Το δημοτικό τραγούδι ως ολικό γεγονός

Παντελής Μπουκάλας, Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα. Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή. Πιάνω γραφή να γράψω... Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι – 3, Άγρα, Αθήνα 2019, σελ. 856 Το τρίτο βήμα μιας σειράς δοκιμιακών αφηγημάτων πραγματοποιείται με την έκδοση του βιβλίου Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα του Παντελή Μπουκάλα από τις εκδόσεις Άγρα, έχοντας ως κύριο πεδίο μελέτης και σπουδής τα ερωτικά δημοτικά τραγούδια και με πάντα παρούσα την βασική εμμονή του συγγραφέα να περιγράψει αυτόν τον κόσμο της δημοτικής ποίησης ως ένα σύμπαν γιορτινό και εξωστρεφές, «όξω καρδιά» όπως λέει, και όχι ως πένθιμο ή πεσιμιστικό όπως του έχει καταλογισθεί. Πρώτη φορά τόση επιμέλεια, τόση τάξη επιστρατεύτηκαν για να δείξουν την ροή, τη μεταβολή, το πάθος, την ποικιλία της έκφρασης, την «εκστατική αναρχία», σε έναν χώρο όπως αυτός της μελέτης των δημοτικών τραγουδιών όπου η διαστρέβλωση και ακόμα η παραχάραξη δεν έλειψαν ποτέ! Ο Παντελής Μπουκάλας μπήκε σ’ αυτό τον κόσμο των δημοτικών τραγουδιών με το αυτί, με τον ήχο. Πριν φτάσει στα ποιήματα, ήταν για κείνον τραγούδια όλα αυτά όπως και για τα περισσότερα επαρχιωτόπουλα του ’50 και του ’60. Μιλάμε λοιπόν για μία μύηση σ’ έναν μαγικό κόσμο με όργανα, χορούς, τελετουργίες, κλάματα και γέλια, με έναν τρόπο φυσικό και απρόσκοπτο επί της ουσίας. Έχοντας υπάρξει στην πρώτη περίοδο της ζωής του μέτοχος μιας κοινοτικής ζωής όπου τα τραγούδια αυτά, τα δημοτικά, είχαν κεντρικό λειτουργικό ρόλο, οργάνωναν φυσικά τον χρόνο και ήταν βρώσιμα και πόσιμα όπως περίπου το ψωμί και το κρασί, έχει κανείς την αίσθηση ότι η μετέπειτα πορεία του στον κόσμο της εγγραμματοσύνης δεν διατάραξε ούτε αλλοίωσε αυτή την πρώτη αφιλόκερδη σχέση, αυτό το πρώτο βίωμα. Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη βρίσκονται σε σχέση δυναμική, είναι άτμητες μέσα στο έργο του Μπουκάλα έτσι που νιώθω όσο περιδιαβαίνω αυτά τα βιβλία του με τα δοκίμια για τα δημοτικά τραγούδια, των τελευταίων χρόνων, πως μέλημά του και μην πω αγωνία του είναι να μας δείξει όλον αυτόν τον κόσμο, όλον αυτόν τον πλούτο, χωρίς να τον απομαγεύσει, με όλη βέβαια την δέουσα επιστημοσύνη, αλλά χωρίς να προδώσει με μία τυχόν αυστηρότητα ή σχολαστικισμό, εκείνο το πρώτο βίωμα, τον πρώτο ήχο! Το τρίτο κατά σειράν βιβλίο, με θέμα το κόκκινο χρώμα της υπερβολής του έρωτα στο δημοτικό τραγούδι, διέπεται μεθοδολογικά από τις ίδιες αρχές όπως και τα προηγούμενα, έχοντας κατά βάσιν συγκριτική ματιά. Το δημοτικό τραγούδι αντιμετωπίζεται και μελετάται και εδώ ως ολικό γεγονός, με έμφαση στις αλληλεπιδράσεις, στη ροή, στους μετασχηματισμούς, στις πολλές φωνές όλου αυτού του κόσμου. Η συγκριτική θέαση προσπαθεί σε κάθε σημείο, σε κάθε παράγραφο και αυτού του βιβλίου να ανοίγει και ως προς τον χώρο (το τάδε χωριό με τα τραγούδια του, το διπλανό χωριό, η άλλη γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας, η διπλανή χώρα) και ως προς τον χρόνο (η αρχαιότητα, οι μέσοι χρόνοι) και ακόμα ως προς τον συνδυασμό του χώρου με τον χρόνο (π.χ. η δημοτική ποίηση των σύνοικών μας λαών στα χρόνια της Τουρκοκρατίας). Συγκεκριμένα όλη αυτή η συγκριτική θεώρηση πραγματοποιείται σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, όπου και όπως ο συγγραφέας κρίνει ότι χρειάζεται και με έναν πανοραμικό τρόπο εκτείνεται κατά βάσιν σε επτά γνωστικά πεδία: 1. Η διαπολιτισμική σύγκριση στη δημοτική ποίηση διαφόρων λαών και πολιτισμικών ομάδων. Πέρα από την παράθεση και την σύγκριση δημοτικών τραγουδιών από διάφορες ελληνικές περιοχές συχνά ο συγγραφέας παραθέτει αρβανίτικα ή βλάχικα τραγούδια ή τραγούδια γειτονικών λαών. Αίφνης μία τουρκοκρητική μαντινάδα ή ακόμα και ένα δημοτικό τραγούδι της Ινδίας παρατίθενται για συγκρίσεις σε παρόμοια μοτίβα, μεθοδολογικά ή ποιητικά. 2. Το ρεμπέτικο τραγούδι. 3. Η επώνυμη ποίηση, αρχαία και νέα. Η Σαπφώ, ο Μελέαγρος, ο Σικελιανός, ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Κρυστάλλης και φυσικά ο Παπαδιαμάντης έρχονται και επανέρχονται δίπλα στην δημοτική ποίηση. 4. Οι μεταφράσεις ως ενδιάθετες και αυτές δημιουργίες. 5. Η σύγκριση με τις αντιλήψεις που εκφράζονται στις παροιμίες, στα παραμύθια, στα αινίγματα και εν γένει στα έθιμα. 6. Η ελληνική αρχαιότητα ως πνευματική παράδοση αλλά και ως αμφιλεγόμενη παραχαραγμένη οπτική ρομαντικών ή άλλων λόγιων προσεγγίσεων, κυρίως του 19ου αιώνα. 7. Ο Μύθος ως ποιητικός και ανθρωπολογικός τόπος πανανθρώπινος και πηγή των καλλιτεχνικών εκφράσεων και δημιουργιών. Ωστόσο παρ’ όλο που η ερευνητική μεθοδολογία και το αναλυτικό πνεύμα περισσεύουν στον Μπουκάλα, ο ίδιος πρωτίστως είναι ποιητής και όχι λαογράφος, και ως ποιητής, με αυτή τη φλόγα, πλησιάζει και δουλεύει το υλικό του. Ενώ βλέπει κανείς παντού στο έργο του την στέρεη σκέψη και τις σαφείς κατηγοριοποιήσεις, ταυτοχρόνως αισθάνεται ότι την ίδια στιγμή που κατηγοριοποιεί προσπαθεί να συγκολλήσει τα κατακερματισμένα με τη δική του ποιητική φλόγα, γνωρίζοντας, να το πω απλά όπως το αισθάνομαι, την Μαστορική της τέχνης αυτής και αγαπώντας τους ομοτέχνους του, ανώνυμους και επώνυμους μάστορες, ποιητές, μουσικούς και άλλους. Η εστίασή του, η διόλου τυχαία, στα ζητήματα της αλογίας, στην αρχιτεκτονική και στην ουσία της δημοτικής ποίησης, μαζί με την παράθεση των διαφορετικών απόψεων στα θέματα αυτά, από τον Νικόλαο Πολίτη έως τον Σεφέρη και βέβαια τον Αποστολάκη, δείχνουν αν μη τι άλλο μία υψηλή ποιητική νοημοσύνη που βέβαια έχει να κάνει και με τις προσωπικές του μάχες στην τέχνη που υπηρετεί. Αλογία, διασύνδεση εμψύχων και αψύχων!Η φύση «δεν λειτουργεί σαν ναός του ανθρώπινου σώματος, αλλά το συνεχίζει, εκτείνει, το ολοκληρώνει». «Το βάψιμο του κόσμου στα κόκκινα, δεν είναι αφύσικη υπερβολή, ούτε βιασμός της εμπειρίας παρά συνεχίζει την ακράτητη συγκίνηση, καθώς έχει χυθεί έξω από την ψυχή και αλλάζει ολοένα φύση και ανθρώπους». Η συμπάσχουσα φύση ενός ανθρώπου «που δεν είναι ακόμα μόνος σ’ ένα αδιάφορο σύμπαν όπως όλο και πιο πυκνά θα τον παρουσιάζει, εκτός από τα δημοτικά τραγούδια και η νεωτερική σκέψη» ή αλλιώς: «η σκέψη πως ο γύρω του κόσμος είναι φυσική προέκτασή του και τελεστής των αισθημάτων του, έτσι που ο αγαπών να επιθυμεί το απίθανο σα να επιθυμεί το αυτονόητο και το απολύτως εφικτό». Αυτή την αλογία που επισημαίνουν οι άλλοι ποιητές μαζί και ο Μπουκάλας, την ξέρουμε καλά όσοι βιώσαμε και βιώνουμε τα δημοτικά τραγούδια στα κοινοτικά, μουσικοποιητικά εργαστήρια, στα γλέντια. Κακά τα ψέματα, αυτός είναι ο φυσικός χώρος των τραγουδιών αυτών για να πω κι εγώ μια ταυτολογία του ιδίου πνεύματος, επίσης άλογη: το τραγούδι είναι τραγούδι! Λόγος, μέλος και κίνηση μαζί, αξεχώριστα. Δεν είναι μόνο η ποίηση ή μόνο η μελωδική γραμμή ή μόνο οι χορευτικές κινήσεις. Κυρίως όμως δεν είναι στην ουσιαστική του μορφή ποτέ παράσταση. Είναι ανάγκη! Ευτυχώς ακόμα τα τραγούδια τραγουδιούνται και δεν αναγιγνώσκονται μόνον. Τα τραγούδια ευτυχώς στα γλέντια «δεν μένουν παγωμένα αλλά κυκλοφορούν, αλλάζουν, προσαρμόζονται, πότε εύστοχα και πότε με μια ανασκευαστική βία που τα θίγει». Γαμήλια πομπή. Η διαφορά είναι ότι στο γλέντι στόχος είναι η συγκίνηση. Τα τραγούδια δεν παρατίθενται απλώς διεκπεραιωτικά. Συχνά μας συνεπαίρνουν, η ερωτική παραφορά που περιγράφει το ποιητικό κείμενο γίνεται τελεστική πράξη και ο εν εκ-στάσει ενεργητικός συν-τελεστής του γλεντιού δρα διυποκειμενικά συν-διαμορφώνοντας το μουσικοποιητικό αποτέλεσμα και καμία φυσικά σχέση δεν έχει αυτός ο ενεργητικός ακροατής, ο συν-τελεστής του γλεντιού, με τον άνθρωπο που σε ένα αστικό περιβάλλον παρακολουθεί μία παράσταση με παραδοσιακά τραγούδια. Η αλογία των ποιητών στο γλέντι απλά συχνά γίνεται ζωντανή πράξη. Μουσική, ποιητική και χορευτική. Το τραγούδι υπ’ αυτήν την μορφή είναι γλεντιστικό σημείο και για την ακρίβεια, ένα ρέον κείμενο –μουσικά και σπανιότερα πια ποιητικά‒ που λειτουργεί διακειμενικά και διυποκειμενικά. Ως εκ τούτου, τα πρόσωπα επαναδιαμορφώνουν τα κείμενα. Τα κείμενα δεν είναι στατικά. Το σημαίνον στο ζωντανό γλέντι είναι ο ήχος, το ποιητικό κείμενο, ο χορός. Είναι επίσης τα σώματα. Το σημαινόμενο είναι ό,τι νιώθει και κατανοεί ο καθένας από τους συμμετέχοντες, συν-τελεστές, με την ελευθερία φυσικά που υπάρχει σε όλες τις μορφές της τέχνης. Η ιδιαιτερότητα στα δημοτικά τραγούδια είναι ότι υπάρχει και η κοιναισθησία, ο κοινός τόπος της συμβιωτικής ομάδας που είναι τρόπον τινά ένα κοινό σημαινόμενο, μία κοινή αίσθηση για τον κόσμο που συνδιαμορφώνεται απ’ όλους μαζί και τους αφορά. Η κοινή αίσθηση αυτή λοιπόν, δεν είναι αισθητική στάση, είναι όπως είναι ευνόητο προϊόν πολιτικής σχέσης. Το τραγούδι δεν είναι για ειδικούς ή από ειδικούς. Αφορά όλους, όλοι έχουν άποψη γι’ αυτό και το σμιλεύουν σιγά σιγά, συν τω χρόνω, το συν-διαμορφώνουν. Κανονικά δεν θα πάγωνε ποτέ αν ίσχυαν παρόμοιες πολιτικές σχέσεις ή δεν έσπευδαν κάποιοι λόγιοι καλοθελητές από τον 19ο αιώνα ακόμη, να το καταψύξουν. Ο Μπουκάλας αποδεικνύει πως αυτόν το κόσμο που παράγει αυτά τα τραγούδια τον χαρακτηρίζει ως κατάσταση η κοκκινάδα, το χρώμα του είναι το κόκκινο. Φυσικά και δεν είναι ένας κόσμος χλιαρός, αλλά αντίθετα είναι ένας κόσμος πάθους, ένας κοκκινοβαμμένος, κοραλλένιος κόσμος, ή «η Ερυθρά Θάλασσα του δημοτικού» λέει. Η ερωτική παραφορά φτάνει ανθρώπους και φύση στα όρια. Και στα κόκκαλα γραμμένη η αγάπη. Η κοκκινάδα, ποιητικό βέβαια φαινόμενο μα και βιολογικό. Απρόσμενα έρχεται ως ευχάριστη έκπληξη, για να μην πω δικαίωση, η αποκάλυψη ότι στους μέσους χρόνους, όπου και η αρχή πολλών από τα αριστουργήματα της δημοτικής ποίησης, κόκκινος σήμαινε αληθινός, πραγματικός και το αντίστροφο. Φυσικά και γνωρίζαμε ότι το κόκκινο χρώμα ηγεμονεύει στην γλώσσα του πόθου. Είτε στα ποθητά χείλη, είτε στα μήλα είτε στο αίμα. Το ότι κόκκινο ίσον γνήσιο, αληθινό, είναι σχεδόν αυταπόδεικτο στην γλώσσα του πόθου. Το ότι όμως το αληθινός ερμηνεύεται στα μεσαιωνικά λεξικά και ως κόκκινος είναι μια λεπτομέρεια που παραθέτει ο συγγραφέας η οποία φωτίζει εντελώς αλλιώς τα πράγματα. Είναι μια συνωνυμία του αληθινού με το κόκκινο που έχει μεγάλη προϊστορία και αποκαλύπτει σχέσεις και λειτουργίες όχι μόνο ποιητικές. Ο Παντελής Μπουκάλας ξέρει τόσο πολλά και αμφίπλευρα για τα δημοτικά τραγούδια, και τα επίσημα και τα κρυφά. Διαβάζοντας τα βιβλία του αυτά κατανοεί κανείς πως ούτε η ενδιάθετη μελαγχολία που προσάπτουν στο δημοτικό τραγούδι υφίσταται, ούτε οι τάχα «μεταφυσικές» προεκτάσεις. Καμία μεταφυσική. Το δημοτικό τραγούδι είναι το πιο φυσικό τραγούδι που υπάρχει. Κυρίως όμως διαβάζοντας τα βιβλία του αυτά νιώθει κανείς πως ένας φρέσκος, δυνατός αέρας φυσάει και διώχνει όλη τη σκόνη, καθαρίζει τη θολούρα από τις διόπτρες μελετητών και γραφιάδων, ενώνοντας θεραπευτικά την λογιότητα με το βίωμα! Κατόπιν αυτού, τα ποιήματα ξαναγίνονται τραγούδια...

Το δημοτικό τραγούδι ως ολικό γεγονός

Σύνδεση