Προδίδουμε τη δημοκρατία;

Εδώ και κάμποσο καιρό, πολιτικοί παρατηρητές –δημοσιογράφοι, πολιτικοί επιστήμονες, θεωρητικοί του δικαίου και της πολιτικής, ακόμη και μυθιστοριογράφοι– κρούουν τον κώδωνα σχετικά με το τέλος της δημοκρατίας και την άνοδο του απολυταρχισμού σε πρώην εδραιωμένα δημοκρατικά κράτη. Η Ουγγαρία, η Τουρκία, η Ινδία, οι Φιλιππίνες και η Βενεζουέλα βρίσκονται στην κορυφή της λίστας, αλλά φαίνεται να πληθαίνουν οι φωνές που εκφράζουν επίσης ανησυχίες σχετικά με τις εξελίξεις στην Πολωνία, τη Βραζιλία, την Ελλάδα[1] και τις ΗΠΑ. Πολλοί παρατηρητές συμφωνούν ότι ο ρυθμός υποβάθμισης των δημοκρατικών θεσμών διαφέρει μεταξύ αυτών των χωρών. Η αλλαγή είναι συνήθως αργή με σταδιακά αυξητική τάση. Οι δημοκρατίες αποτυγχάνουν ή τουλάχιστον κεντρικά δημοκρατικά όργανα φαίνεται να αποτυγχάνουν, ενώ κάποια από αυτά έχουν αρχίσει να συνειδητοποιούν πως είναι πιθανό να εκλείψουν.[2] Παρ’ όλα αυτά στο ζήτημα αυτό δεν υπάρχει ταύτιση μεταξύ των εθνικών παρατηρητών. Κάποιοι δέχονται ότι υφίσταται πράγματι λόγος ανησυχίας, αλλά το να μιλάμε για την κατάρρευση αυτών των δημοκρατιών, που υποκύπτουν σε ανελεύθερα απολυταρχικά καθεστώτα, είναι πρώιμο. Οι δοκιμασίες αυτές αποτελούν το υπόβαθρο για την λειτουργία μιας σχετικά υγιούς, αν όχι εύρωστης δημοκρατίας, και όχι μιας δημοκρατίας που πνέει τα λοίσθια. Ωστόσο, ακόμη και αυτοί οι παρατηρητές παραδέχονται ότι υπάρχει το ρίσκο οι αλλαγές που συντελούνται να προκαλέσουν μόνιμη ζημιά. Σχεδόν όλοι οι παρατηρητές συμφωνούν ότι οι πρώην ισχυρές δημοκρατίες αντιμετωπίζουν μια σοβαρή κρίση στην λειτουργία τους εξαιτίας εξωτερικών δυνάμεων, ή ακόμη περισσότερο, αφανών δυνάμεων στο εσωτερικό. Εξίσου προβληματικό είναι και το προφανές γεγονός ότι οι δημοκρατίες παγκοσμίως αντιμετωπίζουν μια σοβαρή κρίση πίστης. Το Ινστιτούτο Δημοκρατίας και Εκλογικής Αρωγής συνόψισε τη δική του αξιολόγηση της σημερινής κατάστασης της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο ως ακολούθως: Η δημοκρατία απειλείται και αυτό που ευαγγελίζεται χρειάζεται αναβίωση. … Η ιδέα της δημοκρατίας εξακολουθεί να κινητοποιεί ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, αλλά η πρακτική των υφιστάμενων δημοκρατιών έχει απογοητεύσει και προσγειώσει πολλούς πολίτες και υπερασπιστές της δημοκρατίας.[3] Ομοίως, μια πρόσφατη δημοσίευση του Κέντρου Έρευνας Pew παρατηρεί ότι Η δημοκρατία παραμένει μια δημοφιλής ιδέα για τον μέσο πολίτη, αλλά η δέσμευση στα δημοκρατικά ιδεώδη δεν είναι πάντοτε ισχυρή. Πολλοί είναι δυσαρεστημένοι με το πώς δουλεύει η δημοκρατία … και οι άνθρωποι που δεν είναι ικανοποιημένοι με το πώς λειτουργεί η δημοκρατία είναι συχνά λιγότερο αφοσιωμένοι στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία.[4] Το 2016 οι πολιτικοί επιστήμονες Ρομπέρτο Φόα και Γιάσα Μουνκ ανέφεραν ότι η λαϊκή αφοσίωση στους δημοκρατικούς θεσμούς και αρχές υποχωρεί, ιδιαίτερα ανάμεσα στους νεαρότερους πολίτες.[5] Οι ψηφοφόροι στις ΗΠΑ και αλλού φαίνονται πρόθυμοι να αποδεχθούν την περιφρόνηση βασικών κανόνων οι οποίοι στηρίζουν τη δημοκρατία, ακόμη και ρητών συνταγματικών επιταγών, ως το τίμημα για την προώθηση κεντρικών κομματικών σκοπών. Αυτή η κρίση πίστης στη δημοκρατία είναι ανησυχητική, γιατί οι συνταγματικές δημοκρατίες παραμένουν τόσο ισχυρές όσο ισχυρή είναι και η πολιτική κουλτούρα από την οποία αντλούν ζωή. Ίσως είναι ασαφές εάν και σε ποιον βαθμό οι δημοκρατίες μας αποτυγχάνουν· είναι όμως σαφές ότι θα αποτύχουν αν εμείς τις προδώσουμε. Μπορούμε να δώσουμε αρκετές εξηγήσεις για αυτή την ολοένα διογκούμενη υποτίμηση της δημοκρατίας. Αναμφίβολα, μεταξύ των αιτίων συγκαταλέγεται και το γεγονός ότι η πεισματική επιταγή των προσωπικών αναγκών και οι απαιτήσεις της αφοσίωσης στη φυλή έχουν αναισθητοποιήσει μερίδα του λαού απέναντι στις εκκλήσεις αυτών που μοιράζονται έναν κοινό πολιτικό χώρο (για να μην αναφέρω τις εκκλήσεις εκείνων που βρίσκονται εκτός αυτού του χώρου). Αλλά επίσης, μεταξύ αυτών των εξηγήσεων, πρέπει να συμπεριλάβουμε δυο αξιοσημείωτες αποτυχίες της πολιτικής μας κουλτούρας. Η μία είναι η αποτυχία να κατανοήσουμε πλήρως και να εκτιμήσουμε τη φύση και τις απαιτήσεις της δημοκρατίας. Εν μέρει, αυτό συμβαίνει εξαιτίας της κυνικής στάσης κάποιων πολιτικών απέναντι στους δημοκρατικούς θεσμούς και κανόνες, μιας στάσης που εύκολα δηλητηριάζει τις πολιτείες που αυτοί οι πολιτικοί υποτίθεται ότι πρέπει να υπηρετούν. Οφείλεται επίσης στην τάση των πολιτικών ελίτ να προσπαθούν να κερδίσουν την υποστήριξη του δήμου στους ισχύοντες πολιτικούς θεσμούς με ψεύτικες ή παραπλανητικές υποσχέσεις. Μια δεύτερη αποτυχία συνίσταται στο ότι η πολιτική μας κουλτούρα δεν εξασκεί και δεν διδάσκει επαρκώς εκείνες τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για μια υγιή δημοκρατία. Οι άνθρωποι δεν γεννιούνται δημοκράτες, οι συνήθειες της δημοκρατικής καρδιάς πρέπει να αποτελούν αντικείμενο εκμάθησης και μπορούν να διατηρηθούν μονάχα μέσω της πρακτικής. Η δημοκρατία σήμερα νοσεί, αποδυναμωμένη από εξωτερικές δυνάμεις που την μεταχειρίζονται περιφρονητικά, επίσης όμως από τη δική μας αποτυχία να πράξουμε αυτό που μας αναλογεί προκειμένου να διατηρήσουμε την υγεία της – αποτυχία των αξιωματούχων στους οποίους η ευημερία της πολιτείας έχει ανατεθεί, αλλά επίσης και αποτυχία των μελών της πολιτείας να αναλάβουν τις ευθύνες τους ως δημοκρατικοί πολίτες. Η αποτυχία να αναλάβουμε αυτές τις ευθύνες προδίδει τη δημοκρατία μας και κυρίως απογοητεύουμε ο ένας τον άλλο. Εάν αυτές οι αιτιάσεις έχουν βάση, χρειαζόμαστε μια πληρέστερη κατανόηση της δημοκρατίας και του ήθους που την καθιστά βιώσιμη. Αρχικά, πρέπει να ανακτήσουμε τη δημοκρατία από εκείνους οι οποίοι μεταχειρίζονται τους θεσμούς της ως σύνολο αυθαίρετων κανόνων που μπορούν να χειραγωγούνται για ιδιωτικό όφελος, τις επιταγές και τους περιορισμούς της ως ενοχλητικά εμπόδια στην πραγμάτωση των σκοπών τους και τη δέσμευση σε αυτά ως στρατηγική για κορόιδα ή ως αποκαρδιωτική εξομολόγηση αδυναμίας. Πρέπει να αποκαταστήσουμε μια βαθύτερη εκτίμηση για τη φύση και την ηθική απαιτητικότητα της δημοκρατίας. Αρκετά κεντρικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας απαιτούν την προσοχή μας. Πρώτον, η δημοκρατία αποτελεί ένα είδος αυτού που ο Αριστοτέλης ονόμασε πολιτεύματα. Η δημοκρατική πολιτεία προσδιορίζει ένα τρόπο διακυβέρνησης, μια δέσμη θεσμών μέσω των οποίων η εξουσία συγκροτείται, ασκείται και περιορίζεται. Επίσης, η δημοκρατική πολιτεία είναι ένα συγκεκριμένο είδος πολιτειακής οργάνωσης, μιας οργάνωσης αυτού που συγκροτεί το δημόσιο ή το κοινό μέρος μιας κοινότητας και ενός ήθους που διέπει ευρέως τις πρακτικές των μελών της. Αυτές οι δυο διαστάσεις της δημοκρατικής πολιτείας είναι άρρηκτα αλληλένδετες. Εξαιτίας αυτού του λόγου οι αδυναμίες στην πολιτική κουλτούρα μιας δημοκρατικής πολιτειακής οργάνωσης, στο ήθος της, απομυζούν την ισχύ του δημοκρατικού πολιτεύματος. Δεύτερον, η κυβερνητική εξουσία που ασκείται δημοκρατικά είναι εκούσια και διαβουλευτική. Πρέπει να ασκείται μέσω του δικαίου και να υπόκειται σε αυτό. Συνεπώς, η δημοκρατία βασίζεται ουσιωδώς στο κράτος δικαίου για να παρέχει προστασία και καταφύγιο ενάντια στην αυθαίρετη άσκηση της εξουσίας. Η δημοκρατία απαιτεί οι αξιωματούχοι να ασκούν την εξουσία τους μονάχα μέσω του δικαίου και οι αιρετοί να λογοδοτούν ενώπιον του νόμου και των αρχών της δημοκρατίας. Οι μηχανισμοί που υποχρεώνουν τους εκλεγμένους αξιωματούχους να λογοδοτούν ενώπιον του νόμου και των δημοκρατικών ιδεωδών, και οι πρακτικές που προσδίδουν στον μηχανισμό ελαστικότητα είναι ζωτικής σημασίας για τις δημοκρατικές δομές διακυβέρνησης. Αυτοί οι μηχανισμοί θέτουν σε λειτουργία και καταστρώνουν την «οριζόντια λογοδοσία» ‒θεσμοί που αλληλοπεριορίζονται εντός της διακυβέρνησης– και την «κάθετη λογοδοσία» ‒ τυπικές και άτυπες διευθετήσεις μέσω των οποίων το δημοκρατικό σώμα περιορίζει την καθημερινή άσκηση της εξουσίας από τους δημόσιους αξιωματούχους. Τρίτον, οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι είτε ρητώς σχεδιασμένοι, είτε έχουν ως υπόρρητο στόχο να υπηρετούν συγκεκριμένες αξίες ή αρχές. Οι δημοκρατικοί θεσμοί μπορούν δικαιωματικά να αξιώνουν την αφοσίωσή μας μονάχα όταν αυτή υπερασπίζεται και επιδιώκει να υλοποιήσει τις απαιτήσεις των βαθύτερων αρχών της πολιτικής ηθικής. Οι δημοκρατικοί θεσμοί πρέπει να κρίνονται στο πιο θεμελιώδες επίπεδο, όχι σε σχέση με τα αγαθά που υπόσχονται να κομίσουν στους ψηφοφόρους τους, αλλά σε σχέση με την τάξη που εγκαθιδρύουν προκειμένου οι πολίτες να σχετίζονται μεταξύ τους ως συμμέτοχοι στην πολιτειακή οργάνωση, ως ίσοι. Η δικαιοσύνη στην καρδιά της απαιτεί μια πολιτική και κοινωνική τάξη εντός της οποίας οι άνθρωποι στέκονται απέναντι και σχετίζονται με τους άλλους ισότιμα. Η δικαιοσύνη διατυπώνει απαιτήσεις για την κοινωνική και οικονομική τάξη, όμως διατυπώνει εξίσου απαιτήσεις για τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνονται και εκτελούνται αποφάσεις που αποσκοπούν στην εξασφάλιση των προϋποθέσεων μιας δίκαιης τάξης. Η δημοκρατία είναι ο τρόπος της διακυβέρνησης για πολίτες οι οποίοι επιδιώκουν μια δίκαιη κοινότητα που μπορούν να μοιράζονται με άλλους πολίτες, οι οποίοι αναγνωρίζουν εξίσου το αναπόδραστο γεγονός ότι εντός της πολιτειακής τους οργάνωσης ενδημεί ποικιλομορφία αντιλήψεων πάνω σε ζητήματα κοινωνικής και πολιτικής δικαιοσύνης. Όντας οι ίδιοι βαθιά αφοσιωμένοι στη δικαιοσύνη, οι δημοκρατικοί πολίτες αναγνωρίζουν ότι έλλογοι συμπολίτες τους μπορεί να είναι εξίσου βαθιά αφοσιωμένοι σε αντιλήψεις δικαιοσύνης που αποκλίνουν θεμελιωδώς από τις δικές τους. Η αρχή της ισότητας απαιτεί μια δημόσια πολιτεία στην οποία οι διαφορετικές αντιλήψεις των πολιτών για τη δικαιοσύνη μπορούν να αρθρώνονται, να ακούγονται, να απολαμβάνουν σεβασμού και με έναν ουσιαστικό τρόπο να ενσωματώνονται στη δομή της πολιτειακής οργάνωσης. Οι δημοκρατικοί θεσμοί επιδιώκουν να προσεγγίσουν τις απαιτήσεις αυτού του ιδεώδους της ισότητας. Δεν είναι δυνατό να σέβεται κανείς πιστά την θεμελιώδη ισότητα όλων των μελών της πολιτείας ενόσω εφαρμόζει μονομερώς μονάχα μία από τις ανταγωνιστικές αντιλήψεις δικαιοσύνης. Οι μονομερείς προσδιορισμοί της κοινωνικής τάξης είναι, εξ αυτού και μόνο του γεγονότος, άδικοι. Ο αμοιβαίος σεβασμός απαιτεί τα μέλη μιας πολιτείας να αναγνωρίζουν ο ένας στον άλλο έναν ισότιμο και ουσιαστικό ρόλο στον καθορισμό της κοινωνικής και πολιτικής τάξης, στη διαμόρφωση των πολιτικών της και στον έλεγχο της εκτέλεσής τους. Η δημοκρατία, εννοούμενη με αυτό τον τρόπο, αντιπροσωπεύει όχι μια ψυχρή παραχώρηση στην πολιτική αδυναμία, αλλά μια ηθελημένη και ηθικά ελκυστική πρακτική και διαδικασία μέσω της οποίας εκείνοι που ασπάζονται ανταγωνιστικές αντιλήψεις για την δικαιοσύνη και την πραγμάτωσή της ενώνουν τις προσπάθειές τους για να επιτύχουν μια εφικτή, υπεύθυνη και προσανατολισμένη στην δικαιοσύνη δημόσια σφαίρα στην οποία μπορούν να συμμετέχουν στη βάση του αμοιβαίου σεβασμού. Τέταρτον, μια δημοκρατική πολιτεία δεν είναι απλώς ένα αφηρημένο ιδεώδες, αλλά μάλλον μια ιστορικά διαμορφωμένη τάξη, ένα ιδεώδες που αποκτά μια απτή υπόσταση και ζωτικότητα εντός μιας συγκεκριμένης ιστορικής πολιτειακής οργάνωσης με ξεκάθαρους θεσμούς και πρακτικές. Τα ιδεώδη της δεν είναι απλώς ιδεώδη για την εν λόγω πολιτειακή οργάνωση, αλλά αξίες και δεσμεύσεις της ίδιας της πολιτειακής οργάνωσης. Συνεπώς, τα επιχειρήματα σε σχέση με τη δημοκρατία μιας πολιτείας πάντοτε ξεδιπλώνονται in medias res ‒ εν μέσω μιας ιστορικής πραγμάτωσης των δημοκρατικών ιδεωδών. Ως εκ τούτου, η αμφισβήτηση λαμβάνει τη μορφή της διατύπωσης και υπεράσπισης ισχυρισμών σχετικά με το ποια πράγματα τα μέλη («εμείς») ασπάζονται σε αυτή την (τη δική μας) πολιτεία, το θεμέλιό της και την ιστορία που τη συνοδεύει. Τα μέλη που συμμετέχουν σε αυτήν την αμφισβήτηση, εάν διαθέτουν ηθική σοβαρότητα και υπευθυνότητα, θα αναγνωρίσουν ότι η πραγμάτωση της δημοκρατίας τους είναι ατελής, ενώ οι ιδρυτικές αξίες της διακυβεύονται με τρόπους που είναι βαθιά προβληματικοί και δυνητικά αποσταθεροποιητικοί. Είναι κατανοητό ότι η επίγνωση τέτοιων συμβιβασμών μπορεί να κλονίσει την πίστη των κατά τα άλλα αφοσιωμένων δημοκρατών, αλλά η αρχή της ισότητας προς την οποία μια δημοκρατική πολιτεία προσανατολίζεται δεν μας απελευθερώνει όταν εκείνη αποτυγχάνει. Μια σοβαρή, αλλά ρεαλιστική δέσμευση στη δημοκρατία απαιτεί από μας κάτι ιδιαίτερα δύσκολο: να έχουμε συνείδηση των ιστορικών θεσμών και επιταγών της, όσο και του ιδεώδους που προσπαθεί ατελώς να προσεγγίσει· και εν τέλει εργαζόμενοι in medias res να φέρνουμε αυτή την πραγμάτωση πιο κοντά στο ιδεώδες που την καθοδηγεί. Οι δημοκρατίες απαιτούν επίσης από τους υπεύθυνους συμμετέχοντες μια δεύτερη δεξιότητα ή επίκτητη ηθική ικανότητα. Ο ιστορικός Καρλ Μπέκερ (Carl Becker) έγραψε: «η δημοκρατική κυβέρνηση … δουλεύει καλύτερα όταν δεν υπάρχει τίποτα εξαιρετικής σημασίας για να συζητηθεί ή να αποφασιστεί». Σίγουρα κάνει λάθος. Αντιθέτως, θα έλεγα, η δημοκρατία είναι περισσότερο αναγκαία ακριβώς όταν μια πολιτεία πρέπει να λάβει αποφάσεις για ζητήματα ύψιστης σημασίας. Επιπλέον, οι αφοσιωμένοι δημοκράτες, όταν κατανοούν και εκτιμούν την αξία της δημοκρατίας, είναι πιθανό να αισθάνονται ηθικώς διχασμένοι καθώς οι απαιτήσεις της ουσιαστικής δικαιοσύνης και οι απαιτήσεις του σεβασμού των δημοκρατικών διαδικασιών δύνανται να έλκουν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Μια δημοκρατική πολιτεία δεν μπορεί να εγγυάται ότι οι νόμοι και οι πολιτικές της θα είναι δίκαιες· πράγματι, υπό συνθήκες γενικευμένης διαφωνίας, οι δημοκρατικές διευθετήσεις σημαντικών ζητημάτων είναι πιθανό να γίνονται αντιληπτές, από μερικά τουλάχιστον μέλη της πολιτείας, ως βαθιά άδικες. Επιπλέον, η υπεράσπιση της εγγενούς αξίας της δημοκρατίας δεν εξαλείφει ούτε συσκοτίζει, αλλά προϋποθέτει μάλλον και υπογραμμίζει τη δυνατότητα της σύγκρουσης. Οι δημοκρατικοί πολίτες πρέπει να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν αυτή την αμφιθυμία. Τούτη η αναπόφευκτη αμφιθυμία υπάρχει στην καρδιά μιας άλλης ουσιώδους δημοκρατικής δεξιότητας. Ένα μέλος μιας δημοκρατικής πολιτείας που επικεντρώνεται αποκλειστικά σε ζητήματα ουσιαστικής δικαιοσύνης αγνοεί ανεύθυνα τις απαιτήσεις που θέτει η ίδια η δικαιοσύνη για τον τρόπο άσκησης της δημόσιας εξουσίας. Ομοίως, ένα μέλος που επικεντρώνεται αποκλειστικά στη δικαιοσύνη των δημοκρατικών διαδικασιών αγνοεί τις πολιτικές συνθήκες που επιβάλλουν και ενδυναμώνουν την απαίτηση για δίκαιη διαβούλευση και δίκαιες διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η δημοκρατική αμφιθυμία δεν γεννιέται από έλλειψη αποφασιστικότητας ή απροθυμία να αναγνωριστούν οι απαιτήσεις της πολυδαίδαλης δημοκρατικής δικαιοσύνης, αλλά από μια βαθιά εκτίμηση και δέσμευση στις αρχές που την συγκροτούν. Ένας υπεύθυνος δημοκρατικός πολίτης ή δημόσιος αξιωματούχος πρέπει να είναι ικανός να συγκρατεί μαζί αυτές τις δυο διαστάσεις της δικαιοσύνης, αναγνωρίζοντας και διευθετώντας την αναπόδραστη ένταση μεταξύ τους. Ράφαελ Κάνογκαρ, Ο Πολιτικός, από τη σειρά The Earth 14 λιθογραφιών, 1969, ΜοΜΑ. Τέλος, ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μιας δημοκρατικής πολιτείας παρέχει το επίκεντρο και την ευκαιρία για την άσκηση αυτών των δεξιοτήτων. Το τεθειμένο σύνταγμα μιας δημοκρατικής πολιτείας περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από τους θεσμούς διακυβέρνησης, που αποτυπώνονται τυπικά στο νομικό της σύνταγμα. Για να φανεί αυτό το γενικό χαρακτηριστικό ας σκεφτούμε τις συνταγματικές προβλέψεις της σύγχρονης αμερικανικής δημοκρατίας. Θεωρητικοί του δικαίου έχουν υποστηρίξει πρόσφατα ότι στις ΗΠΑ το γραπτό ή ορατό Σύνταγμα αναφέρεται σε ένα βαθύτερο, άτυπο άγραφο ή αόρατο σύνταγμα, όταν τίθεται ζήτημα ερμηνείας και ισχύος.[6] Αυτή η άτυπη μήτρα περιλαμβάνει άγραφες αρχές για την ερμηνεία του γραπτού κειμένου, δομικά θεμελιώδη δικαστικά προηγούμενα (τα αποκαλούμενα «υπερ-προηγούμενα»), διευρυμένες αρχές όπως η αρχή «κανένας δεν είναι πάνω από το νόμο» και κάπως λιγότερο αφηρημένες αρχές όπως η αρχή «κανένας/καμία δεν μπορεί να είναι κριτής στη δική του/της υπόθεση». Αλλά εξίσου σημαντικές για την λειτουργία της αμερικανικής πολιτείας είναι πιο ειδικές συμβάσεις για την συμπεριφορά του Προέδρου, των μελών του Κογκρέσου, των αξιωματούχων της διοίκησης και των δικαστηρίων, ιδιαίτερα συμβάσεις που σχετίζονται με τις σχέσεις τους και την σχετική ανεξαρτησία τους. Οι άτυποι κανόνες είναι ουσιώδεις για την λειτουργία κάθε δημοκρατικού συντάγματος. Μερικοί τέτοιου είδους κανόνες ίσως πράγματι να βοηθούν στην εύρεση του ακριβούς νοήματος των τυπικών προβλέψεων του γραπτού συντάγματος, αλλά πιο συχνά προσδιορίζουν τα άρρητα εντός του κειμένου όρια της αρμόζουσας ή υποχρεωτικής συμπεριφοράς εντός των τεσσάρων γωνιών του κειμένου. Τέτοιου είδους κανόνες συνήθως συμπληρώνουν το κείμενο και σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί ακόμη και να το αμβλύνουν. Οι άτυποι συνταγματικοί κανόνες λειτουργούν σε διάφορα επίπεδα γενικότητας. Πολλές από τις συμβάσεις που συγκροτούν το άγραφο σύνταγμα μιας δημοκρατικής πολιτείας είναι συμβάσεις που σέβονται την συμπεριφορά των αξιωματούχων, συχνά αξιωματούχων συγκεκριμένων υπουργείων της κυβέρνησης. Μερικοί είναι σχετικώς ειδικοί κανόνες – για παράδειγμα, ο κανόνας ότι ο Πρόεδρος πρέπει να τοποθετήσει τις επενδύσεις σε τυφλό καταπίστευμα, ενώ πρέπει να σέβεται την ανεξαρτησία του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Άλλα κριτήρια είναι πιο γενικά, εκφράζοντας ή επιδεικνύοντας αφοσίωση σε γενικές αξίες της δημοκρατίας. Ανάμεσα σε αυτά, υποστηρίζουν οι Στίβεν Λεβίτσκι και Ντάνιελ Ζίμπλατ, είναι κανόνες αμοιβαίου αυτοπεριορισμού, υπομονής και ανεκτικότητας.[7] Αυτοί οι πιο γενικοί κανόνες ρυθμίζουν τις σχέσεις των αξιωματούχων σε πολλά ή σε όλα τα υπουργεία της κυβέρνησης, ενώ μερικοί ρυθμίζουν την αρμόζουσα δημοκρατική συμπεριφορά στην ευρύτερη πολιτεία. Οι τυπικοί και άτυποι συνταγματικοί κανόνες και θεσμοί είναι αλληλεξαρτώμενοι με σημαντικούς τρόπους. Οι διευρυμένες αρχές και οι τυπικά διατυπωμένοι κανόνες προσανατολίζουν τη συμπεριφορά εντός του συνταγματικού πεδίου και της δίνουν σκοπό, ενώ ειδικές συμβάσεις υπαγορεύουν πιο συγκεκριμένα τρόπους να τιμούμε δημόσια τις διευρυμένες αρχές στην καθημερινή δραστηριότητα και επικοινωνία ανάμεσα στους αξιωματούχους και ανάμεσα στους τελευταίους και τα μέλη του κοινού. Οι τυπικοί συνταγματικοί θεσμοί μπορούν να κάνουν τη δουλειά για την οποία έχουν σχεδιαστεί μονάχα όταν συμπληρώνονται από άτυπες πρακτικές που είναι συμβατές. Παρομοίως, οι άτυπες συνταγματικές συμβάσεις λειτουργούν μέσα στο περιβάλλον του δικτύου των τυπικών συνταγματικών κανόνων και των αξιών που ισχυρίζονται ότι υπηρετούν ενώ παίρνουν τη σημασία και το νόημά τους από αυτό. Αυτή η αλληλεπίδραση έχει δυναμικό χαρακτήρα. Οι αλλαγές στο ένα επίπεδο δύνανται να επιταχύνουν ή να καθυστερήσουν τις αλλαγές στο άλλο. Όταν η σχέση ανάμεσα στους τυπικούς και τους άτυπους θεσμούς είναι σε γενικές γραμμές λειτουργική, οι συνταγματικές συμβάσεις και οι άτυποι κανόνες μετατρέπουν αυτό που αποτυπώνεται στο χαρτί και αυτό που υπόσχεται σε πρακτική. Αποδίδουν στις σχετικά αόριστες συνταγματικές προβλέψεις πιο καθορισμένο σχήμα, ορίζοντας και εξειδικεύοντας τις εξουσίες που αφήνονται στην διακριτική ευχέρεια και προσανατολίζοντας την άσκησή τους. Υπηρετώντας ένα δημοκρατικό σύνταγμα, οι συνταγματικές συμβάσεις συχνά εργάζονται προκειμένου να πραγματώσουν τις δημοκρατικές αξίες μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, μετριάζοντας τα έντονα πλειοψηφικά στοιχεία των τυπικών θεσμών, και δίνοντας στις μειοψηφίες ένα μερίδιο στην συνεχιζόμενη επιτυχία της δημοκρατικής διαδικασίας. Υπηρετώντας τις αξίες του κράτους δικαίου, παρέχουν μηχανισμούς καταλογισμού της ευθύνης σε εκείνους που ασκούν εξουσία. Οι κανόνες που διαμορφώνουν τη δημοκρατία αναδύονται από την συμπεριφορά κυρίως, παρά από την τυπική θέσπιση. Αυτό το οποίο πραγματοποιείται χαρακτηρίζεται ως κάτι που πρέπει να πραγματοποιείται όταν αναγνωρίζεται ως μέρος μιας πρακτικής όπου η συμπεριφορά μπορεί να αποτιμηθεί σύμφωνα με κριτήρια ικανοποιητικής λειτουργίας. Ως εκ τούτου, οι δημοκρατικές συμβάσεις δεν αναγνωρίζουν μόνο την κατάλληλη συμπεριφορά, αλλά την χαρακτηρίζουν και ως επιβεβλημένη. Οι ορθές συμβάσεις θα μπορούσαν να είναι και διαφορετικές, αλλά δεν στερούνται εξ αυτού του λόγου νοήματος. Η κανονιστική –καθοδηγητική και παρέχουσα λόγους– ισχύς τους βασίζεται στις αξίες που υποστηρίζουν ότι υπηρετούν και στην αποτελεσματικότητα με την οποία τις υπηρετούν. Εξίσου, όμως, επειδή οι δημοκρατικοί κανόνες βασίζονται στις πρακτικές, τα θεμέλια της συμμόρφωσης με αυτούς περιλαμβάνουν ουσιαστικά το γεγονός ότι αποτελούν μέρος μιας ευρείας πρακτικής. Οι συμβάσεις, βεβαίως, συχνά δεν είναι οι άριστες· ίσως άλλοι κανόνες να μπορούσαν να υπηρετήσουν καλύτερα αυτές τις αξίες ή να υπηρετήσουν πιο πειστικές αξίες, εάν αυτοί είχαν θεσπιστεί. Ωστόσο, οι θεσπισμένοι κανόνες διαθέτουν την ιδιαίτερη αρετή της υπόστασης: η συμπεριφορά, η διαβούλευση και η λογοδοσία προσανατολίζονται προς αυτούς και από αυτούς. Πιθανώς να παραμένουν στη θέση τους και να διατηρούν την κανονιστική τους ισχύ αν δεν είναι διαθέσιμη κάποια καλύτερη διευθέτηση που να εστιάζει σε αλληλεπιδράσεις που υπηρετούν την αξία την οποία προϋποθέτουν. Αλλά ένας κανόνας δύναται να απολέσει την πρακτική του ισχύ εάν υπηρετεί μια αξία που δεν είναι υπερασπίσιμη ή ένας άλλος κανόνας υπόσχεται να υπηρετήσει πιο αποτελεσματικά μια υπερασπίσιμη αξία, και έχει προοπτικές να υιοθετηθεί από τους συμμετέχοντες στην πρακτική. Οι συνταγματικοί κανόνες της δημοκρατίας αντλούν την ισχύ τους, εν μέρει, από τον ρόλο που διαδραματίζουν στην άτυπη συνταγματική πρακτική και στα δίκτυα της πρακτικής διαβούλευσης και λογοδοσίας που αυτή διαθέτει, ενώ αυτή η πρακτική, με τη σειρά της, επηρεάζεται από τους ευρύτερους συνταγματικούς κανόνες και αξίες –δημοκρατικές αξίες και κριτήρια του κράτους δικαίου– που αναμένουμε οι τυπικοί συνταγματικοί θεσμοί να υπηρετούν. Την ίδια στιγμή, οι κανόνες διατηρούνται όχι απλώς μέσω της αυστηρής συμμόρφωσης, αλλά μάλλον μέσω της ενεργητικής αξιολόγησης της συμπεριφοράς που ανταποκρίνεται στους κανόνες από τα μέλη της πολιτείας. Για τους σκοπούς μας εδώ, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι είναι κυρίως η διατήρηση της ενεργού λογοδοσίας μάλλον, παρά η άκαμπτη συμμόρφωση, το αίμα που ζωογονεί την πρακτική των δημοκρατικών κανόνων. Τέτοιου είδους κανόνες αναδύονται, αλλάζουν, αποκτούν ισχύ ή εξασθενούν, ανάλογα με τον τρόπο και τον βαθμό της ανταπόκρισης των συμμετεχόντων με συμπεριφορές που εναρμονίζονται ή δεν εναρμονίζονται με αυτούς. Αυτό τονίζει μια άλλη δεξιότητα, ουσιώδη σε μια υγιή δημοκρατία: την δεξιότητα που ασκούν οι αξιωματούχοι και τα μέλη του δημοκρατικού σώματος να υπόκεινται οι αξιωματούχοι αλλά και ο κάθε ένας σε λογοδοσία ενώπιον των κανόνων οι οποίοι στηρίζουν τη δημοκρατία. Οι συνταγματικοί κανόνες σπανίως είναι άριστοι, ενώ υπόκεινται σε συνεχή μεταβολή. Είναι θνησιγενείς: αλλάζουν, παρακμάζουν και πεθαίνουν. Αλλά μπορούν να επιβιώσουν μετά από ενδεχόμενες παραβιάσεις τους, καθώς η βιωσιμότητα και η κανονιστική τους φύση βασίζονται σε κάτι περισσότερο από την αυστηρή συμμόρφωση. Επίσης ζωτικής σημασίας είναι η κριτική εμπλοκή των συμμετεχόντων στην πρακτική με την κατανόηση, την ερμηνεία, και την εφαρμογή των κανόνων· και το ίδιο είναι και η θέλησή τους να κάνουν τους παραβάτες να λογοδοτούν για τις παρεκκλίσεις τους. Οι κανόνες αλλάζουν μέσω ενός συνδυασμού μεταβολών ως προς τις προσδοκίες συμμόρφωσης και ως προς την κατανόηση του περιεχομένου και τους βεληνεκούς τους ή των αξιών που πρέπει να υπηρετούν. Οι παραβιάσεις αποτελούν αιτία ανησυχίας, αλλά από μόνες τους δεν αποδυναμώνουν ή καταστρέφουν τέτοιους κανόνες. Το εάν υποσκάπτουν τους κανόνες εξαρτάται από την αποδοχή τους και την κριτική ανταπόκριση σε αυτούς. Η απρόσκοπτη διατήρηση των δημοκρατικών κανόνων απαιτεί ενεργό, κριτικό έλεγχο της συμπεριφοράς των διοικούντων υπό το φως εκείνων των κανόνων και συμβάσεων που καθιστούν τις απαιτήσεις τους συγκεκριμένες. Το να απαιτείται δημόσια να λογοδοτούν εκείνοι που ασκούν πολιτική εξουσία δεν αποτελεί μια δραστηριότητα που ενεργοποιείται σε περιπτώσεις κρίσεων για τους δημοκρατικούς αξιωματούχους και πολίτες, αποτελεί μάλλον κοινή, καθημερινή δημοκρατική δραστηριότητα. Η δέσμευση στην αμοιβαία λογοδοσία αποτελεί κεντρικό στοιχείο του δημοκρατικού ήθους και χαρακτηριστική του δεξιότητα. Πολύ πριν φανούν τα σαφή σημάδια της δημοκρατικής αποσύνθεσης, οι υπεύθυνοι συμμετέχοντες στις δημοκρατικές πρακτικές πρέπει να επιδιώξουν δημόσια να καταλάβουν εάν οι θεσπισμένοι δημοκρατικοί κανόνες τιμώνται, περιφρονούνται ή αμφισβητούνται, και στην περίπτωση που αμφισβητούνται, αν η κατεύθυνση της αλλαγής τους συνάδει πράγματι με το πνεύμα της δημοκρατίας και το κράτος δικαίου. Με δεδομένες αυτές τις σκέψεις, πρέπει να παραδεχθούμε ότι η αλλαγή και ως εκ τούτου το ξήλωμα των δημοκρατικών κανόνων δεν είναι κάτι που απλώς συμβαίνει. Μάλλον είναι κάτι που οι συμμετέχοντες στην πρακτική κάνουν (μέσω της δράσης ή της αδράνειας), και συνεπώς κάτι για το οποίο φέρουν ευθύνη. Η ευθύνη για την υγιή λειτουργία της συνταγματικής δημοκρατίας ανήκει ξεκάθαρα στους συμμετέχοντες σε αυτήν, καταρχάς στις επίσημες άρχουσες ελίτ, αλλά εξίσου και στους δημοκρατικούς πολίτες. Ένα δημοκρατικό σύνταγμα, δίχως πολίτες που επαγρυπνούν και αξιωματούχους που είναι αφοσιωμένοι στις δημοκρατικές πρακτικές είναι απλώς κενό γράμμα. Οι δημοκρατικοί θεσμοί δίχως δημοκρατικούς πολίτες είναι άψυχες μηχανές. Μια υγιής δημοκρατική πολιτεία ίσως να μην είναι ένα λαμπρό υπόδειγμα δημοκρατικών ιδεωδών. Ίσως ποτέ να μην μπορέσουμε να φτάσουμε την τελειότητα, αλλά μπορούμε να έχουμε σθένος και να είμαστε αφοσιωμένοι στην πρόοδο. Εξάλλου το σθένος είναι δυνατό μονάχα αν οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι ριζωμένοι σε ένα ήθος που χαρακτηρίζεται από τη βαθιά αφοσίωση των πολιτών στις θεμελιώδεις αξίες πάνω στις οποίες εδράζεται η δημοκρατία και από την επαρκή καλλιέργεια των βασικών της δεξιοτήτων. © Gerald Postema 2020 — Μετάφραση: Κώστας Ν. Κουκουζέλης Το άρθρο του ομότιμου καθηγητή φιλοσοφίας Τζέραλντ Πόστεμα (Πανεπιστήμιο North Carolina, Chapel Hill) γράφτηκε για την Athens Review of Books. Κομμάτια του αντλήθηκαν από το “Failing Democracy” στο NOMOS LXIII: Democratic Failure (New York University Press, 2020). [1] Σ.τ.Μ.: Ο συγγραφέας αναφέρεται στην περίοδο της οικονομικής κρίσης. [2] Steven Levitsky and Daniel Ziblatt, How Democracies Die (Crown, Νέα Υόρκη 2018). [Σ.τ.Μ.: Tο Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο]. [3] International IDEA, The Global State of Democracy 2019: Addressing Its Ills, Reviving the Promise (Στοκχόλμη, 2019), 258. [4] Richard Wike and Shannon Schumacher, Democratic Rights Popular Globally but Commitment to Them is Not Always Strong, Pew Research Center, Feb 2020. [5] Roberto Foa and Yasha Mounk, “Danger of Deconsolidation: The Democratic Disconnect”, Journal of Democracy, 27 (2016), 5-17. [6] Akhil Reed Amar, America’s Unwritten Constitution (Basic Books, Νέα Υόρκη 2013)· Laurence H. Tribe, The Invisible Constitution (Oxford University Press, Οξφόρδη 2008). [7] Steven Levitsky and Daniel Ziblatt, ό.π., 8-9, 102-12, 137-8.

Προδίδουμε τη δημοκρατία;

Σύνδεση