορούσε κανείς να πει ότι στα τελευταία διακόσια χρόνια η ομηρική φιλολογία έχει ασχοληθεί με το ζήτημα της εύρεσης πραγματικών επιχειρημάτων πίσω απ’ αυτά που ο Βολφ βλέπει «με μια ματιά» σ’ αυτά τα χωρία. Ωστόσο στην πραγματικότητα συχνά έχει αποδειχθεί πως αυτός είχε δίκαιο σχετικά με το ποια χωρία ανήκουν ή δεν ανήκουν στον αρχικό Όμηρο (Fowler). 3. Η φιλολογία έγραψε την Ιλιάδα; Ας μου επιτραπεί να θυμίσω τα δύο ζητήματα που έχω καλύψει μέχρι τώρα. Πρώτον, ο Βολφ αναγνωρίζει δύο φιλολογικές μεθόδους: μια αισθητική που προσδιορίζει τι είναι ο πολιτισμός-παράδειγμα (exemplary culture), και μια ιστορική μέθοδο που διερευνά την αρχαιότητα εν γένει, με σκοπό να κατανοήσει τη συνολική φύση των ανθρώπων της και να παραγάγει αξιόπιστες εκδόσεις των κλασικών. Για να φανεί πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία διόρθωσης έχω δείξει ότι στην πραγματικότητα η μέθοδος του Βολφ συχνά στηρίζεται στην αισθητική ευαισθησία του φιλολόγου για τη χρονολόγηση του ύφους των στίχων. Σ’ αυτό το τελευταίο μέρος επιθυμώ να απαντήσω στο ερώτημα του τίτλου μου –Έγραψαν οι φιλόλογοι την Ιλιάδα;– και κατόπιν να εξετάσω τις αισθητικές συνέπειες που θα είχε μια καταφατική απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Πρώτον, είναι αναγκαίο να δώσουμε κάτι περισσότερο από το υπόβαθρο των Προλεγομένων του Βολφ, και την μέχρι τότε ιστορία του Ομηρικού ζητήματος. Εφτά χρόνια πριν από τη δημοσίευση των Προλεγομένων του Βολφ, δημοσιεύθηκαν τα Σχόλια ενός χειρογράφου της Ιλιάδας του 10ου αιώνα, τα οποία περιείχαν ικανές αναφορές στις γνώσεις των αρχαίων λογίων, που εξέφραζαν αμφιβολίες γύρω από τον Όμηρο ως τον ένα και μοναδικό δημιουργό των επών. Το κείμενο του Βολφ πυροδότησε τη σύγχρονη διαμάχη σχετικά με τον δημιουργό των επών, με την περιβόητη θεωρία του ότι στην εποχή του Ομήρου η γραφή είτε δεν υπήρχε είτε ότι βρισκόταν σε ένα τόσο νηπιακό στάδιο που ήταν απρόσφορη για τη [γραπτή] σύνθεση μακρών επών. Αυτή η θέση οδήγησε τον Βολφ να υποστηρίξει ότι τα έπη αρχικά αποτελούσαν μέρος μιας προφορικής παράδοσης. Οι αρχαίοι Έλληνες βάρδοι, οι ραψωδοί, απάγγελναν μικρότερα τμήματα των επών που αργότερα συγκεντρώθηκαν και συνενώθηκαν στην Αθήνα κατά τον 7ο αι. π.Χ. (Wolf, Prolegomena, 122). Ο Βολφ θεωρεί τη μεταγραφή των ποιημάτων από μικρά προφορικά άσματα σε ένα ενιαίο γραπτό έπος –δηλαδή την προσαρμογή από ένα μέσον (medium) σε ένα άλλο με τα μοιραίως συμπαρομαρτούντα λάθη– ως την γέννηση της φιλολογίας. Πιστεύει ότι ένας αριθμός ποιητών συνεργάσθηκαν για να επιλέξουν τις καλύτερες εκδοχές των τραγουδιών που θα μπορούσαν να βρουν –εκδοχές που θεωρούσαν ως πράγματι ομηρικές λόγω της αισθητικής τους ποιότητας– και κατόπιν συν-έθεσαν απ’ αυτά ένα ενιαίο κείμενο. Έτσι οι ποιητές αυτοί επιτέλεσαν ένα φιλολογικό έργο, αλλά στην εκδοτική διαδικασία η αισθητική ποιότητα ήταν το μοναδικό τους κριτήριο (Wolf, Prolegomena, 158). Λόγω της ελευθεριότητας που επικράτησε σ’ αυτού του είδους την έκδοση, ο Βολφ προτείνει ότι σε μεγάλο μέρος ο Όμηρος που εμείς γνωρίζουμε έχει επηρεαστεί αποφασιστικά από τη φιλολογική εργασία αυτών των Αθηναίων ποιητών (Prolegomena, 156, 192). Μέχρι τώρα οι εικασίες του Βολφ έχουν αποδειχθεί αβάσιμες. Η γραφή ήταν πράγματι διαθέσιμη στην εποχή του Ομήρου και η σύγχρονη φιλολογία γενικά πιστεύει ότι τα έπη καταγράφηκαν γύρω στα 700 π.Χ. Σήμερα πιστεύουμε πως το κείμενο που γνωρίζουμε είναι σχετικά τουλάχιστον όμοιο με εκείνο που ένας ραψωδός θα απάγγελνε σ’ εκείνη την εποχή. Η σύγχρονη φιλολογία μπόρεσε να καθορίσει αυτή την εποχή, αν και όχι οριστικά, μέσω μιας μεθόδου υφολογικής ανάλυσης παρόμοιας μ’ εκείνη του Βολφ που ψάχνει να ξεχωρίσει τα διάφορα ιστορικά παρακλάδια στα έπη, με τον εντοπισμό των ιστορικών διαλεκτικών στοιχείων που απαντώνται σ’ αυτά (Myres, Davison, Heubeck, Parry, Turner, “The Homeric Question”). Για παράδειγμα, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τους νεολογισμούς στο κείμενο ώστε να εξειδικεύσουμε τα πλαίσια της εποχής από την οποία θα μπορούσαν να προέρχονται ορισμένες λέξεις ή στίχοι. Με τον καθορισμό της εποχής της χρονικά υστερότερης μεγάλης ομάδας νεολογισμών που εμφανίζονται στο κείμενο, μπορούμε επίσης να διαπιστώσουμε τη χρονολογία καταγραφής αυτού του κειμένου. Με αυτή τη μέθοδο έχει εκτιμηθεί ότι τα έπη είχαν αποδοθεί σε γραπτή μορφή μέχρι τα 700 π.Χ., αλλά ότι όντως υπέστησαν κάποιες αλλαγές στην Αθήνα του 7ου και του 6ου αιώνα, όπως ακριβώς μας πληροφορούν οι αρχαίες πηγές. Έτσι φαίνεται ότι στην πραγματικότητα οι διορθώσεις όντως έπαιξαν κάποιο σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του κειμένου σ’ αυτήν ακριβώς την αρκετά πρώιμη φάση, αν και όχι τόσο έντονα όσο πίστευε ο Βολφ. Η μάχη εννιά ημερών («το θείο σαγιτοβόλι») και η σύναξη στην σκηνή του Αχιλλέα (Σκηνές από την Ιστορία του Τρωικού Πολέμου), περ. 1470–90. Πιθανόν έργο του Ζαν ή του Πασκιέ Γκρενιέ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Ωστόσο, ενώ ο Βολφ έγινε διάσημος γι’ αυτές τις διαψευσμένες εικασίες, εκείνο που είναι σημαντικότερο στα Προλεγόμενα είναι τα συμπεράσματά του για το έργο των Αλεξανδρινών κριτικών στον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ., συμπεράσματα με τα οποία η σύγχρονη ιστορική έρευνα σε μεγάλο βαθμό συμφωνεί. Για τον Βολφ αυτή η φάση του κειμένου είναι πολύ σημαντική διότι σήμαινε το τέλος μιας ρευστής διαδικασίας διορθώσεων: «Ο Όμηρος που τώρα κρατάμε στα χέρια μας δεν είναι εκείνος που τραγουδήθηκε από τους Έλληνες της εποχής του, αλλά ένα κείμενο αλλοιωμένο με διάφορους τρόπους, με παρεμβολές, διορθώσεις και τροποποιήσεις από τον [7ο αιώνα π.Χ.] μέχρι [την εποχή] των Αλεξανδρινών» (Prolegomena, 209). Για τον Βολφ οι απαγγελίες των ραψωδών –ο Όμηρος που άνθησε στα στόματα των Ελλήνων– βρίσκονται πέραν των φιλολογικών μας δυνατοτήτων (Prolegomena, 208, 220). Δεν είναι μόνο το ζήτημα ότι ένας μεμονωμένος Όμηρος ως δημιουργός δεν υπήρξε ποτέ, αλλά ότι το κείμενο έχει υποστεί τόσες σημαντικές τροποποιήσεις που δεν υπάρχει ελπίδα ανάκτησης ενός γνήσιου πρωτοτύπου, όπως τραγουδιόταν. Το μόνο που μπορούμε να έχουμε είναι μια συρραφή μεμονωμένων ασμάτων που συνενώθηκαν από μια σειρά ραψωδών, η οποία διαρκώς διορθωνόταν από τους πρώιμους Αθηναίους ποιητές μέχρι τους Αλεξανδρινούς κριτικούς. Για πολλούς από τους αναγνώστες του Βολφ αυτό το συμπέρασμα ήταν μια καταστροφή, αφού είδαν την απώλεια του Ομήρου σαν ένα χτύπημα στην ιδέα της ποιητικής ιδιοφυΐας. Ωστόσο εγώ επιθυμώ να υποστηρίξω ότι ο Βολφ παίρνει αυτή την απώλεια σαν ευκαιρία για να ενθρονίσει στη θέση του Ομήρου τη φιλολογία. Έτσι, αντί του Ομήρου στις απαρχές της γραπτής λογοτεχνικής παράδοσης έχουμε τη φιλολογία. Ο Βολφ επιτυγχάνει αυτή την αλλαγή με τη διαβεβαίωση ότι παρά την συρραμμένη ιστορία του κειμένου, αυτό εξακολουθεί να δείχνει ως ένα ενιαίο όλο: […] η αίσθηση του αναγνώστη μαρτυρεί εναντίον [της ιστορίας]. Πράγματι […] τα ποιήματα [δεν είναι] τόσο παραμορφωμένα και αλλαγμένα ώστε η πρωταρχική μορφή τους να δείχνει εξαιρετικά απίθανη σε ορισμένες περιπτώσεις. Πραγματικά, όλα σχεδόν σ’ αυτά [τα ποιήματα] φαίνεται να πιστοποιούν την ίδια διάνοια, τα ίδια έθιμα, τον ίδιο τρόπο σκέψης και έκφρασης (Wolf, Prolegomena, 210). Το ερώτημα είναι: πώς είναι δυνατόν τα έπη να διακρίνονται από έναν ενιαίο τρόπο σκέψης και έκφρασης αν αποτελούν το προϊόν συνεχών διορθώσεων επί 600 χρόνια; Ο Βολφ πιστώνει αυτό το γεγονός στην υπεύθυνη φιλολογική δουλειά του Αριστοφάνη και του Αρίσταρχου, δύο Αλεξανδρινών γραμματικών: «[…] ο Αριστοφάνης και ο Αρίσταρχος, συγκεντρώνοντας όλα τα κατάλοιπα της αρχαιότητας, έγιναν ειδήμονες της κατάλληλης για κάθε εποχή γλώσσας και από τις αποδεκτές μορφές της πρωτογενούς γλώσσας […] [δημιουργήθηκε] ένα πεδίο βαθυστόχαστων και ευφυών επιλογών» (Prolegomena, 210). Με την εκ μέρους τους γνώση της εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας, οι κριτικοί αυτοί υπήρξαν οι πρώτοι που υποστήριξαν ότι τα λοιπά αρχαία έπη δεν ήταν ομηρικής προέλευσης. Και οι διορθώσεις τους στον Όμηρο δεν εξαρτιόνταν από τη δική τους ελληνιστική διάλεκτο, αλλά μάλλον αυτοί επέμειναν στην έκδοση ενός κειμένου «ομηρικής, ή τουλάχιστον αρχαϊκής κοπής» (Wolf, Prolegomena, 211). Μαζί μ’ αυτές τις συλλήψεις των Αλεξανδρινών κριτικών, βλέπουμε ότι ο Βολφ προβάλλει τη δική του διαίσθηση περί ιστορικού ύφους ανατρέχοντας στον Αρίσταρχο, τον θεωρούμενο ως πατέρα της φιλολογίας (Prolegomena, 161· Grafton). Έτσι, ενώ οι ραψωδίες και οι «συν-αρθρώσεις» των επών είχαν διαφορετικούς δημιουργούς που ανήκαν σε διάφορες εποχές, όλες τους «γενικά […] ηχούν παρόμοια, έχουν την ίδια βάση, την ίδια ποιότητα σκέψης, γλώσσας και μέτρου» (Wolf, Prolegomena, 133, 214). Ο Αχιλλέας, ο Αγαμέμνων και ο Έκτορας στην συνάντηση (Σκηνές από την Ιστορία του Τρωικού Πολέμου), περ. 1470–90. Πιθανόν έργο του Πασκιέ Γκρενιέ της Τουρναί. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Η ειρωνεία με την άποψη του Βολφ σχετικά με την ιστορία του κειμένου είναι ότι η υπεύθυνη ιστορική φιλολογία συν-έθεσε το ενιαίο ύφος των επών, που αισθητικά τόσο επαινέθηκε στην εποχή του συγγραφέα των Προλεγομένων. Θα μπορούσε ακόμη κάποιος να πει ότι η ιστορική φιλολογία συνέθεσε ένα κλασικό έργο αισθητικής, όπου ένας τύπος διορθώσεων αισθητικής υφής θα είχε αποτύχει, αφού θα μετέβαλλε το κείμενο σε ένα υφολογικό συνονθύλευμα. Το ερώτημα που μας θέτει η βολφιανή φιλολογία είναι: σε ποιο βαθμό άραγε μπορεί η φιλολογία να είναι μια «καθαρή» ιστορική επιστήμη, ελεύθερη από αισθητικές αξιώσεις, μεθόδους και συνεπαγωγές; Από την επιλογή του κειμένου έως την έκδοση, η ιστορική φιλολογία του Βολφ δείχνει ότι βασίζεται σε αισθητικά κριτήρια. Ίσως δε, και το πιο σημαντικό, τα συμπεράσματα του Βολφ δείχνουν ότι η αξίωση του Νίτσε –δηλαδή ότι το ζήτημα του Ομηρικού δημιουργού συνιστά μια αισθητική αξίωση– δεν ισχύει μονάχα για τον Όμηρο. Γιατί ακόμη κι αν παρακάμψουμε την ιδέα του Ομήρου ως ιστορικού δημιουργού, αναγνωρίζουμε την φιλολογία ως τον δημιουργό και εκδότη των κειμένων αυτών επί αιώνες, ακόμη και τότε, μαζί με τις δικές μας ιστορικές απόψεις, συνεχίζουμε να διατυπώνουμε αισθητικές αξιώσεις. Με τα λόγια του Νίτσε, η φιλολογία ως δημιουργός της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δεν επιτέλεσε μονάχα την ιστορική καταγραφή, αλλά διατύπωσε και αισθητικές κρίσεις, οι δε φιλολογικές μας αντιπαραθέσεις γύρω από τα κείμενα είναι πάντοτε και αισθητικές αντιπαραθέσεις (Gumbrecht). © 2020 ANTHONY MAHLER — Μετάφραση Χ.Ε. Μαραβέλιας ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΘΗΚΑΝ Davison, J.A. “The Homeric Question.” A Companion to Homer. Ed. Alan J.B. Wace and Frank H. Stubbings. London: Macmillan, 1962. 234-65. Fowler, Robert. “The Homeric Question.” The Cambridge Companion to Homer. Ed. Fowler. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. Grafton, Anthony. “Prolegomena to Friedrich August Wolf.” Defenders of the Text: The Traditions of Scholarship in the Age of Science, 1450-1800. Cambridge: Harvard University Press, 1991. 214-246. Gumbrecht, Hans Ulrich. The Powers of Philology: Dynamics of Textual Scholarship. Champaign: University of Illinois Press, 2003. Heubeck, Alfred. Die Homerische Frage: ein Bericht über die Forschung der letzten Jahrzehnte. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1974. Hültenschmidt, Erika. “Wissenschaftshistoriographie und soziologische Theorie: F. A. Wolf und die Entstehung der modernen Philologie und Sprachwissenschaft.” Στο Epochenschwellen und Epochenstrukturen im Diskurs der Literatur- und Sprachhistorie. Ed. Hans Ulrich Gumbrecht and Ursula Link-Heer. Frankfurt/M.: Suhrkamp, 1985. 341-356. Myres, John L. Homer and His Critics. Ed. Dorothea Gray. London: Routledge, 1958. Nietzsche, Friedrich. “Homer und die klassische Philologie.” Werke. Kritische Gesamtausgabe. Ed. Giorgio Colli and Mazzino Montinari. Vol. II/1. Berlin: Walter de Gruyter, 1982. 247-269. Parry, Adam M. “Have we Homer’s Iliad ? ” The Language of Achilles and Other Papers. Oxford: Oxford University Press, 1989. 104-110. Turner, Frank. “The Homeric Question.” A New Companion to Homer. Ed. Ian Morris and Barry Powell. New York: E.J. Brill, 1996. 123-145. Turner, R. Steven. “The Prussian Universities and the Concept of Research.” Internationales Archiv der Sozialgeschichte der Literatur 5 (1980): 68-93. Wegmann, Nikolaus. “Was heißt einen ‚klassischen Text’ lesen? Philologische Selbstreflexion zwischen Wissenschaft und Bildung.” Wissenschaftsgeschichte der Germanistik im 19. Jahrhundert. Ed. Jürgen Fohrmann and Wilhelm Vosskamp. Stuttgart: J.B. Metzler, 1994. 353-370. Weimar, Klaus. Geschichte der Literaturwissenschaft bis zum Ende des 19. Jahrhunderts. München: Fink, 1989. Wolf, Friedrich August. “Darstellung der Altherthums-Wissenschaft.” Museum der Altherthums-Wissenschaft. Ed. Friedrich August Wolf and Philipp Buttmann. Vol. 1. Berlin, 1807. 1-145. ‒‒. Encyclopädie der Philologie: Nach dessen Vorlesungen im Winterhalbjahre 1798-1799. Ed. G. M. Stockmann. Leipzig: Serig’sche Buchhandlung, 1845. ‒‒. Prolegomena to Homer. Trans. Anthony Grafton, Glenn W. Most, and James E.G. Zetzel. Princeton: Princeton University Press, 1985. [*] Η ARB δημοσιεύει το παρόν άρθρο ύστερα από ευγενική παραχώρηση του συγγραφέα. Το άρθρο του Anthony Mahler “Did Philologists Write the Iliad? Friedrich August Wolf’s Criteria of Style and the Demonstrative Power of Citation” δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο Jens Elze, Zuzanna Jakubowski, Lore Knapp, Stefanie Orphal, Heidrun Schnitzler (επιμ.), Möglichkeiten und Grenzen der Philologie (Δυνατότητες και όρια της φιλολογίας), GiNDok – Publikationsplattform Germanistik, 2011.

Έγραψαν οι φιλόλογοι την Ιλιάδα;

Σύνδεση