«Άγονη γη» ή «Έρημη Χώρα»;

Τ.Σ. Έλιοτ, Η άγονη γη. Δίγλωσση έκδοση. Εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός, Πατάκης, Αθήνα 2020, σελ. 171 Είναι καλό να υπάρχουν πολλές μεταφράσεις ενός ξένου ποιήματος σε μια γλώσσα· αφενός γιατί οι μεταφράσεις ξένων έργων πλουτίζουν μια λογοτεχνία και, στην καλύτερη περίπτωση, εντάσσονται οργανικά στην παράδοσή της, και αφετέρου γιατί οι πολλαπλές μεταφράσεις ενός έργου δίνουν την ευκαιρία στους νεότερους μεταφραστές να καταλάβουν καλύτερα την έννοια της ποιητικής μετάφρασης. Είναι επίσης λογικό ένας μεταφραστής να φιλοδοξεί η μετάφρασή του να είναι καλύτερη από τις προηγούμενες, γιατί αυτό τον κάνει προσεκτικότερο και κινητοποιεί την ποιητική δυναμική του· όπως κομψό είναι η φιλοδοξία αυτή να επαφίεται στην ποιότητα της μετάφρασής του και να μην εκδηλώνεται με την επίκριση των μεταφραστικών επιλογών των προηγούμενων μεταφραστών. Η νέα μετάφραση του The Waste Land του Έλιοτ από τον Χάρη Βλαβιανό (Η άγονη γη, Πατάκης 2020), κρινόμενη με τους όρους των απόψεών του για τη μετάφραση της ποίησης, είναι περισσότερο από ικανοποιητική. Είναι καλή. Όμως την αδικεί η προσπάθεια του μεταφραστή να δείξει ότι η μετάφρασή του υπερτερεί σε σύγκριση με τις προηγούμενες ελληνικές μεταφράσεις του ποιήματος (είναι περισσότερες από δεκαπέντε). Θα έλεγα ότι το βιβλίο αυτό του Βλαβιανού αποτελεί μιαν ιδιάζουσα περίπτωση μεταφραστικού βιβλίου. Κι αυτό γιατί δεν αρκείται στην κριτική την οποία μια μετάφραση αναπόφευκτα ασκεί σιωπηρώς με την ίδια την εμφάνισή της στις προηγούμενες μεταφράσεις του ποιήματος, αλλά με την «Εισαγωγή» και τις «Σημειώσεις» της όχι μόνο επιδίδεται σε κριτική, άμεση και έμμεση, σε αυτές, αλλά και αυτοϋποδεικνύεται ως η επιτυχέστερη.[1] Ο σκοπός του Βλαβιανού να εκτοπίσει από το μεταφραστικό προσκήνιο του ποιήματος του Έλιοτ τη μετάφραση του Σεφέρη (Η Έρημη Χώρα, 1936· β΄ έκδ. 1949· γ΄ έκδ. 1965· δ΄ έκδ. 1973) φαίνεται ήδη από την αρχή της «Εισαγωγής» του. Παραθέτω την πρώτη παράγραφό της: The Waste Land: Ο Τάκης Παπατσώνης, ο οποίος μετάφρασε το ποίημα πρώτος, το τιτλοφόρησε Ο ερημότοπος. Ακολούθησε ο Γιώργος Σεφέρης, δίνοντας τον τίτλο Η Έρημη Χώρα, και στη συνέχεια ο Κλείτος Κύρου επέλεξε τον τίτλο Η ρημαγμένη γη. Άλλοι μεταφραστές συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον τίτλο του Σεφέρη, που είχε καθιερωθεί λόγω του κύρους του ποιητή, ή να προτείνουν μια ελαφρά παραλλαγή όπως το Έρημη γη. Όλες αυτές οι αποδόσεις είναι λανθασμένες. Το «waste land» δεν αναφέρεται ούτε σε κάτι «έρημο» ή «ρημαγμένο» ούτε φυσικά σε «χώρα». Το Λεξικό της Οξφόρδης στο λήμμα wasteland δίνει την εξής ερμηνεία: «An unused area of land that has become barren or overgrown» ή «a piece of land not cultivated or used for any purpose, and producing no herbage or wood». Άρα μιλάμε για «άγονη γη» ή «χέρσα γη». Προτίμησα τον τίτλο «άγονη γη» για τη μουσικότητά του. […] Είναι προφανές λοιπόν ότι δεν μιλάμε εδώ για «έρημη χώρα» ή «ρημαγμένη γη», αλλά για άγονη γη.[2] Και καταλήγει ο Βλαβιανός: Αντιλαμβάνομαι ότι ίσως πάρει καιρό μέχρι να συνηθίσουν οι αναγνώστες τον τίτλο που προτείνω, αλλά η δουλειά του μεταφραστή που καταπιάνεται μ’ ένα έργο τόσο σημαντικό είναι να επισημαίνει και να διορθώνει λάθη που, για διάφορους λόγους, έχουν επικρατήσει. Με όσα αναφέρω πιο πάνω θεωρώ ότι η επιλογή που έκανα είναι η ενδεδειγμένη και ανταποκρίνεται σε όσα είχε κατά νου ο Έλιοτ όταν τιτλοφορούσε το ποίημά του The Waste Land.[3] Ο σκοπός του παρόντος κειμένου μου δεν είναι να κάνω κριτική της μετάφρασης του Βλαβιανού (αν και στα σημεία της τα αναφερόμενα στον Σεφέρη θα χρειαστεί να γίνει κι αυτό), αλλά α) να σχολιάσω τον τίτλο της και την απόλυτη εκ των προτέρων βεβαιότητα του Βλαβιανού ότι είναι ο αλάνθαστος, και β) να υπερασπιστώ, εκ των υστέρων, τη μετάφραση του Σεφέρη, τη σημασία της οποίας (και όχι μόνο την ιστορική) υποτιμά ο Βλαβιανός (λέω «εκ των υστέρων», γιατί ήμουν ο πρώτος που άσκησε επικριτική κριτική για τη μεταφραστική μέθοδο του Σεφέρη και για τις επιπτώσεις που είχε αυτή στην ιστορία της νεοελληνικής μετάφρασης της ποίησης).[4] Ως προς το πρώτο, θα αξιολογήσω την εισαγωγική παράγραφο που παρέθεσα· ως προς το δεύτερο, θα σχολιάσω την «Εισαγωγή» και τις «Σημειώσεις» της μετάφρασης του Βλαβιανού σε συσχετισμό με τις αναφορές τους στη μετάφραση του Σεφέρη. Όσο για την πορεία της διαμόρφωσης της μετάφρασης του Σεφέρη, πριν μιλήσει ο Βλαβιανός[5] είχε μιλήσει ο ίδιος ο Σεφέρης (η μετάφραση του 1936 «έγινε μ’ έναν τρόπο ψηλαφητό», ήταν «μια προσπάθεια αρκετά αστόχαστη, που κατά βάθος ωφέλησε περισσότερο εμένα παρά τον αναγνώστη»),[6] οπότε δεν χρειάζεται να τα επαναλάβει κανείς. Θα έπρεπε μόνο να γίνει ακριβέστερος. Η πρώτη έκδοση περιείχε πολλές αδυναμίες. Όμως οι αναθεωρήσεις της δεύτερης έκδοσης (1949· περισσότερες από εξήντα) έδωσαν στο κείμενο της μετάφρασης μια νέα πνοή. Δέκα από αυτές είναι διορθώσεις πραγματολογικών λαθών. Η αντιστοιχία με τους ρυθμούς του πρωτοτύπου έγινε αισθητότερη.[7] Εκείνο που παρατηρεί κανείς στην πρώτη παράγραφο της «Εισαγωγής» δεν είναι μόνο η κατηγορηματικά διατυπούμενη για τους προηγούμενους μεταφραστές πεποίθηση του Βλαβιανού για τις «λανθασμένες αποδόσεις» τους του τίτλου, αλλά και η εσφαλμένη αιτιολόγηση της επιλογής του δικού του τίτλου. Διότι το λήμμα wasteland, που παραθέτει από το Λεξικό της Οξφόρδης, δεν είναι αναγκαστικά ομόσημο με το αποτελούμενο από δύο λέξεις κύριο τμήμα του τίτλου του Έλιοτ (The Waste Land): τόσο η λέξη waste όσο και η λέξη land έχουν περισσότερες από μία σημασίες – όπως, άλλωστε, και η ίδια η λέξη wasteland (αρκεί να τις διατρέξει κανείς στο Λεξικό της Οξφόρδης), ενώ η ίδια η εξήγηση της έννοιας που παρατιθέμενου από τον Βλαβιανό λήμματος διαψεύδει τον τίτλο του βιβλίου του. Η φράση «An unused area of land that has become barren or overgrown» σημαίνει «μια αχρησιμοποίητη έκταση γης, που έχει καταστεί άγονη ή κατακαλυμμένη από βλάστηση», δηλαδή παραμελημένη, ενώ το «a piece of land not cultivated or used for any purpose, and producing no herbage or wood» σημαίνει «ένα κομμάτι γης ακαλλιέργητο ή μη χρησιμοποιούμενο για κανένα σκοπό, και που, ως εκ τούτου, δεν παράγει βλάστηση ή δέντρα». Απορεί κανείς και για το τελικό συμπέρασμα του Βλαβιανού: Άρα μιλάμε για «άγονη γη» ή «χέρσα γη». Προτίμησα τον τίτλο «άγονη γη» για τη μουσικότητά του. Προς επίρρωση της προτίμησής του ο Βλαβιανός, στην παράγραφο που ακολουθεί, επικαλείται και τον Σεφέρη: Ο ίδιος ο Σεφέρης στην αρχή είχε προκρίνει τον τίτλο Η Χέρσα Γης, αλλά μετά, για άγνωστο λόγο, άλλαξε γνώμη και τιτλοφόρησε το ποίημα Η Έρημη Χώρα.[8] Είναι άξιο απορίας, πάντως, γιατί ο Παπατσώνης, ο Σεφέρης και ο Κύρου δεν έλαβαν υπόψη την αρχική σημείωση του ίδιου του Έλιοτ στο ποίημα, στην οποία δηλώνει ότι ο τίτλος, ο σχεδιασμός, καθώς και ένα σημαντικό μέρος του συμβολισμού του ποιήματος οφείλονται στα βιβλία της Jessie L. Weston (From Ritual to Romance) και του James George Frazer (The Golden Bough) – βιβλία τα οποία έχουν ως βασικό θέμα διάφορες τελετές γονιμότητας. Στο τέλος του σημειώματος ο Έλιοτ γράφει: «Όποιος είναι εξοικειωμένος με τα έργα αυτά θα αναγνωρίσει αμέσως ορισμένες αναφορές του ποιήματος σε τελετές βλάστησης». Ας μην ξεχνάμε, επίσης, τους περίφημους στίχους με τους οποίους ανοίγει η Άγονη γη: Ο Απρίλιος είναι ο σκληρότερος μήνας, γεννά πασχαλιές μέσ’ απ’ τη νεκρή γη, σμίγει ανάμνηση και επιθυμία, ανασαλεύει νωθρές ρίζες με ανοιξιάτικη βροχή. Ο Έλιοτ μιλά εδώ για «νεκρή γη». Σε όλο το πρώτο μέρος του ποιήματος, στην «Ταφή των νεκρών», αναφέρεται ξανά και ξανά στη γη, στο χώμα και στη βλάστηση: Ποιες ρίζες γραπώνονται, ποια κλωνάρια φυτρώνουν σ’ αυτά τα πέτρινα χαλάσματα; ……………………………………………………… … το νεκρό δέντρο δεν προσφέρει καταφύγιο.[9] Ο Έλιοτ δεν μιλά εδώ για νεκρή γη, δηλαδή άγονη (στείρα), με την κυριολεκτική σημασία του επιθέτου. Μιλάει για γη που έχει καταστεί άγονη (με τη συμβολική σημασία της λέξης) γιατί έχει ερημωθεί για λόγους τους οποίους εικονογραφεί στο ποίημα, δηλαδή για γη που θα μπορούσε να ξαναγίνει γόνιμη. Γι’ αυτό ο Σεφέρης σκεφτόταν αρχικά να δώσει στη μετάφρασή του τον τίτλο Η Χέρσα Γης. Η λέξη χέρσα δεν σημαίνει άγονη, στείρα (όπως πιστεύει ο Βλαβιανός, όταν σημειώνει εμφατικά ότι «το waste land δεν αναφέρεται σε κάτι “έρημο” ή “ρημαγμένο” ούτε, φυσικά, σε “χώρα”»). Σημαίνει γη παραμελημένη ή ερημωμένη, ρημαγμένη (δηλαδή ερειπωμένη) για κάποιον λόγο (π.χ. εξαιτίας κάποιας καταστροφής) και, κατά συνδηλωτική σημασία, έρημη. Με αυτή την έννοια τη χρησιμοποιεί και ο Σολωμός στο επίγραμμα για την καταστροφή των Ψαρών από τους Τούρκους: …και στεφάνι στην κόμη φορεί γεναμένο από λίγα χορτάρια που είχαν μείνει στην έρημη γη. Με την ίδια έννοια τη χρησιμοποιεί και ο Άνθιμος Διακρούσης στον Κρητικό Πόλεμο (1667): …μικροί, μεγάλοι, γέροντες, γυναίκες και παιδία κλαίγαν απαρηγόρητα σαν τον Ιερεμία καιρόν της Ιερουσαλήμ, που την αιχμαλωτίσαν Χαλδαίοι εκείνοι οι άνομοι κι έρημη την αφήσαν.[10] Αυτή είναι και η έννοια των τριών παραπάνω στίχων της Έρημης Χώρας, που παραθέτει ο Βλαβιανός. Η βλάστηση («Ποιες ρίζες γραπώνονται, ποια κλωνάρια φυτρώνουν;») προσπαθεί να ξαναγεννηθεί μέσα από την ερημωμένη γη, που έως πρόσφατα («έναν χρόνο πριν») ήταν ανθισμένη τόσο, ώστε ένα νεαρό ζευγάρι να μπορεί να περιφέρεται σε έναν κήπο με υακίνθους («“You gave me hyacinths first a year ago; / They called me the hyacinth girl”», στ. 35-36). Ούτε, βέβαια, η λέξη land σημαίνει μόνο γη. Οι σημασίες της ποικίλλουν ανάλογα με τα συμφραζόμενά της, κι αυτό όχι μόνο στην αγγλική γλώσσα. Το Λεξικό της Οξφόρδης αναφέρει αρκετές από αυτές, ανάμεσα στις οποίες και τo περιοχή («region, territory») και το χώρα («a country, state, or nation»). Όσο για το άγονη, αν ο Έλιοτ εννοούσε το πρώτο συνθετικό του τίτλου του με την έννοια του Βλαβιανού, θα έπρεπε να είχε χρησιμοποιήσει τη λέξη sterile ή barren. Με άλλα λόγια, όπως θα το έλεγε και ο ίδιος ο Έλιοτ, «αυτά μπορεί να είναι σωστή εμβρυολογία, όμως δεν είναι το νόημα».[11] Άλλωστε, το τελικό νόημα του ποιήματος δεν φαίνεται να υποστηρίζει την επιλογή του επιθέτου άγονη του τίτλου του Βλαβιανού. Οι εικόνες των ερειπίων, της ξηρασίας, της έλλειψης γονιμότητας και της παρακμής, που κυριαρχούν στους στίχους του ποιήματος, έχουν, βέβαια, σκοπό, διά της «μυθικής μεθόδου» του Έλιοτ (μέσω των μύθων του Γκράαλ, δηλαδή της παρακμής της χώρας –υπογραμμίζω τη λέξη– του Ψαρά Βασιλιά, και της ταφής και της ανάστασης του Νεκρού Θεού), «να δώσουν μια μορφή και ένα νόημα στο απέραντο πανόραμα που είναι η σύγχρονη ιστορία».[12] Ωστόσο υπάρχουν στο ποίημα και αναφορές που δεν λειτουργούν μόνο στο πεδίο της «ανάμνησης και επιθυμίας» για την ανάκτηση μιας χαμένης ευτυχίας. Οι εικόνες του ανθισμένου κήπου και της «υακίνθινης κοπέλας», των πρώτων στίχων, μαζί με εκείνες της κατανυκτικής ανόδου στο ορεινό εξωκκλήσι, του υγρού ανέμου και της αναμενόμενης βροχής, στο τελευταίο μέρος του ποιήματος («a dump gust bringing rain»· Βλαβιανός: «Μια υγρή ριπή φέρνει τη βροχή»· Σεφέρης: «μια νοτερή πνοή φέρνοντας τη βροχή») είναι ενδεικτικές. Οι τελευταίοι επιλογικοί στίχοι, με τις τρεις θεϊκές λέξεις του πυρήνα της ινδικής θεολογίας, τις οποίες περιέχουν («Δώσε», «Συμπόνεσε», «Κυριάρχησε [τον εαυτό σου]»), η καταληκτική τριπλή επανάληψη της λέξης Σάντι (το νόημα της οποίας ο Έλιοτ επεξηγεί με τη φράση του Αποστόλου Παύλου «η ειρήνη του Θεού η υπερέχουσα πάντα νουν»[13]), και η έκβαση του υποκείμενου μύθου (η διαδοχή του παρηκμασμένου Ψαρά Βασιλιά από τον νεαρό ιππότη Πάρσιβαλ, που οδηγεί στη λύτρωση και ανάσταση του βασιλείου), δείχνουν ότι η έξοδος του ποιήματος υπερβαίνει τη διατύπωση μιας ευχής, εκφράζοντας το αίσθημα μιας δυνατότητας αναγέννησης της ερημωμένης χώρας. Κόλιν Λάνσλεϊ, Η ταφή των νεκρών (The Waste Land, 1975), μεταξοτυπία σε χαρτί, Πινακοθήκη Τate. Θα ήταν ενδιαφέρον να έβλεπε κανείς πώς μεταφράζουν τον τίτλο The Waste Land στη γλώσσα τους οι ξένοι μεταφραστές του ποιήματος. Αναφέρω όσους γνωρίζω: Στα ιταλικά υπάρχουν εννιά μεταφράσεις, όλες με τον τίτλο La terra desolata (Η ερημωμένη χώρα: Mario Praz, 1932· Luigi Berti, 1941· Roberto Sanesi, 1962· Elio Chinol, 1972· Alessandro Serpieri, 1982· Angelo Tonelli, 1995· Giuseppe Massara, 2002· Erminia Passannanti, 2011· Aimara Garlaschelli, 2011). Στα ισπανικά εφτά μεταφράσεις με τον τίτλο (La) Tierra baldía ([Η] χέρσα χώρα: Angel Flores, 1930· Αvantos Swan, 1982· Jose Maria Valverde, 1999· Juan Malpartida και Jordi Doce, 2001· José Luis Palomares, 2005· Harold Alvaro Tenorio, 2005· Andreu Jaume, 2015), και άλλες πέντε με τίτλο διαφορετικό: (La) Tierra Υerma ([Η] χέρσα χώρα: Alberto Girri, 1988· Manuel Núvez Nana, 2008)· Tierra asolada (Ερημωμένη χώρα: José María Alvárez, 2008)· La Τierra agostada (Eξαντλημένη χώρα: Piero Montebruno, 2000· Ricardo Silva-Santisteban, 2010). Στα πορτογαλικά γνωρίζω τρεις: A terra inútil (Η ανώφελη/άχρηστη χώρα: Paulo Mendes Campos, 1956)· A terra sem vida (Η χώρα χωρίς ζωή: Maria Amélia Neto, 1970)· Α terra devastada (H ερειπωμένη χώρα: Gualter Cunha, 1999). Στα ρουμανικά: Țara pustie (Η έρημη χώρα: Ion Pillat, 1933· Aurel Covaci, 1970)· Tărâmul Pustiit (Η ερημωμένη χώρα: Mircea Ivănescu, 1986)· Tărâmul Pustiirii (Η χώρα της ερήμωσης: Şerban Dragoş Ionescu, 2009). Στα τσέχικα: Pustá Země (Έρημη Γη: Jiřina Hauková και Jindřich Chalupecký, 1947). Στα ολλανδικά: Braakland (Χερσότοπος: Theo van Baaren, 1949). Στα γερμανικά: Das Wüste Land (Η Έρημη Χώρα: Ernst Robert Curtius, 1927· K. H. Hansen, 1950· Eva Hesse, 1973· Karl Heinz Göller, 1977)· Das öde Land (Η ερημωμένη χώρα: Norbert Hummelt, 2008). Άφησα τελευταία τα γαλλικά, γιατί, χάρη σε έναν από τους Γάλλους μεταφραστές του ποιήματος, έχουμε και την άποψη του ίδιου του Έλιοτ για την έννοια του τίτλου του. Αναφέρομαι στη μετάφραση που έγινε το 1925-26 από έναν νεαρό Γάλλο θρησκευόμενο, τον Ζαν ντε Μενάς (Jean de Menasce), που σπούδαζε (1920-1924) φιλοσοφία στην Οξφόρδη. Η γνωριμία του Έλιοτ με τον ντε Μενάς, που χρονολογείται σε μιαν από τις επισκέψεις του Έλιοτ στην Οξφόρδη (1922-1924), και τα κοινά φιλοσοφικά και θρησκευτικά τους ενδιαφέροντα που οδήγησαν στη φιλία τους, έκαναν τον Έλιοτ να εμπιστευτεί σε αυτόν την πρώτη μετάφραση της Waste Land σε ξένη γλώσσα, την οποία μάλιστα «επέβλεψε και ενέκρινε ο [ίδιος ο] ποιητής» και η οποία δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «La Terre mise à nu» («Η απογυμνωμένη χώρα») το 1926 στο περιοδικό L’Esprit.[14] Η ίδια μετάφραση με τον «αναθεωρημένο» τίτλο «La Terre Gaste», που έγινε «ενθέρμως αποδεκτός από τον Τ. Σ. Έλιοτ», λέγεται ότι αναδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Philosophies.[15] Η πληροφορία της αναδημοσίευσης οφείλεται ασφαλώς σε σύγχυση (άλλωστε, το Philosophies ήταν περιοδικό του 1924-25· το L’Esprit υπήρξε η συνέχειά του), γιατί σε επιστολή του της 22ας Φεβρουαρίου 1928 ο Έλιοτ έγραφε στον Ισπανό μεταφραστή του Άνχελ Φλόρες (Αngel Flores): «Ο τίτλος, παρεμπιπτόντως, δεν είναι The Wasteland αλλά The Waste Land. Η μόνη ακριβής μετάφραση του τίτλου είναι εκείνη που ο Γάλλος μεταφραστής μου Ζαν ντε Μενάς ανακάλυψε –αν και, αλίμονο!, πολύ αργά για να τη χρησιμοποιήσει στη μετάφρασή του– La Gaste Lande. Αυτό είναι απολύτως το ακριβές ισοδύναμο, καθώς υπονοεί τον ίδιο μεσαιωνικό μύθο» (η υπογράμμιση δική μου).[16] Αλλά και σε επιστολή του της 14ης Μαΐου 1944 προς την Κάθλην Ρέιν (Kathleen Raine), o Έλιοτ δήλωνε την απόλυτη εμπιστοσύνη του στον ντε Μενάς: «ο μόνος πραγματικά πρώτης τάξεως μεταφραστής που είχα ποτέ».[17] Τον τίτλο La Gaste Lande, που μετέγραψε ως La terre gaste εκσυγχρονίζοντάς τον κατά κάποιον τρόπο (το επίθετο gaste είναι τύπος της αρχαίας γαλλικής), και με τον οποίο δεν πρόλαβε να αντικαταστήσει τον πρώτο τίτλο της μετάφρασής του, προφανώς γιατί αυτή είχε ήδη τυπωθεί στο L’Esprit, ο ντε Μενάς τον πήρε από ένα δίστιχο της γαλλικής εκδοχής του μεσαιωνικού μύθου του Γκράαλ (του Άγιου Δισκοπότηρου), τον οποίο ανέπλασε ποιητικά τον 12ο αιώνα ο Κρετιέν ντε Τρουά (Chrétien de Troyes), και ο οποίος, όπως είπαμε, αποτελεί το ένα από τα δύο μυθικά υπόβαθρα της Έρημης Χώρας του Έλιοτ. Το δίστιχο είναι το εξής: Defors les murs ne voit neant Fors mer et eve et terre gaste (στ. 1706-1707).[18] (Έξω από τα τείχη δεν βλέπει κανείς τίποτε παρά μόνο θάλασσα και νερό κι ερημωμένη χώρα). Ο Ζαν-Μισέλ Ρεσλί (Jean-Michel Roessli), από το κείμενο του οποίου για τον ντε Μενάς παραθέτω τους δύο στίχους και την παραπομπή τους, γράφει για το gaste τα εξής: «Το επίθετο gaste ανακαλεί τις οδυνηρές συνέπειες που έχει επιφέρει ο πόλεμος στη χώρα»[19] (θα πρέπει να σημειωθεί ότι το gaste είναι ομόρριζο με το αγγλικό waste). Ο Πιερ Λεϋρίς (Pierre Leyris), που ήταν θαυμαστής της μετάφρασης του ντε Μενάς,[20] είχε αρχικά αποφασίσει να χρησιμοποιήσει και στη δική του μετάφραση, La Terre Vaine (1947· H χέρσα χώρα), τον τίτλο της μετάφρασης του ντε Μενάς, όμως τελικά τον απέτρεψε ο Έλιοτ. Γράφει ο Λεϋρίς σε μιαν επιστολή του: Pour le titre, je lui [Eliot] ai fait choisir entre terre vaine (en sens technique de terre inculte, à l’abandon) et terre gaste (qui est déjà dans Chrétien de Troyes), et après hesitation il a rejeté gaste, comme trop archaique.[21] Για τον τίτλο έβαλα [τον Έλιοτ] να επιλέξει ανάμεσα στο terre vaine (με την τεχνική έννοια της ακαλλιέργητης, εγκαταλελειμμένης χώρας) και στο terre gaste –που υπάρχει από παλιά στον Κρετιέν ντε Τρουά–, και, μετά από δισταγμό, απέρριψε το gaste ως υπερβολικά αρχαιότροπο. Δεν είναι, τέλος, χωρίς σημασία ότι η Μισέλ Πενκόν (Michèle Pincon), που θαύμαζε κι αυτή τη μετάφραση του ντε Μενάς, στη δική της μετάφραση του ποιήματος (1996) χρησιμοποιεί τον τίτλο La terre gaste. Το 1936, σε μιαν εποχή που ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά στην Ελλάδα για τον Έλιοτ, η «Εισαγωγή στον Θ. Σ. Έλιοτ» του Σεφέρη και τα «Σχόλιά» του για την Έρημη Χώρα συμποσούνταν σε 39 σελίδες. Έναν αιώνα μετά τη δημοσίευση (1922) του ποιήματος, παρότι γράφει ότι «ο Έλιοτ θεωρούσε –και σωστά πιστεύω– ότι το ποίημα δεν χρειαζόταν [την εποχή που δημοσιευόταν] “Εισαγωγή”»,[22] ο Βλαβιανός στη μετάφρασή του «του πιο σχολιασμένου ποιήματος της αγγλόφωνης λογοτεχνίας»[23] προτάσσει μιαν «Εισαγωγή» 42 σελίδων, οι πρώτες 12 από τις οποίες επιδίδονται σε επίκριση των προηγούμενων ελληνικών μεταφράσεων του ποιήματος, ενώ οι υπόλοιπες 30 αποτελούνται από μιαν «εκδοτική ιστορία της συγγραφής της Άγονης γης», που είναι ένα Χρονολόγιο «των πιο σημαντικών στιγμών αυτής της ιστορίας».[24] Ταυτόχρονα, με τις 49 σελίδες των «Σημειώσεων», που προσθέτει στις 6 σελίδες «Σημειώσεων» του Έλιοτ (σύνολο 55· ο Σεφέρης προσθέτει 28: σύνολο 34) και με την προσθήκη των σελίδων της –αποκλειστικά αγγλόφωνης– «Βιβλιογραφίας» του (από την οποία λείπει κάθε αναφορά σε ελληνικό κείμενο για την Έρημη Χώρα, ακόμη και τα δοκιμιακά κείμενα του Σεφέρη για τον Έλιοτ), ο Βλαβιανός δημιουργεί ένα παχύ περιτύλιγμα γύρω από τη μετάφρασή του, το οποίο την εμποδίζει να αναπνεύσει, όπως θα έπρεπε, αναγνωστικά. Διαφωτιστικά στο θέμα αυτό είναι όσα ο Σεφέρης –που έβρισκε ότι «οι ερμηνευτικές σημειώσεις [τ]ου κάποτε ξεπερνούν το μέτρο»[25]– σημείωνε στον «Πρόλογο της δεύτερης έκδοσης» της Έρημης Χώρας του: Σ’ εκείνους που γνωρίζουν για πρώτη φορά το έργο του Έλιοτ από αυτό το βιβλίο, θα ήθελα να πω και να συστήσω να κοιτάξουν πρώτα τα ποιήματα, και μόνο αν τύχει και νιώσουν κάποια συγκίνηση, ν’ ανατρέξουν στα σχόλια και στις ερμηνείες. Αλλιώς η βλάβη και η σύγχυση θα είναι πολύ μεγαλύτερες από τη βοήθεια που θα μπορούσαν να λάβουν.[26] Απορεί κανείς που ο Βλαβιανός, στο τελευταίο από τα παραπάνω χωρία της «Εισαγωγής» του, που παρέθεσα, θεωρεί «άξιο απορίας» το ότι «ο Παπατσώνης, ο Σεφέρης και ο Κύρου δεν έλαβαν υπόψη την αρχική σημείωση του Έλιοτ» για την οφειλή του (ως προς «τον τίτλο, τον σχεδιασμό και ένα σημαντικό μέρος του συμβολισμού του ποιήματος») στα βιβλία της Γουέστον και του Φρέιζερ. Αφήνοντας κατά μέρος τον Παπατσώνη και τον Κύρου, δεν μπορεί κανείς παρά να σκεφτεί ότι ο Βλαβιανός δεν διάβασε με την απαιτούμενη προσοχή τις «Σημειώσεις» του Σεφέρη στη μετάφρασή του και τα «Σχόλιά» του για το ποίημα, τα οποία αποτελούν την ανάλυση και ερμηνεία του της Έρημης Χώρας. Διότι ο Σεφέρης διαβάζει το ποίημα όχι μόνο μέσα από την οπτική των «Σημειώσεων» του Έλιοτ γι’ αυτό, αλλά και μέσα από το πρίσμα των μύθων του Γκράαλ και του Νεκρού Θεού των βιβλίων της Γουέστον και του Φρέιζερ, στα οποία παραπέμπει ο Έλιοτ, και τα οποία, διαφορετικά απ’ ό,τι φαίνεται να πιστεύει ο Βλαβιανός, είχε και αυτός διαβάσει.[27] Ο Σεφέρης παραπέμπει σε αυτά αρκετές φορές, κυρίως όταν αισθάνεται ότι οι σημειώσεις του Έλιοτ δεν επαρκούν για τον Έλληνα αναγνώστη. Λ.χ. συμπληρώνει τη σημείωση του Έλιοτ στον στίχο 46 για τους συμβολισμούς του Ταρόκ με μιαν ανάλυση των συμβολισμών των φύλλων της τράπουλας παρμένη από τη Γουέστον μεγαλύτερη σε έκταση από τη σημείωση του Έλιοτ («Η Δίδα Weston γράφει πως […] είναι φανερή η αναλογία των συμβόλων του Ταρόκ –λόγχη, ποτήρι κτλ.– με τα σύμβολα του Γκραλ και της αναπαραγωγής, […] της γονιμότητας»·[28] βλ. και τις προσθήκες του Σεφέρη στις «Σημειώσεις» του Έλιοτ των στίχων 201 και 266).[29] Όσο για τον Φρέιζερ, ολόκληρο το πρώτο μέρος των «Σχολίων», που αναφέρεται στους δύο υποκείμενους μύθους του ποιήματος στους οποίους ο Σεφέρης στηρίζει την ερμηνεία του, περιέχει ρητές και εκτεταμένες παραπομπές στο The Golden Bough και στον μύθο της ανάστασης του Νεκρού Θεού[30] (στον Φρέιζερ ο Σεφέρης παραπέμπει και σε δύο ακόμη σημεία των «Σχολίων»).[31] Επέμεινα στον σχολιασμό αυτού του λάθους του Βλαβιανού, γιατί είναι χαρακτηριστικό της προθυμίας με την οποία σπεύδει να πραγματοποιήσει την πρόθεσή του να υποτιμήσει τη μετάφραση του Σεφέρη – πρόθεση που φτάνει κάποτε ώς την ειρωνεία. Γιατί τι άλλο δείχνει το εξής σχόλιό του για τη «σημείωση» του Σεφέρη στους στίχους 213-214 του ποιήματος, στους οποίους ο –gay– Σμυρνιός σταφιδέμπορος κ. Ευγενίδης καλεί τον αφηγητή για ένα «Σαββατοκύριακο στο Μετροπόλ»; Γράφει ο Σεφέρης, παραπέμποντας σε σχετική πληροφορία του Τζων Χαίυγουορντ (John Hayward) και υποδηλώνοντας το είδος της πρόσκλησης: «Το Metropole δεν είναι ξενοδοχείο “διά οικογενείας”». Σχολιάζει ο Βλαβιανός υποδηλώνοντας το αβασάνιστο της πληροφορίας του Σεφέρη: Ο Κύρου (σ. 89) σημειώνει ότι «ένα Σαββατοκύριακο στο Metropole, στην καθομιλουμένη, σήμαινε πρόσκληση με σεξουαλική κατάληξη». Χρησιμοποιεί την ίδια πηγή που χρησιμοποιεί και ο Σεφέρης (τη μαρτυρία του Τζων Χέηουωρντ που περιέχεται στο βιβλίο του Pierre Leyris, T. S. Eliot, Poèmes 1910-1930, Éditions du Seuil, Παρίσι, 1947). Δεν μπόρεσα να διασταυρώσω αυτή την πληροφορία. Δεν αναφέρεται σε καμία άλλη μελέτη για την Άγονη γη που συμβουλεύτηκα, εκτός κι αν ένα Σαββατοκύριακο σε πολυτελές ξενοδοχείο σημαίνει εξ ορισμού αυτό! Θα ήταν ανιαρό –και δεν υπάρχει ο χώρος εδώ– να απαριθμήσει κανείς το πλήθος των μελετών και των βιβλίων για τον Έλιοτ που αναφέρονται στο είδος της πρόσκλησης του κ. Ευγενίδη. Παραθέτω μόνο τρεις από τους πολλούς (κυρίως για φοιτητές) οδηγούς της ποίησης του Έλιοτ: B. C. Southam, A Student’s Guide to the Selected Poems of T. S. Eliot, 1968, σ. 82· George Williamson, A Reader’s Guide to T. S. Eliot: A Poem by Poem Analysis, 1974, σ. 141· T. S. Eliot, The Waste Land, Icon Critical Guides, επιμέλεια Nick Selby, 1979, σ. 73, 156. Κόλιν Λάνσλεϊ, Θάνατος από νερό (The Waste Land, 1975), μεταξοτυπία σε χαρτί, Πινακοθήκη Τate. Δεν υπάρχει ούτε μία θετική αναφορά στη μετάφραση του Σεφέρη στην «Εισαγωγή» της Άγονης γης, ενώ για την υποτίμησή της ο Βλαβιανός επιστρατεύει δύο από τους τρεις, μετά τον θάνατο του ποιητή, επικριτές της, τον Άρη Μπερλή και τον Ξ. Α. Κοκόλη, αποδεχόμενος πλήρως όλες τις παρατηρήσεις τους, παραμερίζοντας με μιαν ασαφή σημείωση τον τρίτο, ο οποίος, μαζί με τα αρνητικά σχόλιά του για τον Σεφέρη ως μεταφραστή, είχε να πει και έναν καλό λόγο για τη μετάφρασή του της Έρημης Χώρας.[32] Παραθέτω ως δείγμα αυτής της αποδοχής το χωρίο της «Εισαγωγής» το αναφερόμενο στην άποψη του Μπερλή: Όπως σωστά έγραφε ο Άρης Μπερλής σε άρθρο του για το συνολικό έργο του Έλιοτ, στην Athens Review of Books, «η μετάφραση του Σεφέρη δεν είναι καλή· οπωσδήποτε δεν είναι έγκυρη. Υπάρχουν πολλά λάθη, αστοχίες, αγγλισμοί, αλλά και δημοτικιστικές εμμονές. Ήδη στους πρώτους στίχους της μετάφρασής του έχουμε στραμπουληγμένα ελληνικά: “Ο Απρίλης”, λέει ο Σεφέρης, “είναι ο μήνας ο σκληρός γεννώντας μέσ’ από την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές”. Οι μετοχές γεννώντας-σμίγοντας-ταράζοντας (breeding-mixing-stirring) δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα ελληνικά σε αυτά τα συμφραζόμενα ως αιτιολογικές. Θα πρέπει να αναλυθούν ή να γίνουν ρήματα στον ενεστώτα».[33] Ας δούμε από κοντά κατά πόσο είναι σωστά, όπως πιστεύει ο Βλαβιανός, τα όσα γράφει παραπάνω ο Μπερλής. Θεωρώντας αυτονόητο ότι με τη λέξη «λάθη» ο Μπερλής εννοεί τα πραγματολογικά λάθη (μόνο τέτοια υπάρχουν στις μεταφράσεις, όλα τα άλλα είναι επιλογές, περισσότερο ή λιγότερο επιτυχείς), ένας προσεκτικότερος μελετητής του θέματος θα διαπίστωνε ότι η φράση «υπάρχουν πολλά λάθη» είναι εσφαλμένη, γιατί τα πραγματολογικά λάθη του Σεφέρη δεν ξεπερνούν τα δύο (άλλωστε, αν ήταν πολλά, ο Βλαβιανός στις «Σημειώσεις» του, που αναλώνονται και σε μια, σε μεγάλο βαθμό ατυχή, προσπάθεια σύγκρισης της μετάφρασής του με εκείνη του Σεφέρη, θα είχε εντοπίσει περισσότερα). Θεωρώντας επίσης αυτονόητο ότι με τη λέξη «αστοχίες» ο Μπερλής αναφέρεται σε μεταφραστικές επιλογές, ο προσεκτικότερος μελετητής θα έλεγε ότι, καθώς οι επιλογές αυτές εξαρτώνται από τη γλωσσική ευαισθησία του μεταφραστή και κρίνονται από την ποιητική ευαισθησία του αναγνώστη, οι αστοχίες του Σεφέρη δεν είναι τόσες ώστε να μπορούν να θεωρηθούν ως ένα από τα κύρια γνωρίσματα της μετάφρασής του. Σε ό,τι αφορά τους «αγγλισμούς», θα ήθελε (ο προσεκτικότερος μελετητής) και άλλα δείγματα, πέρα από εκείνο των –υποτιθέμενων– «στραμπουληγμένων ελληνικών», των πρώτων στίχων. Θα πρέπει να έχει κανείς στραμπουληγμένη γλωσσική και ποιητική ευαισθησία για να χαρακτηρίζει έτσι τους πρώτους στίχους της μετάφρασης του Σεφέρη, ενός ποιητή που απέφυγε να μεταφράσει κάποια από τα Τέσσερα Κουαρτέτα, γιατί η απόπειρά του τον «έφερε μπροστά σε προβλήματα ακρίβειας και συμπύκνωσης τέτοια» που τον «ανάγκαζαν να ασκήσει υπερβολική βία στη γλώσσα μας».[34] Οι μετοχές γεννώντας-σμίγοντας-ταράζοντας όχι μόνο γραμματικά είναι άψογες, αλλά αν είχαν αναλυθεί («επειδή γεννούν») ή γίνει ρήματα στον ενεστώτα («γεννούν) θα κατέληγαν σε πεζολογία (αφόρητη, αν είχαν αναλυθεί), αλλοιώνοντας τον ρυθμό του πρωτοτύπου. Παραθέτω τους στίχους του Έλιοτ και τη μετάφρασή τους από τον Σεφέρη και τον Βλαβιανό: April is the cruellest month, breeding Lilacs out of the dead land, mixing Memory and desire, stirring Dull roots with spring rain. Winter kept us warm, covering Earth in forgetful snow, feeding A little life with dried tubers. Σεφέρης: Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας Μές απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας Θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας Με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές. Ο χειμώνας μάς ζέσταινε, σκεπάζοντας Τη γη με το χιόνι της λησμονιάς, θρέφοντας Λίγη ζωή μ’ απόξερους βολβούς. Βλαβιανός: Ο Απρίλιος είναι ο σκληρότερος μήνας, γεννά πασχαλιές μέσ’ από τη νεκρή γη, σμίγει ανάμνηση και επιθυμία, ανασαλεύει νωθρές ρίζες με ανοιξιάτικη βροχή. Ο χειμώνας μάς κράτησε ζεστούς, σκέπασε τη γη με το χιόνι της λήθης, έθρεψε μια μικρή ζωή με ξερούς βολβούς. Ας φανταστούμε και αυτή την εκδοχή: Ο Απρίλιος είναι ο σκληρότερος μήνας, επειδή γεννά πασχαλιές μέσ’ από τη νεκρή γη, επειδή σμίγει ανάμνηση και επιθυμία, επειδή ανασαλεύει νωθρές ρίζες με ανοιξιάτικη βροχή. Ο χειμώνας μάς κράτησε ζεστούς, επειδή σκεπάζει τη γη με το χιόνι της λήθης, επειδή τρέφει μια μικρή ζωή με ξερούς βολβούς. Η αρχή της μετάφρασης της Έρημης Χώρας είναι από τους καλύτερους στίχους της μετάφρασης του Σεφέρη. Και δεν είναι χωρίς σημασία ότι, με τη χρήση αυτού του τρόπου των μετοχών, έγιναν στοιχείο του ποιητικού του ύφους αλλά και του ύφους ποιητών των επόμενων γενεών. Η μόνη σωστή παρατήρηση του Μπερλή είναι ότι στη μετάφραση του Σεφέρη υπάρχουν «δημοτικιστικές εμμονές» – αν και η λέξη «εμμονές» είναι ανακριβής. Ο Σεφέρης απλώς χρησιμοποιεί δημοτικιστικούς τύπους, οι οποίοι στα μέσα του προηγούμενου αιώνα ήταν αισθητοί ως λιγότερο παλαιοδημοτικοί απ’ όσο είναι σήμερα. Εκτός από τις εκτεταμένες παρατηρήσεις της «Εισαγωγής» του Βλαβιανού για τον τίτλο της μετάφρασης του Σεφέρη, και τη βεβαιότητά του ότι η μετάφραση αυτή «είναι σίγουρα» κατώτερη από εκείνη του Κύρου (ο οποίος «δεν αποφεύγει κάποια λάθη, αρκετά εκ των οποίων οφείλονται στην προσπάθειά του να διαφοροποιηθεί από τη μετάφραση του Σεφέρη»),[35] ο Βλαβιανός στις «Σημειώσεις» της Άγονης γης έχει δεκαεπτά ακόμη αναφορές στον Σεφέρη, που «επισημαίνουν τις διαφορές ανάμεσα στη μετάφραση του Σεφέρη και τη δική [τ]ου».[36] Ωστόσο, ενώ συμφωνεί με τον Μπερλή ότι στη μετάφραση του Σεφέρη «υπάρχουν πολλά λάθη», στις «Σημειώσεις» του Βλαβιανού δεν βρίσκει κανείς παρά, όπως είπαμε και όπως θα δούμε, μόνο δύο. Προσπαθώντας κάποιος να καταλάβει γιατί δεν αναφέρει και τα υπόλοιπα, δεν βρίσκει άλλη εξήγηση από το ότι ο Βλαβιανός θεωρεί λάθη (πραγματολογικά λάθη) και όποιες μεταφραστικές επιλογές του Σεφέρη πιστεύει ότι είναι λιγότερο επιτυχείς από τις δικές του. Αυτό, άλλωστε, δείχνει και το ότι αναφερόμενος σε μιαν «επιλογή του Σεφέρη» γράφει: «Θεωρώ μια τέτοια ερμηνεία, στο συγκεκριμένο πλαίσιο, αβάσιμη»[37] (στ. 30· επειδή κρίνει την επιλογή αβάσιμη θα πρέπει να τη θεωρεί πραγματολογικό λάθος). Τις μεταφραστικές επιλογές του Σεφέρη και του Βλαβιανού μπορεί να τις συγκρίνει κανείς (και να τις κρίνει) διαβάζοντας τις σχετικές «Σημειώσεις» της Άγονης γης (των στίχων 22, 60α, 77, 103, της σελ. 127, και των στίχων 176, 199, 203-204, 301-302). Έχοντας ήδη μιλήσει για τις αναφορές στον κ. Ευγενίδη και στην «αβάσιμη ερμηνεία», θα σχολιάσω τις υπόλοιπες έξι –από τις δεκαεπτά– αναφορές στον Σεφέρη. Οι δύο πρώτες εντοπίζουν δύο πραγματικά πραγματολογικά λάθη του Σεφέρη, η τρίτη μιαν υποτιθέμενη παράλειψή του, η τέταρτη και η πέμπτη μια σοβαρή και μια σοβαρότατη παράλειψη του Βλαβιανού και η έκτη μιαν επιτυχή μεταφραστική πρωτοβουλία του. Τα δύο πραγματικά πραγματολογικά λάθη είναι εκείνα των στίχων 418, όπου ο Σεφέρης μεταφράζει τη λέξη boat με τη λέξη πλοίο («παρά το γεγονός ότι στον επόμενο στίχο γίνεται λόγος για πανί και κουπί») και 382 (βλ. σημ. στον στίχο 429), όπου τη λέξη towers ο Σεφέρης τη μεταφράζει με τη λέξη πύργοι («κι ήτανε πύργοι ανάεροι κι ανάστροφοι»), «ενώ είναι σαφές από τον στίχο που ακολουθεί ότι ο Έλιοτ αναφέρεται σε καμπαναριά». Η υποτιθέμενη παράλειψη του Σεφέρη διαπιστώνεται στη «σημείωση» των στίχων 235-248. Γράφει ο Βλαβιανός: Στο απόσπασμα αυτό [του ποιήματος] έχουμε κρυμμένο, μέσα στο σώμα του κειμένου, ένα πλήρες έμμετρο σονέτο. Στους στίχους 249-256 που ακολουθούν έχουμε επίσης άλλη μία οκτάβα σονέτου. Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Κλείτος Κύρου στη δική τους μετάφραση το αγνόησαν.[38] Ο Σεφέρης και ο Κύρου δεν αγνόησαν το πλήρες έμμετρο σονέτο και την οκτάβα σονέτου, για τον απλούστατο λόγο ότι αυτά στο ποίημα του Έλιοτ δεν υπάρχουν. Η βεβαιότητα του Βλαβιανού ότι τρεις τετράστιχες στροφές με πλεχτή ομοιοκαταληξία (αβ-αβ) ακολουθούμενες από δύο ανομοιοκατάληκτους στίχους αποτελούν σονέτο είναι εσφαλμένη (όποια από τις μορφές σονέτου κι αν σκεφτούμε), πολλώ μάλλον όταν το πρώτο τετράστιχο του (υποτιθέμενου) σονέτου (το σονέτο είναι ένα σχήμα κλειστό) αποτελεί τη νοηματική συνέχεια προηγούμενων στίχων. Ούτε, βέβαια, οι δύο τετράστιχες στροφές με την ίδια ομοιοκαταληξία, που ακολουθούν (στ. 249-256) συνεχίζοντας την αφήγηση των προηγούμενων στίχων, μπορούν να νοηθούν ως οκτάβα σονέτου. Η σοβαρή παράλειψη του Βλαβιανού βρίσκεται στις «Σημειώσεις» του. Ο Βλαβιανός δεν αιτιολογεί την προσθήκη, μεταθανατίως, στο ποίημα του Έλιοτ ενός στίχου που δεν υπήρχε σε έκδοσή του πριν από τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα (ο Έλιοτ πέθανε το 1965), και ο οποίος στα ελληνικά εμφανίζεται για πρώτη φορά με τη δική του μετάφραση. Ο στίχος είναι ο παρεμβαλλόμενος μεταξύ των 137 και 138 στίχος 137α: And we shall play a game of chess, (The ivory men make company between us) Pressing lidless eyes and waiting for a knock upon the door. Στη μετάφραση του Βλαβιανού: Και θα παίξουμε μια παρτίδα σκάκι, (οι φιλντισένοι άντρες μάς κρατούν καλή παρέα) πιέζοντας μάτια χωρίς βλέφαρα και περιμένοντας ένα χτύπημα στην πόρτα. Και σημειώνει ο Βλαβιανός: Οι φιλντισένιοι… παρέα: Ο στίχος αυτός δεν υπήρχε στις παλαιότερες εκδόσεις της Άγονης γης και απουσιάζει και από τις μεταφράσεις του Σεφέρη και του Κύρου. Για τις ανάγκες της παρούσας μετάφρασης χρησιμοποίησα την πιο πρόσφατη έκδοση του ποιήματος. Βλ. The Waste Land, Faber & Faber, London, 2015.[39] Το πρώτο πράγμα που θα περίμενε κανείς σε αυτή τη σημείωση είναι ο λόγος για τον οποίο προστέθηκε ο στίχος στο κείμενο του Έλιοτ και πότε ακριβώς προστέθηκε. Ο Βλαβιανός δεν τον εξηγεί, ούτε η προσθήκη του στίχου εξηγείται στην «πιο πρόσφατη έκδοση του ποιήματος», η οποία έγινε «για να συμπίπτει με την πεντηκοστή επέτειο από τον θάνατο του Έλιοτ» (βλ. οπισθόφυλλό της). Ο Βλαβιανός, που δεν φαίνεται να γνωρίζει τους λόγους της προσθήκης του στίχου, δεν κάνει τον κόπο να τους ερευνήσει. Διαφορετικά δεν θα παρέλειπε αυτό το σημαντικό για να επισημάνει το αυτονόητο: ότι ο στίχος «απουσιάζει» από τις μεταφράσεις του Σεφέρη (γ΄ έκδ. 1965) και του Κύρου (1990). Ο στίχος απουσιάζει, γιατί δεν μπορούσε να υπάρχει, αφού δεν υπήρχε στις έως το 2015 επανεκδόσεις του Τhe Waste Land.[40] Η σοβαρότατη παράλειψη του Βλαβιανού βρίσκεται στους στίχους 285-387. Στον Έλιοτ διαβάζουμε: In this decayed hole among the mountains In the faint moonlight, the grass is singing Over the tumbled graves, about the chapel… Ο Βλαβιανός μεταφράζει: Σ’ αυτή τη σάπια τρύπα μέσα στα βουνά στο αμυδρό φως του φεγγαριού πάνω στους ρημαγμένους τάφους, γύρω από το παρεκκλήσι…[41] Όπως βλέπουμε, το δεύτερο ημιστίχιο του στίχου 386 («the grass is singing») δεν υπάρχει στη μετάφραση. Θα πρόκειται για παράλειψη οφειλόμενη, ενδεχομένως, σε αβλεψία του μεταφραστή – παράβλεψη ιδιαίτερα σημαντική, γιατί η φράση που λείπει υπονομεύει την επιχειρηματολογία του Βλαβιανού για τη μη θεραπεύσιμη στειρότητα της γης και για την εγκυρότητα του τίτλου της μετάφρασής του. Διότι στην «άγονη γη» της, σε ένα κρίσιμο σημείο του ποιήματος, που οδηγεί προς την ολοκλήρωσή του, το χορτάρι όχι μόνο φυτρώνει και βλασταίνει αλλά και «τραγουδάει» (Σεφέρης: «Στη ρημαγμένη τούτη γούβα μέσα στα βουνά / Κάτω απ’ τ’ αχνό φεγγαρόφωτο, τραγουδάει το χορτάρι / Πάνω σ’ αφανισμένους τάφους, γύρω στην εκκλησιά…»). Η επιτυχής πρωτοβουλία του Βλαβιανού βρίσκεται στο σημείο που τον εμφανίζει να παραβαίνει, προς στιγμήν, μιαν από τις μεταφραστικές αρχές του προκειμένου να δώσει ένα ακόμη δείγμα της διαφοράς της μετάφρασής του από εκείνη του Σεφέρη. Είναι στους στίχους 91-94: …these [the perfumes] ascended In fattening the prolonged candle-flames, Flung their smoke into the laquearia Stirring the pattern on the coffered ceiling. Ο Σεφέρης μεταφράζει: …τούτα [τα αρώματα] ανεβαίναν Παχαίνοντας τις τεντωμένες φλόγες των κεριών, Ρίχνανε τον καπνό τους στα λακουεάρια, Ξυπνώντας τα στολίσματα στο φατνωτό ταβάνι και προσθέτει, σε αγκύλες, τη δική του σημείωση στη σημείωση (στ. 92) του Έλιοτ: 92 λακουεάρια· δες Αινειάδα Ι 726: dependent lychni laquearibus aureis incensi, et noctem flammis funalia vincunt. [«Από τα χρυσά λακουεάρια κρέμουνται λύχνοι αναμμένοι και λαμπάδες νικούν με τις φλόγες τους τη νύχτα». Αφήνω τη λέξη λακουεάρια όπως και ο Έλιοτ. Είναι τα φατνώματα. Πρόκειται για το συμπόσιο της Διδώς και του Αινεία.] Η μετάφραση του Βλαβιανού και η δική του σημείωση: …αυτές [οι ευωδιές] ανέβαιναν παχαίνοντας τις ψιλόλιγνες φλόγες των κεριών, έριχναν τον καπνό τους στην διακοσμημένη οροφή, ανασαλεύοντας τις παραστάσεις στα φατνώμενα. Laquearia, Βλ. Αινειάδα, Ι, 726: dependent lychni laquearibus aureis incensi, et noctem flammis funalia vincunt. [από τις χρυσές οροφές κρέμονται αναμμένοι λύχνοι, και λαμπάδες νικούν με τις φλόγες τους τη νύχτα.] Η σκηνή είναι από το συμπόσιο που παραθέτει η Διδώ προς τιμήν του Αινεία. Το τραγικό τέλος της Διδώς είναι γνωστό. Ο Αινείας την εγκαταλείπει για να επιτελέσει την αποστολή του: να ιδρύσει τη Ρώμη. Η λέξη λακουεάρια, που τη διατηρεί ο Σεφέρης στη μετάφρασή του, δεν σημαίνει κάτι για τον Έλληνα αναγνώστη. Επιλέγω τη φράση «διακοσμημένη οροφή» θεωρώντας ότι αποδίδεται εναργέστερα η συγκεκριμένη εικόνα.] Ο Έλιοτ τη λατινική λέξη laquearia, που δεν σημαίνει κάτι για τον αγγλόφωνο αναγνώστη (αλλά που γράφεται με στοιχεία όμοια με εκείνα της αγγλικής γλώσσας), την αφήνει αμετάφραστη. Το ίδιο και ο Σεφέρης, μεταγράφοντας απλώς τη λέξη με στοιχεία ελληνικά. Ποια ήταν η ανάγκη του Βλαβιανού να σημειώσει ότι η λέξη είναι ακατανόητη για τον Έλληνα αναγνώστη, παραλείποντας ότι ο Σεφέρης στη σημείωσή του δίνει το νόημά της στα ελληνικά; Ακόμη: ουσιαστικά ο Βλαβιανός επικρίνει εδώ τον Σεφέρη για την ξενότητα της λέξης, την οποία διατήρησε στον στίχο του, ενώ ο ίδιος την εξελλήνισε δημιουργικά – επίκριση αντιφατική, όταν σκεφτόμαστε ότι ο Βλαβιανός πρεσβεύει τη διατήρηση της ξενότητας στη μετάφραση ενός ποιήματος και επικρίνει τον Σεφέρη για τις εξελληνίσεις του. Γράφει στην «Εισαγωγή» του: Ο Ελύτης και ο Λορεντζάτος (λιγότερο ο Σεφέρης) πολύ συχνά διαστρεβλώνουν το ξένο κείμενο ώστε να το φέρουν στα μέτρα ενός στενού, «εθνικού» γλωσσικού ενδύματος. Αρνούνται να φιλοξενήσουν την ετερότητα του κειμένου που μεταφράζουν και να διατηρήσουν την «ξενότητά» του.[42] Σχολίασα τη σημείωση του Βλαβιανού στους τέσσερις παραπάνω στίχους του, γιατί, παρά την παραβίαση της μεταφραστικής αρχής του περί φιλοξενίας της ετερότητας –ακριβέστερα: χάρη σε αυτή την παραβίαση– η μετάφρασή τους, στο σημείο αυτό, λειτουργεί καλύτερα απ’ ό,τι η μετάφρασή τους από τον Σεφέρη. Λειτουργεί καλύτερα, δηλαδή ποιητικότερα, χάρη στην απομάκρυνση από την κατά γράμμα πιστότητα ορισμένων λέξεων του πρωτοτύπου. Το επισημαίνω αυτό, γιατί οι αντιλήψεις του Βλαβιανού για τη μετάφραση της ποίησης δεν είναι διαφορετικές από εκείνες του Σεφέρη. Για την ακρίβεια, ο Βλαβιανός είναι ένας από το πλήθος των μαθητών που φοίτησαν στη μεταφραστική σχολή που διαμόρφωσε στον τόπο μας με τη μετάφρασή του της Έρημης Χώρας και τις μεταφράσεις του των Αντιγραφών ο Σεφέρης. Στην ιστορία της νεοελληνικής μετάφρασης της ποίησης διακρίνουμε δύο, χρονικά άνισες μεταξύ τους, περιόδους, χαρακτηριζόμενες από διαφορετικά μεταφραστικά παραδείγματα. Η πρώτη, που αρχίζει από το ξεκίνημα του 16ου αιώνα και διαρκεί επί αιώνες ώς τα μέσα του 20ού, είναι εκείνη των εποχών της έμμετρης ποίησης. Η δεύτερη είναι η περίοδος της εποχής του ελεύθερου στίχου, που ξεκινά από τα μέσα του 20ού αιώνα φτάνοντας ώς τις μέρες μας. Βασική αρχή της πρώτης είναι ότι η ποίηση μεταφράζεται σε ποίηση. Γράφει ο Βηλαράς στον «Πρόλογο» της μετάφρασής του της Βατραχομυομαχίας: Εφύλαξα το νόημα και το σκοπό του συγγραφέα· αλλ’ εστιχούργησα του κεφαλιού μου την υπόθεση. […] Όλα τα γένη [τα έθνη], οπού μεταφράζουν από ξένα συγγράμματα, τέτοιον τρόπο μεταχειρίζονται· όθεν και οι μεταγλώττισές τους αναγνώθονται από όλους κοινά ως πρωτότυπα, και τα νογάν σαν να ήταν αληθινά γραμμένα στην καθομιλημένη τους γλώσσα.[43] Και συμπληρώνει ο Παλαμάς: Οι άπιστοι αυτοί μεταφραστές είναι από μιαν άλλη άποψη και οι πιστότεροι.[44] Βασική αρχή της δεύτερης είναι ότι η μετάφραση πρέπει να διατηρεί με κάθε κόστος την πιστότητα προς το γράμμα των λέξεων του πρωτοτύπου. Γράφει ο Σεφέρης: Όταν μεταφράζουμε από μια ξένη γλώσσα που ξέρουμε λίγο ή πολύ, σε μια γλώσσα –τη δική μας– που μας είναι έμφυτη και την αγαπούμε περισσότερο, κάνουμε κάτι, μου φαίνεται, σαν εκείνους τους ανθρώπους που βλέπουμε στα μουσεία, προσηλωμένους με πολλή προσοχή ν’ αντιγράφουν, είτε για να ασκηθούν είτε γιατί κάποιος τους το παράγγειλε, πίνακες διαφόρων ζωγράφων.[45] Ο Σεφέρης μετέφραζε για να ασκηθεί και «για να δοκιμάσει τι μπορούσε να σηκώσει η ελληνική γλώσσα» της εποχής του – και ο κύριος λόγος για τον οποίο ασκείται ένας ποιητής μεταφράζοντας είναι για να αναπτύξει την ποιητική προσωπικότητά του. Γι’ αυτό δεν θα πρέπει να νομίσουμε ότι ονομάζοντας τη μετάφραση «αντιγραφή» ο Σεφέρης πιστεύει πως ο μεταφραστής δεν θα πρέπει να παρεμβάλλει την προσωπικότητά του κατά τη μετάφραση. Αυτό για το οποίο είναι επιφυλακτικός είναι ο βαθμός της παρεμβολής. Στον Πρόλογο της πρώτης έκδοσης της μετάφρασης της Έρημης Χώρας γράφει: Εκείνα που έχουμε στις μεταφράσεις των ποιημάτων δεν είναι διόλου μια προσέγγιση προς το έργο όπως γράφτηκε, αλλά ο καρπός της επιμειξίας δύο φυσιογνωμιών, που μοιάζει θλιβερά κάποτε με την οικογένεια του μεταφραστή.[46] Αλλά αν η μετάφραση είναι ο καρπός μιας επιμειξίας –όπως συμφωνεί ο Σεφέρης με τους ποιητές-μεταφραστές της εποχής της έμμετρης ποίησης– η επιμειξία αυτή για να είναι πιστή στην αντιγραφή του πρωτοτύπου, πρέπει να λειτουργεί αναλογικώς πιστά προς τον ρυθμό του πρωτοτύπου, ο οποίος συμμετέχει στη διαμόρφωση της ποιητικότητας των λέξεων – δηλαδή πρέπει να λειτουργεί ποιητικά. Και για να λειτουργήσει ποιητικά, ο ρυθμός της μετάφρασης θα πρέπει να είναι αναλογικώς –με τους όρους της γλώσσας του μεταφραστή– ομοιογενής. Ο μεταφραστής όχι μόνο δεν θα πρέπει να φοβάται μήπως η μετάφρασή του μοιάσει με τη δική του οικογένεια, αλλά θα πρέπει να επιδιώκει να μοιάσει με τη δική του οικογένεια, γιατί τότε μόνο ο ρυθμός της θα μπορούσε να είναι ομοιογενής. Για να συμβεί αυτό θα πρέπει να κινητοποιήσει ολόκληρη την προσωπικότητά του. Και δεν θα πρέπει να φοβάται ότι η ομοιότητα αυτή θα αποτελεί απιστία προς το πρωτότυπο, αν έχει τηρήσει την πρωταρχική προϋπόθεση της ποιητικής μετάφρασης: αν η απόφασή του να μεταφράσει ένα ποίημα υπαγορεύεται από ένα αίσθημα βαθειάς συγγένειας μ’ αυτό. Και εννοώ κυρίως μια συγγένεια οράματος και ρυθμού, κυρίως ρυθμού, γιατί είναι ο ρυθμός εκείνο με το οποίο ο ποιητής εκφράζει την αίσθησή του των πραγμάτων και του κόσμου.[47] Ωστόσο ο Σεφέρης, παρότι αισθάνεται συγγενικά με το όραμα και τον ρυθμό της Έρημης Χώρας του Έλιοτ, τα οποία διαμόρφωσαν τον ρυθμό της ποίησής του, δεν μπορεί να απαλλαγεί από την πεποίθηση ότι η ισορροπία ανάμεσα στην πιστότητα προς το γράμμα και την πιστότητα προς το πνεύμα πρέπει πάση θυσία να διαφυλαχθεί. Και η θυσία, στην περίπτωση της μετάφρασης της ποίησης, είναι βέβαια πάντοτε μια θυσία της ποίησης. Η μετάφραση του Σεφέρη είναι σε αρκετά σημεία της δύσκαμπτη ακριβώς γι’ αυτό: επειδή η φροντίδα να βρίσκεται διαρκώς κοντά στο γράμμα δεν της επιτρέπει να κινείται πάντοτε με ρυθμό όσο θα έπρεπε ποιητικό.[48] Με τα όσα είπα παραπάνω δεν θα ήθελα να εννοηθεί ότι θα πρέπει ν’ αρνηθούμε την αξία της Έρημης Χώρας του Σεφέρη. Θέλω απλώς να υπογραμμίσω ότι η μετάφραση του Σεφέρη ως ποιητικό επίτευγμα δεν είναι ανάλογη με τα επιτεύγματα των μεταφράσεων του Σολωμού, του Παλαμά ή του Καρυωτάκη. Και πως, παρότι υπολείπεται από το αριστούργημα που έως πρότινος εθεωρείτο, κάθε άλλο παρά αποτυχία είναι, όπως ανακάλυψαν όσοι έσπευσαν να χαιρετήσουν ως κορυφαίο επίτευγμα τη μετάφραση του Βλαβιανού. Το βιβλίο της Έρημης Χώρας του Σεφέρη αποτελεί ένα κομβικό ορόσημο στην ιστορία της νεοελληνικής ποίησης και μετάφρασης, ευεργετικό ως προς την πρώτη και αρνητικό ως προς τη δεύτερη. Διότι με την έξοχη Εισαγωγή του, με τη μετάφραση και με τη βαθειά του ανάλυση του ποιήματος του Έλιοτ συντέλεσε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στην καλύτερη κατανόηση στον τόπο μας της έννοιας του ποιητικού Μοντερνισμού, ενθαρρύνοντας τους ποιητές μας να ελευθερωθούν από τους ασφυκτικούς για την εποχή εκείνη καταναγκασμούς του έμμετρου στίχου. Από την άλλη, η υπέρμετρη προσκόλληση του μεταφραστή Σεφέρη στην πιστότητα προς το γράμμα είχε ως αποτέλεσμα η μετάφρασή του να είναι σε μεγαλύτερο βαθμό σε ελεύθερο στίχο απ’ ό,τι ο αντίστοιχος βαθμός του πρωτοτύπου –το οποίο κινείται κατά το μεγαλύτερο μέρος του σε έμμετρους ρυθμούς– δημιουργώντας την εντύπωση ότι το ποίημα του Έλιοτ είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο. Γεγονός που ώθησε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της κυρίαρχης σήμερα στον τόπο μας αντίληψης για την έννοια της ποιητικής μετάφρασης, οδηγώντας σε μια μεταφραστική πρακτική –και σχολή– διαφορετική από εκείνη των ποιητών των εποχών του έμμετρου στίχου. Ο Βλαβιανός είναι, όπως ανέφερα, απόφοιτος αυτής της σχολής. Και θα μπορούσε κανείς να αξιολογήσει κριτικά τη διαφορά της μετάφρασης του μαθητή από τη μετάφραση του δασκάλου, παραβάλλοντας –εκτός από τους αρχικούς στίχους του ποιήματος, τους οποίους παρέθεσα– και ένα από τα δυσκολότερα μεταφραστικώς χωρία του, τους στίχους 249-256 από το επεισόδιο της ερωτικής συνεύρεσης του μικροϋπαλλήλου με τη δακτυλογράφο: She turns and looks a moment in the glass, Hardly aware of her departed lover; Her brain allows one half-formed thought to pass: «Well now that’s done: and I’m glad it’s over». When lovely woman stoops to folly and Paces about her room again, alone, She smoothes her hair with automatic hand, And puts a record on the gramophone. Βλαβιανός: Εκείνη στρέφεται και ρίχνει στον καθρέφτη μια ματιά, ούτε που κατάλαβε ότι ο εραστής της έφυγε μακριά της· αφήνει απ’ το μυαλό της μια θολή σκέψη να περνά: «Λοιπόν έγινε ό,τι έγινε: τέλος καλό όλα καλά». Όταν μια όμορφη γυναίκα χάσει τα λογικά της και στο δωμάτιό της πάλι, μόνη, περπατά, τα μαλλιά της με αυτόματες κινήσεις συγυρίζει, και στο γραμμόφωνο έναν δίσκο βάζει να γυρίζει. Σεφέρης: Εκείνη ρίχνει στον καθρέφτη μια ματιά, Πως ο εραστής της έφυγε το νιώθει μόλις· Από το νου της μια άμορφη σκέψη περνά: «Λοιπόν έγινε ό,τι έγινε: καλά που έχει τελειώσει». Όταν στην τρέλα αφήνεται η ομορφονιά Και πάλι, μόνη, βηματίζει απάνω-κάτω. Μ’ αυτόματο χέρι διορθώνει τα μαλλιά Κι έπειτα βάζει μια πλάκα στο φωνογράφο. [1] Στο τέλος της «Εισαγωγής» του, ευχαριστώντας εκείνους που τον βοήθησαν με τις χρήσιμες υποδείξεις τους στην προετοιμασία του βιβλίου του, γράφει: «Δεν φτάνουμε ποτέ στην κορυφή μόνοι μας», Τ. Σ. Έλιοτ, Η άγονη γη, Δίγλωσση έκδοση, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός, Πατάκη, Αθήνα 2010, σ. 48. Εφεξής ΑΓ. [2] ΑΓ, σ. 7 και 10. Πβ. τα όσα έγραφε ο Άρης Μπερλής στη μελέτη του «Ο Τόμας Στερνς Έλιοτ: Αναδρομές σε μέρες κρίσης», The Athens Review of Books, τχ. 39, Απρίλιος 2013, σ. 6-9. [3] ΑΓ, σ. 12-13. [4] Βλ. στο Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και μετάφραση, Στιγμή, Αθήνα 2004 (α΄ έκδ. 1989) τις μελέτες «Η μετάφραση ως πρωτότυπο» (1978), σ. 30-39, «Ο Σεφέρης ως μεταφραστής της αγγλικής ποίησης» (1981), σ. 91-94, «Σχόλια στον Σεφέρη» (1989), σ. 99-104, «Το πρόβλημα της μετάφρασης του ελεύθερου στίχου» (2001), σ. 80-86, «Ένα κριτικό αίνιγμα» (2003), σ. 165-168. [5] ΑΓ, σ. 15-16. [6] Θ. Σ. Έλιοτ, Η «Έρημη Χώρα» και άλλα ποιήματα, Εισαγωγή-σχόλια-μετάφραση Γιώργου Σεφέρη, Αθήνα 1973, σ. 14 και 51. Εφεξής ΕΧ. [7] Νάσος Βαγενάς, ό.π., σ. 99-100. [8] Για την αλλαγή αυτή βλ. Μιχαήλ Πασχάλης, «Ένα άγνωστο δακτυλόγραφο της Έρημης Χώρας στη Βιβλιοθήκη Πρεβελάκη», Νέα Εστία, τχ. 1763, Ιανουάριος 2004, σ. 117-131. [9] ΑΓ, σ. 7-8. [10] Άνθιμος (Ακάκιος) Διακρούσης, Ο Κρητικός Πόλεμος, κριτική έκδοση Στέφανος Κακλαμάνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2008, στ. 315-318. [11] T. S. Eliot, «The Music of Poetry», On Poetry and Poets, Faber and Faber, Λονδίνο 1971, σ. 30. [12] Τ. S. Eliot, «Ulysses, Order and Myth», The Dial, τχ. 5, Νοέμβριος 1923, σ. 483. [13] Προς Φιλιππησίους, δ΄ 7· βλ. τη «σημείωση» του Έλιοτ στον τελευταίο στίχο του ποιήματος. [14] L’Esprit, τχ. 1, Μάιος 1926, σ. 174-194: βλ. Jean-Michel Roessli, «Jean de Menasce et T. S. Eliot», στον τόμο Jean de Menasce (1902-1973), επιμέλεια Michel Dousse και Jean-Michel Roessli, Φράιμπουργκ 1998, σ. 39-53 και 205-225. Ο Ρεσλί αναδημοσιεύει τη μετάφραση του ντε Μενάς στο τέλος του τόμου, με τον τίτλο της συνοδευόμενο από τη σημείωση του ντε Μενάς: «revue et approuvée par l’auteur» (σ. 225). [15] Ούτε ο Ρεσλί, ούτε και ο Ντόναλντ Γκάλουπ (Donald Gallup, T. S. Eliot. A Bibliography, Νέα Υόρκη, 1970), στη Βιβλιογραφία του οποίου (σ. 276) ο Ρεσλί παραπέμπει, αλλά ούτε και οι επιμελητές της Αλληλογραφίας του Έλιοτ, που σε σημείωσή τους σε επιστολή του Έλιοτ προς τον ντε Μενάς (22 Ιανουαρίου 1926) μιλούν για τον νέο τίτλο της μετάφρασης («the revised title being warmly approved by T. S. Eliot») αναφέρουν το τεύχος του Philosophies, στο οποίο λέγεται ότι αναδημοσιεύτηκε η μετάφραση (βλ. The Letters of T. S. Eliot. Volume 3: 1926-1927, επιμέλεια Valerie Eliot και John Hafferden, Faber and Faber, Λονδίνο 2012, σ. 41). [16] «The title, by the way, is not The Wasteland but The Waste Land. The only exact translation of the title is one which my French translator Jean de Menasce discovered, although alas! too late to use in his version – “La Gaste Lande”. This is absolutely the exact equivalent as it alludes to the same medieval fiction» (βλ. The Poems of T. S. Eliot: Collected and Uncollected, επιμέλεια Christopher Ricks και Jim McCue, Faber and Faber 2015, σ. 589). [17] The Letters of T. S. Eliot, Volume 3, ό.π., σ. 895. [18] Chrétien de Troyes, Parceval, ou Le conte du Graal, Œuvres complètes, Παρίσι 1994, σ. 727. [19] Jean-Michel Roessli, ό.π., σ. 43. [20] Βλ. John Fillmore Hooker, T. S. Eliot Poems in French Translation. Pierre Leyris and Others, Μίσιγκαν 1983, σ. 12. [21] Επιστολή της 10ης Οκτωβρίου 1960, ό.π., σ. 13. [22] ΑΓ, σ. 19. [23] Ό.π., σ. 20. [24] Ό.π., σ. 22. [25] ΕΧ, σ. 14. [26] Ό.π., σ. 14. [27] Προσπαθώντας κανείς να σκεφτεί πώς είναι δυνατόν ο Βλαβιανός να έχει κάνει ένα τόσο πασιφανές λάθος, δεν βρίσκει άλλη εξήγηση από το ότι παρασύρθηκε από μια σημείωση της πρώτης έκδοσης της μετάφρασης της Έρημης Χώρας, που από τυπογραφική αβλεψία του Σεφέρη παρέμεινε και στις επόμενες εκδόσεις της. Η σημείωση (ΕΧ, σ. 158) είναι η εξής: «Η εργασία της J. L. Weston, που δεν μπόρεσα να ιδώ, φαίνεται να είναι μια από τις μελέτες αυτές». Ωστόσο ο Σεφέρης γνώριζε ήδη τον μύθο του Γκράαλ, γιατί είχε διαβάσει κάποιες από αυτές τις μελέτες. Στη δεύτερη έκδοση της μετάφρασής του (1949), έχοντας πλέον διαβάσει το βιβλίο της Γουέστον, παραπέμπει, στις «Σημειώσεις» του, σε χωρία του. [28] ΕΧ, σ. 131. [29] Ό.π., σ. 140 και 144 αντιστοίχως. [30] Ό.π., σ. 157-158. [31] Ό.π., σ. 162 και στο χωρίο το επιγραφόμενο «Η ταφή του νεκρού» (σ. 165). Ο Σεφέρης παραπέμπει σε βιβλία του Φρέιζερ και σε αρκετά σημεία άλλων δοκιμίων του (βλ. το όνομα Frazer στο «Ευρετήριο κυρίων ονομάτων» του δεύτερου τόμου των Δοκιμών). [32] Η υποσημείωση (ΑΓ, σ. 14) έχει ως εξής: «Για τον Σεφέρη ως μεταφραστή του Έλιοτ βλ. και τις μελέτες του Νάσου Βαγενά “Ο Σεφέρης ως μεταφραστής της αγγλικής ποίησης” και “Σχόλια στον Σεφέρη”, που έχουν συγκεντρωθεί στον τόμο Ποίηση και μετάφραση, Στιγμή, Αθήνα 1989, σ. 95-100, 107-116». [33] ΑΓ, σ. 13-14. Το χωρίο βρίσκεται στη μελέτη του Μπερλή, ARB, τχ. 39, Απρίλιος 2013, σ. 7. [34] ΕΧ, σ. 13. [35] ΑΓ, σ. 18. [36] Ό.π., σ. 18. [37] Ό.π., σ. 112. [38] Ό.π., σ. 136. [39] Ό.π., σ. 126. [40] Για το θέμα της προσθήκης αυτού του στίχου υπάρχει μια ολόκληρη συζήτηση, που ξεκινά από την έκδοση του αρχικού κειμένου του ποιήματος, την τελική μορφή του οποίου διαμόρφωσε ο Έζρα Πάουντ (βλ. Τ. S. Eliot, The Waste Land. A Facsimile and Transcript of the Original Drafts Including the Annotations of Ezra Pound, επιμέλεια Valerie Eliot, Faber and Faber, Λονδίνο 1971, σ. 126). Σε όλες τις εκδόσεις του ποιήματος που έγιναν έως τον θάνατο του Έλιοτ (1965), τις οποίες επιμελήθηκε ο ίδιος ο ποιητής (η τελευταία ήταν του 1963), ο στίχος δεν υπάρχει. Για την προσθήκη του στο ποίημα, για την οποία επικρίθηκαν –σωστά, κατά τη γνώμη μου– ως παραβιάσαντες την εκδοτική βούληση του ποιητή, οι Κρίστοφερ Ρικς (Christopher Ricks) και Τζιμ ΜακΚιού (Jim McCue), επιμελητές της έκδοσης των Collected and Uncollected Poems του Έλιοτ (Faber and Faber, 2015), βλ. τη μελέτη του Jason Harding, «Fragments Shored against Ruin: Reassembling The Waste Land», στο The Life of Textes. Evidence in Textual Production, Transmission and Reception, επιμέλεια Carlo Caruso, Bloomsbury Academic, Λονδίνο 2019, σ. 200-201. [41] ΑΓ, σ. 99. [42] Ό.π., σ. 15. Ο Βλαβιανός έχει αναπτύξει τα περί «φιλοξενίας της ετερότητας» του μεταφραζόμενου κειμένου, με τη «διατήρηση της “ξενότητάς”» του, στην «Εισαγωγή» της μετάφρασής του των Γάμων του Ουρανού και της Κόλασης του Γουίλλιαμ Μπλέηκ (William Blake· Νεφέλη, Αθήνα 1997, σ. 32-35), αντλώντας τες από τη μελέτη του Βαγγέλη Μπιτσώρη «Από τη μία γλώσσα στην άλλη: ιδιοποίηση και ξενισμός» (Η ελληνική γλώσσα στη διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση, Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, Αθήνα 1996, σ. 57-67), στην οποία ο Μπιτσώρης μιλάει για την έννοια της μετάφρασης γενικά, χωρίς ειδική αναφορά στη μετάφραση του ποιητικού λόγου. [43] Ιωάννης Βηλαράς, Ποιήματα, Φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Ανδρειωμένος, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1995, σ. 134-135. [44] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. ΙΑ΄, σ. 199. [45] Γιώργος Σεφέρης, Αντιγραφές, Οριστική έκδοση, Ίκαρος, Αθήνα 1978 [11965], σ. 7 («Προλόγισμα στην πρώτη έκδοση»). [46] ΕΧ, σ. 16. [47] Βλ. Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και μετάφραση, ό.π., σ. 92. [48] Ό.π., σ. 92-93.

«Άγονη γη» ή «Έρημη Χώρα»;

Σύνδεση