Τ.Σ. Έλιοτ: η πλήξη, η φρίκη και το μεγαλείο

Σ’ ένα κείμενο του 1920, με τίτλο Σύντομη Διατριβή για την Κριτική της Ποίησης, ο Τ.Σ. Έλιοτ σημειώνει: Ας το δηλώσουμε εξ αρχής, δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο ή κατάρτιση που να προσδιορίζει τον κριτικό. Ο κριτικός της ποίησης χρειάζεται την ίδια επαγγελματική σκευή με τον ποιητή: την ίδια γνώση της ποίησης, την πρόσληψη της ίδιας απόλαυσης από αυτήν, το ίδιο αυτί και μάτι, την ίδια φιλολογία, την ίδια γενική παιδεία. Αν οποιοσδήποτε ποιητής ρωτήσει τον εαυτό του ποια κείμενα για την ποίηση του φάνηκαν χρήσιμα, θα δει ότι είναι όλα σχεδόν χωρίς εξαίρεση κείμενα ποιητών – του Κάμπιον, του Ντράυντεν, του Κόλεριτζ, του Γκορμόν, ακόμα και του Μπουαλώ – και η ότι η μοναδική εξαίρεση είναι σχεδόν πάντα εκείνος ο άνθρωπος που έγραψε καλά για κάθε θέμα: ο Αριστοτέλης. Η γεμάτη θαυμασμό αναφορά στον Αριστοτέλη μας υπενθυμίζει ότι ο Έλιοτ ξεκινά τη διαδρομή του στο χώρο του πνεύματος ως μαθητευόμενος φιλόσοφος, και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε αν θέλουμε να κατανοήσουμε βαθύτερα το έργο του. Μετά από προπτυχιακές φιλολογικές σπουδές και ένα μεταπτυχιακό στην αγγλική λογοτεχνία στο Χάρβαρντ, ο Έλιοτ στα 21 του έλκεται από την φιλοσοφία και αφού εργάζεται ως βοηθός στο αντίστοιχο εκεί τμήμα, φεύγει το 1910 για το Παρίσι για σπουδές στη Σορβόννη, όπου παρακολουθεί διαλέξεις του Ανρί Μπεργκσόν. Το 1911 επιστρέφει στο Χάρβαρντ και προετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή με αντικείμενο το έργο του ιδεαλιστή άγγλου φιλοσόφου Φράνσις Χέρμπερτ Μπράντλεϋ (1846-1924). Το 1914 λαμβάνει μια υποτροφία για έρευνα στην Οξφόρδη, όπου θα τον βρει η έναρξη του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, πράγμα που καθιστά δύσκολη την επιστροφή του στις ΗΠΑ. Ολοκληρώνει τη διατριβή του το 1916, που θα εκδοθεί πολύ αργότερα (το 1964, ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του), με τίτλο «Γνώση και Εμπειρία στη φιλοσοφία του Φ.Χ. Μπράντλεϋ» (Knowledge and Experience in the Philosophy of F.H. Bradley), αλλά δεν επιστρέφει ποτέ στο Χάρβαρντ για να την υποστηρίξει. Στην Οξφόρδη ο Έλιοτ πλήττει. «Η Οξφόρδη είναι όμορφη, αλλά εμένα δεν μ’ αρέσει να είμαι νεκρός», θα γράψει σε επιστολή του στον στενό φίλο του και μετέπειτα σπουδαίο κριτικό Κόνραντ Άικεν, με τον οποίο είχε συνδεθεί στην φάση των πρώτων ποιητικών του αναζητήσεων το 1909-10 στις ΗΠΑ. Για να ξεφύγει, επισκέπτεται το Λονδίνο όπου –μέσω του Άικεν– θα γνωρίσει τον ήδη εκεί παρεπιδημούντα συμπατριώτη του Έζρα Πάουντ, ο οποίος θα εντυπωσιαστεί τόσο από την προσωπικότητα και το έργο του ώστε να τον συστήσει στα λογοτεχνικά σαλόνια του Λονδίνου ουσιαστικά «βάζοντας μπρος»» την καριέρα του Έλιοτ ως ποιητή. Το 1915, με την προτροπή του Πάουντ, το περιοδικό Poetry δημοσιεύει τον «Προύφροκ» (The Love Song of J. Alfred Prufrock), ένα ποίημα που ο Έλιοτ είχε αρχίσει να γράφει το 1910. Το 1917 εκδίδεται μαζί με άλλα νεανικά έργα ως μικρή συλλογή δώδεκα ποιημάτων (σε μορφή «πλακέτας») με τίτλο «Προύφορκ και άλλες παρατηρήσεις» (Prufrock and Other Observations), με την οποία εγκαινιάζεται η μεγάλη συνεισφορά του στην σύγχρονη ποίηση και στο ρεύμα του μοντερνισμού του 20ού αιώνα γενικότερα. Βέβαια, ο Έλιοτ είναι ένας μάλλον παράταιρος κήρυκας του μοντερνισμού. Παρατηρώντας τις αναζητήσεις του, τους προβληματισμούς του, τα ενδιαφέροντά του, καθώς και τη ζωή που διάγει, δεν συναντάμε πολλά κοινά στοιχεία με το συνηθισμένο πρότυπο που κυριαρχεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, του οργισμένου νέου δημιουργού που θέλει να γκρεμίσει τους κανόνες της τέχνης και να έρθει σε ρήξη με ό,τι έχει προηγηθεί. Δεν συναντάμε την προκλητικότητα των ντανταϊστών, την παραβατικότητα και τον ερωτισμό των σουρεαλιστών, ή την επαναστατική πολιτική στράτευση των κονστρουκτιβιστών ή των εξπρεσιονιστών, ή, από την άλλη, την φιλοφασιστική στράτευση των φουτουριστών (και του Έζρα Πάουντ). Σε μια εποχή έντονων πολιτικών συγκρούσεων στις δυο δεκαετίες του μεσοπολέμου, ο Έλιοτ θα απασχοληθεί πολύ σοβαρά με το ζήτημα της χριστιανικής πίστης, και το 1928 θα δηλώσει ότι υιοθετεί τις απόψεις του αγγλο-καθολικισμού (μια «ενωτική» τάση της Αγγλικανικής εκκλησίας). Από την άλλη, στην προσωπική και κοινωνική του ζωή, δεν αναδεικνύεται γοητευτικός, και μολονότι ο Έζρα Πάουντ εντυπωσιάζεται, η συναναστροφή με τον Έλιοτ δεν φαίνεται να είναι διόλου συναρπαστική. Η ετυμηγορία όσων τον γνώρισαν στα τέλη της δεκαετίας του 1910 δεν ήταν ιδιαίτερα εγκωμιαστική: «Ανιαρός, ανιαρός, ανιαρός», παραπονιόταν το 1916 η Οτολίν Μορέλ, η οικοδέσποινα που δεξιωνόταν στο σαλόνι της τα μέλη του κύκλου του Μπλούμσμπουρυ. «Ολότελα κλεισμένος σ’ ένα περιτύλιγμα παγερής επισημότητας» κατέγραψε ο Λέναρντ Γουλφ, σύζυγος της Βιρτζίνια. «Όχι αρκετά εύθυμος για τα γούστα μου» ανέφερε ο σπουδαίος δοκιμιογράφος Λύτον Στρέιτσυ. Ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ θεωρούσε ότι «του έλειπε εκείνο το επίμονο, τραχύ πάθος που πρέπει να έχει κανείς αν είναι να πετύχει οτιδήποτε». Μάλιστα η περιγραφή της Μορέλ φαίνεται να ταιριάζει με το ύφος που αναδίνουν οι περισσότερες φωτογραφίες του ποιητή: «ιδιαίτερα ευγενής και συμβατικός, και προσεγμένος και σχολαστικός». Αλλά και αν δούμε το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής του, δεν έχουμε μπροστά μας ένα πνεύμα που ψάχνει κάτι καινούριο, δεν διακρίνουμε εκείνη την αναζήτηση για το ριζικά διαφορετικό που αποτελεί κυρίαρχη τάση των λεγόμενων ιστορικών πρωτοποριών της τέχνης και της λογοτεχνίας. Ο φιλόσοφος τον οποίο μελετά ο Έλιοτ ανήκει σ’ ένα σπάνιο είδος που περιγράφεται ως «αγγλικός ιδεαλισμός», με αναφορές στον γερμανικό ιδεαλισμό (του Καντ, του Χέγκελ, του Σέλινγκ κ.λπ.), και ουσιαστικά δεν είχε συνεχιστές. (Βέβαια ο Έλιοτ δεν προσκολλάται στον Μπράντλεϋ, και ήδη από το 1915 διαβάζει Χούσερλ, και η επίδραση της φαινομενολογίας του γίνεται αισθητή στο έργο του ποιητή). Στα κριτικά του κείμενα το ύφος του δεν θυμίζει σε τίποτε το εκρηκτικό ύφος των μεγαλόστομων μανιφέστων της εποχής. Κατά κανόνα είναι συγκρατημένο, προσεγμένο, αναλυτικό και συχνά στεγνό. Ενδεικτική είναι μια αναφορά, για παράδειγμα, στο δοκίμιο «Σύγχρονη αγγλική πεζογραφία» του 1923, όπου εξηγεί: «Λέγεται συχνά ότι δεν υφίσταται ένα δεδομένο πεζογραφικό ύφος στα Αγγλικά. Μια πιο αναλυτική δήλωση αυτού του σχολίου θα είχε ως εξής: Η αγγλική πεζογραφία, σε σύγκριση με εκείνη της γαλλικής, της ιταλικής και ισπανικής γλώσσας, αναπτύχθηκε καθυστερημένα». Εδώ, βέβαια, κάνει μια εφαρμογή της αναλυτικής μεθόδου του Μπέρτραντ Ράσελ τον οποίο είχε γνωρίσει σε μια επίσκεψη του διάσημου άγγλου μαθηματικού και φιλόσοφου, και με τον οποίο στην συνέχεια είχε συνδεθεί με φιλία στην Οξφόρδη και το Λονδίνο. Ο Έλιοτ οπωσδήποτε επηρεάστηκε από την αναλυτική σαφήνεια του Ράσελ, αλλά διαφωνούσε με την άποψη του Ράσελ και της ομάδας των «Νέων Ρεαλιστών» σχετικά με το ότι η γλώσσα πρέπει να αντιστοιχεί με συγκεκριμένα στοιχεία του εξωτερικού, αντικειμενικού κόσμου ώστε να συντονιστεί με τα μαθηματικά. Διαφωνούσε και γενικότερα με την όλη μαθηματική πλευρά της φιλοσοφικής σκέψης, σημειώνοντας σε ένα κείμενό του για τον Αριστοτέλη του 1915: «Οι αριθμοί απλά περιγράφουν, δεν μας λένε τίποτε για την φύση του κόσμου που περιγράφουν». Όσο για την προσωπική του ζωή και την σεξουαλικότητά του κι εκεί έχουμε κάτι πολύ μετρημένο και χωρίς εξάρσεις – σχεδόν μίζερο θα έλεγε κανείς. Μέσω ενός συμφοιτητή του στην Οξφόρδη γνώρισε το 1915 την Βίβιαν Χέι-Γουντ, που εργαζόταν ως γκουβερνάντα στο Καίμπριτζ. Μετά τρεις μήνες παντρεύτηκαν χωρίς να ειδοποιήσουν τους γονείς του. Ο 26χρονος Έλιοτ, όπως έχει αναφερθεί, ήταν μάλλον μέχρι τότε παρθένος. Η συνομήλικη σύζυγός του ήταν μια ζωηρή, κοινωνική κοπέλα, σπουδαία χορεύτρια στα πάρτι, που κάπνιζε δημοσίως και ντυνόταν με φανταχτερά ρούχα (αλλά η οποία αντιμετώπιζε προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας). Δεν ταίριαζαν σε τίποτε και ήταν απορίας άξιο γιατί παρέμειναν μαζί (ακόμα και μετά τη θρυλούμενη ερωτική σχέση της Βίβιαν με τον Μπέρτραντ Ράσελ). Πολλοί υπέθεταν ότι ο Έλιοτ ήταν σεξουαλικά ξετρελαμένος μ’ εκείνη, αλλά όπως έχει σημειώσει πρόσφατα ο αμερικανός φιλόλογος Λούις Μέναντ, «αν κρίνουμε από το ερωτικό ιστορικό του Έλιοτ (σχεδόν μηδενικό) αυτή η εξήγηση δεν μοιάζει πολύ πειστική». Ο ίδιος ο ποιητής προς το τέλος της ζωής του έδωσε μια πιο χρησιμοθηρική ερμηνεία: «Νομίζω ότι αυτό που ήθελα από τη Βίβιaν ήταν ένα φλερτ ή μια ήπια σχέση. Ήμουν πολύ ντροπαλός και άπειρος για να πετύχω είτε το ένα είτε το άλλο με την οποιαδήποτε. Πιστεύω ότι έπεισα τον εαυτό μου ότι ήμουν ερωτευμένος μαζί της, απλά γιατί ήθελα να κάψω τα καράβια μου και να αναγκαστώ να μείνω στην Αγγλία. Κι εκείνη έπεισε τον εαυτό της (υπό την επιρροή του Πάουντ) ότι έπρεπε να σώσει τον ποιητή κρατώντας τον στην Αγγλία. Σ’ εκείνη ο γάμος δεν έφερε ευτυχία. Σε μένα έφερε μια πνευματική κατάσταση από την οποία προέκυψε η Άγονη γη.» Αφού ενδεχομένως είχε ολοκληρώσει τη χρησιμότητά της η σχέση αυτή, και καθώς τα προβλήματα ψυχικής υγείας της Βίβιαν επιδεινώνονταν, ο Έλιοτ προχώρησε στις επίσημες διατυπώσεις για τον χωρισμό τους το 1933, παρά τις αντιρρήσεις της, και απέφευγε συστηματικά να την συναντήσει. Αν, τώρα, αυτή η μικρόψυχη τοποθέτηση απογοητεύει, αν εντείνει την απορία πώς μπόρεσε ένας άνθρωπος με τέτοια προσωπικότητα, μέσα από τέτοιες εμπειρίες να δώσει ένα τέτοιο αριστούργημα, δεν έχουμε πολλούς τρόπους να εξηγήσουμε αυτό το παράδοξο. Ίσως η μικρότερη επαφή του με την πραγματικότητα, η έλλειψη τριβής, να του προσέφερε μια καθαρότερη ματιά που δεν επηρεαζόταν από την εγγύτητα των πραγμάτων. Ίσως η υπαρξιακή αγωνία του, ανεπηρέαστη από τα τετριμμένα της στιγμής, να τον οδηγούσε σε βαθύτερους προβληματισμούς και οι θρησκευτικού τύπου αναζητήσεις του να προσέφεραν απαντήσεις εξω-ιστορικές που απευθύνονταν στην υπόστασή μας ως είδος. Κι ίσως όλα αυτά να τον καθιστούσαν ανήμπορο να συντονιστεί άμεσα με τα δρώμενα της εποχής του, ακόμα και της προσωπικής ζωής του, αλλά του έδιναν τη δυνατότητα να μιλήσει για πράγματα που μας αγγίζουν βαθύτερα, με φωνή που ηχεί με πολύ μεγαλύτερη διάρκεια. Αν θέλαμε να συμπυκνώσουμε ποια είναι τα πράγματα για τα οποία μας μιλάει, θα ήταν χρήσιμο να ακολουθήσουμε την Έλεν Γκάρντνερ η οποία στην μελέτη της (από τη δεκαετία του 1940) «Η Τέχνη του Τ.Σ. Έλιοτ» (The Art of T.S. Eliot) παραπέμπει σε ένα εδάφιο από κριτικό δοκίμιό του που κατεδαφίζει τις απόψεις του ποιητή και στοχαστή του 19ου αιώνα Μάθιου Άρνολντ, ο οποίος είχε γράψει ότι «κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι είναι προς όφελος του ποιητή να ασχολείται με έναν όμορφο κόσμο». Στην τοποθέτηση αυτή ο Έλιοτ απαντά: «Είναι προς όφελος της ανθρωπότητας εν γένει να ζει σ’ έναν όμορφο κόσμο. Αυτό κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί. Αλλά για τον ποιητή είναι άραγε τόσο σημαντικό; Εννοούμε πάρα πολλά πράγματα, το ξέρω, με τη λέξη Ομορφιά. Αλλά το ουσιώδες όφελος για τον ποιητή δεν είναι να έχει έναν όμορφο κόσμο με τον οποίο να ασχολείται: είναι να μπορεί να δει κάτω τόσο από την ομορφιά όσο και από την ασκήμια. Να δει την πλήξη, και την φρίκη, και το μεγαλείο [the boredom, the horror and the glory]. Η φρίκη και το μεγαλείο δεν δόθηκαν στον Άρνολντ, αλλά οπωσδήποτε κάτι ήξερε από πλήξη». Αυτό το τρίπτυχο, της πλήξης, της φρίκης και του μεγαλείου, η Γκάρντερ το εντοπίζει στον πυρήνα της ποιητικής του Έλιοτ, σαν σύνοψη της ανθρώπινης συνθήκης. Και θα μπορούσαμε, μιλώντας κάπως απλουστευτικά, να πούμε ότι με τον «Προύφροκ» (1910-15) έχουμε την πλήξη: Μέτρησα τη ζωή μου ως το τέλος με το μικρό κουτάλι του καφέ ή Στο δωμάτιο οι γυναίκες έρχονται και πάνε και για τον Μιχαήλ Άγγελο μιλάνε. Με την «Άγονη γη» (The Waste Land, 1922) έχουμε, προφανώς, την φρίκη: αν υπήρχε τουλάχιστον νερό μέσα στα βράχια νερό βουνίσιο στόμα με σάπια δόντια που δεν μπορεί να φτύσει εδώ κανείς δεν μπορεί να σταθεί, να γείρει ή να καθίσει. Και ως προς το μεγαλείο, αυτό, κατά τη γνώμη μου, το συναντάμε στην «Τετάρτη των Τεφρών» (Ash Wednesday) του 1930, που ο Έλιοτ συνθέτει λίγο μετά την μεταστροφή του στον αγγλο-καθολικισμό, και βρίσκει εκεί την ειρήνη με τον εαυτό του (παρόλο που το 1933 θα «διώξει», όπως είδαμε, την άρρωστη σύζυγό του, η οποία θα τελευτήσει σε ίδρυμα, πιθανότατα από υπερβολική δόση φαρμάκου, το 1947). Είναι μια ειρήνη όπου και η φύση ισορροπεί μέσα στην αέναη πάλη των πραγμάτων, καθώς οι θύτες και τα θύματα, τα αρπακτικά και τα θηράματά τους, αποδέχονται τη θέση τους και τη λειτουργία τους μέσα στην όλη δομή και κίνηση του φυσικού κόσμου. Το ποίημα αυτό ξεκινά με μια συνάντηση με τον ιταλό ποιητή του 13ου αιώνα Γκουίντο Καβαλκάντι, από τον οποίο δανείζεται τον στίχο «Γιατί δεν ελπίζω ποτέ μου να γυρίσω» (“Perch'io non spero di tornar giamai”), που απευθύνεται σε ερωμένη, την οποία ο εξόριστος για πολιτικούς λόγους ποιητής δεν θα ξαναδεί, αλλά ο Έλιοτ τον εντάσσει στα συμφραζόμενα της ανθρώπινης θνητότητας (αποδίδοντας το giamai = ποτέ όχι με το never αλλά με το again = ξανά/πάλι [υποθέτω γιατί στα αγγλικά η αρνητική φράση θα οδηγούσε όχι στο ποτέ-never αλλά στο οποτεδήποτε-ever]). Κι εδώ, σ’ αυτό το οκτάστιχο, στην τέταρτη στροφή του πρώτου μέρους του ποιήματος, υποκλίνομαι στον μεγάλο ποιητή: Και το Θεό ικετεύω να μας λυπηθεί Και να μπορέσω να ξεχάσω Τα θέματα που με τον εαυτό μου συζητώ τόσο πολύ Θέλω τόσο να εξηγήσω Γιατί δεν ελπίζω πάλι να γυρίσω Αυτές οι λέξεις λόγο ας δώσουν Για ό,τι έγινε, να μην ξανασυμβεί Είθε η κρίση να μην είναι για μας τόσο αυστηρή. Αυτό είναι, κατά την προσωπική μου άποψη, μια ένδειξη της αίσθησης του μεγαλείου, the glory, της ποίησης του Έλιοτ. Όμως το τρίπτυχο που αναφέραμε –η πλήξη, η φρίκη και το μεγαλείο– σε αντιστοιχία με τρεις σημαντικούς σταθμούς του έργου του Έλιοτ, μας δίνει το τι λέει η ποίηση αυτή. Μένει να δούμε και το πώς το λέει. Κι αυτό, δηλαδή ο τρόπος της φωνής του ποιητή, θα αναδειχθεί με την ωρίμανση στην ύστατη κορυφαία στιγμή, που έρχεται (και πάλι ασυντόνιστη με τη ροή των γεγονότων του εξωτερικού κόσμου) μέσα στον πόλεμο με την έκφραση ενός υπαρξιακού φιλοσοφικού προβληματισμού, υπό το πρίσμα της φαινομενολογίας, και ακούει στο όνομα «Τέσσερα Κουαρτέτα» (Four Quartets, 1941). Πρόκειται πρωτίστως, όπως δηλώνει και ο τίτλος του έργου, για ακουστική σύνθεση – φιλοδοξεί να είναι μουσική. Το κείμενο μας πάει στις καταβολές του Έλιοτ και είναι «καθαρή» φιλοσοφία, αλλά ακούγεται σαν άσμα. (Κάπως έτσι σκέφτομαι πως ίσως μίλησαν οι πρώτοι φιλόσοφοι στους αρχαίους χρόνους στα μέρη μας – όπως ο Παρμενίδης, σε δακτυλικό εξάμετρο). Αυτή την ακουστική λειτουργία των Κουαρτέτων του Έλιοτ επιχειρεί να αναδείξει η Γκάρντερ προτείνοντας ένα σχήμα τονισμού των συλλαβών του έργου, και κάνει λόγο για το κλειδί για το όλο έργο του Έλιοτ: Πρόκειται για την ακουστική φαντασία (the auditory imagination), που αποτελεί ίδιον του καλού ποιητή. Ο λόγος στον ίδιο τον Έλιοτ (από το δοκίμιο Η Χρήση της Ποίησης [1935]): Η ακουστική φαντασία είναι η αίσθηση για τη συλλαβή και το ρυθμό, που εισδύει πολύ πιο κάτω από τα συνειδητά επίπεδα της σκέψης και της συγκίνησης, που ζωογονεί κάθε λέξη, καταβυθίζεται στο πιο πρωτόγονο και ξεχασμένο, επιστρέφοντας στις απαρχές και φέρνοντας κάτι πίσω, αναζητώντας την αρχή και το τέλος. Λειτουργεί μέσα από νοήματα, οπωσδήποτε, ή όχι χωρίς νοήματα με τη συνήθη έννοια, και σμίγει το παλιό, και εξαλειμμένο και τετριμμένο, με το τρέχον, και το καινούργιο και το αναπάντεχο, την πιο παλαιά με την πιο εκλεπτυσμένη νοοτροπία. Κάπως έτσι: But heard, half-heard, in the stillness Between two waves of the sea. … And all shall be well and All manner of thing shall be well.

Τ.Σ. Έλιοτ: η πλήξη, η φρίκη και το μεγαλείο

Σύνδεση