Τζέραλντ Πόστεμα: O φιλόσοφος που δεν ξέχασε την ιστορία των νομικών ιδεών

Η φιλοσοφία του δικαίου καλύπτει ένα γνωστικό αντικείμενο που προσπαθεί διαρκώς να ισορροπήσει ανάμεσα σε δύο πόλους, είναι όμως από την ίδια της τη φύση υποχρεωμένη να βρίσκεται σε αέναη κίνηση. Κανένας άλλος κλάδος της φιλοσοφίας δεν βρίσκεται τόσο δραματικά αντιμέτωπος με τις ευθύνες τις ρύθμισης της πραγματικότητας, κανένας τομέας του δικαίου και της νομικής επιστήμης δεν βρίσκεται τόσο καίρια εκτεθειμένος στην πρόκληση μιας βαθύτερης και συνεκτικότερης ερμηνείας της πραγματικότητας. Ως «φιλόσοφοι» οι φιλόσοφοι του δικαίου οφείλουν, από τη μια, να είναι «πρακτικοί» και να σκέφτονται τις συνέπειες των θεωριών τους για τα άτομα και το κοινωνικό σύνολο και ως νομικοί δεν μπορούν, από την άλλη, να αγνοήσουν την υποχρέωση, οι κρίσεις και εννοιολογήσεις τους να είναι δίκαιες και συγκροτημένες χάριν των βαθύτερων σκοπών του δικαίου. Φιλοσοφία και δίκαιο επιδιώκουν μονίμως την κατασκευή μιας κανονιστικά στέρεης γέφυρας, όχι απλώς ανάμεσα στο πώς έχουν και πώς πρέπει να έχουν τα πράγματα, όχι μόνο ανάμεσα στο ατομικό και το συνολικό συμφέρον, όχι μόνο ανάμεσα στον πλουραλισμό των απόψεων και την ενότητα του κράτους, όχι μόνο ανάμεσα στην κριτική της εξουσίας και την επιβίωση της δημοκρατίας, αλλά ουσιαστικά ανάμεσα στο τι έχουμε ήδη θεωρήσει ως ορθό και δέον στον παρελθόντα χρόνο, τι έχουμε αποδεχθεί ως γνώμονα της ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς και πώς πρέπει να αποφασίσουμε, πώς πρέπει να πράξουμε όταν με το πέρασμα του χρόνου, τη διαφοροποίηση των κοινωνιών και την εξέλιξη των πραγμάτων ορθώνεται μπροστά μας μια ύλη προς ρύθμιση που ανθίσταται στις συνήθεις υπαγωγές, και εμφανίζεται ως το απολύτως πρωτόγνωρο και καμιά φορά μάλιστα ως το τρομακτικά ασυνήθιστο. Ο καθηγητής Τζέραλντ Πόστεμα (Gerald J. Postema), ο κατ’ εύλογον κρίση σημαντικότερος εν ζωή Αμερικανός φιλόσοφος του δικαίου, έχει αφιερώσει την επιστημονική του ζωή στη διερεύνηση αυτών των μεγάλων ερωτημάτων και διαμεσολαβήσεων με έναν τρόπο που είναι γλωσσικά σαγηνευτικός, εννοιολογικά διαυγής, φιλοσοφικά πρωτότυπος και ανθρώπινα στρατευμένος. Τo τεράστιο πρόγραμμά του και το πολυδαίδαλο συγγραφικό του έργο καθιστούν σχετικά αδύνατον να του αποδώσει κανείς δικαιοσύνη στα περιθώρια μιας σύντομης παρουσίασης. Θα περιοριστώ συνεπώς μόνο σε ορισμένα καθοδηγητικά μοτίβα που διατρέχουν το έργο του και που κατά κάποιον τρόπο φωτίζουν την προσωπικότητα και σταδιοδρομία του, αλλά εξηγούν υπό μία έννοια και τη μοναδική θέση που κατέχει στη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη για το δίκαιο. Ο Τζέραλντ Πόστεμα γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Σικάγο όπου διαπαιδαγωγήθηκε αρχικά στο αυστηρό πνευματικό κλίμα ενός καλβινιστικού περιβάλλοντος, με το οποίο όμως έκοψε βαθμιαία τους συναισθηματικούς δεσμούς του παίρνοντας ταυτόχρονα και σαφείς φιλοσοφικές αποστάσεις. Έλαβε το διδακτορικό του στη φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο Cornell και σε ένα από τα ερευνητικά του ταξίδια στην Οξφόρδη γνώρισε από κοντά τη μεγάλη μορφή της βρετανικής φιλοσοφίας του δικαίου, Χέρμπερτ Χαρτ, αλλά και τους νεώτερους αναθεωρητές ή επικριτές του θετικισμού, όπως οι Ντουόρκιν και Φίνις. Δίδαξε ηθική φιλοσοφία και βιοηθική για μερικά χρόνια στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins και από το 1980 είναι καθηγητής στον Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, Chapel Hill, στη διάσημη φιλοσοφική του σχολή. Από το 1997 κατέχει την έδρα Cary C. Boshamer Distinguished Professor της Φιλοσοφίας και από το 2002 είναι και καθηγητής του δικαίου στο ίδιο πανεπιστήμιο. Έχει διατελέσει επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Yale (1993) και Cambridge (2013/4). Εκτός από τις μονογραφίες του, στις οποίες θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως, και την επιμέλεια εκδόσεως λίαν σημαντικών συλλογικών έργων, έχει μέχρι σήμερα δημοσιεύσει πάνω από 80 άρθρα που εκτείνονται σε ένα τεράστιο πεδίο φιλοσοφικής έρευνας: από τη φιλοσοφία της γλώσσας και της ψυχολογίας, την ηθική και την πολιτική θεωρία, τη φιλοσοφία του δικαίου των αδικοπραξιών, του ποινικού και του διεθνούς δικαίου, έως τις μεγάλες μορφές της νεώτερης και σύγχρονης φιλοσοφίας του δικαίου. Οι συγκεκριμένες μελέτες περιέχουν όλες τις σημαντικές πτυχές της σκέψης του και πιστεύω ότι στα επόμενα χρόνια θα εκδοθούν κάποιες τουλάχιστον από αυτές σε έναν ενιαίο τόμο. Η μονογραφία όμως που τον κατέστησε αμέσως διεθνώς γνωστό είναι το Bentham and the Common Law Tradition που δημοσιεύθηκε το 1986 στο Clarendon Law Series[1]. Εδώ ο Πόστεμα διατυπώνει αρκετά νωρίς ορισμένες ιδέες και επιχειρήματα που θα διαδραματίσουν στη συνέχεια ένα σημαντικό ρόλο στην ολοκλήρωση της θεωρίας του. Μιλάει για τη φύση της νομικής δέσμευσης, για τη σημασία της κοινωνίας και ιδιαίτερα των κοινωνικών συμβάσεων ως ρυθμιστικού θεμελίου της εξέλιξης του δικαίου αλλά και τον ρόλο της ιστορίας και της ιστορικής διάστασης στη συγκρότηση των φιλοσοφικών και νομικών θεωριών. Ο βασικός ήρωας του βιβλίου είναι εδώ ο μεγάλος βρετανός νομικός, κοινωνικός μεταρρυθμιστής και ηθικός φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ (και δικαίως), αλλά ο Πόστεμα αναδεικνύει τη σημασία και κάποιων σπουδαίων προγόνων, όπως ο Ντέιβιντ Χιουμ, που όχι μόνο επηρέασαν υπό μια έννοια τον Μπένθαμ αλλά πέτυχαν την πρώτη συνεκτική ανάγνωση και ερμηνεία της αγγλικής παράδοσης του Κοινοδικαίου. Στην εμπειριοκρατική σκέψη του Χιουμ ανάγει άλλωστε ο Πόστεμα την ιδέα της συμβασιοκρατίας (conventionalism) ως βάσης του Κοινοδικαίου. Ο στόχος της σπουδαίας και υποδειγματικής του πρώτης μονογραφίας ήταν ουσιαστικά να μελετήσει τη σχέση της αυθεντίας του δικαίου με την εξατομικευμένη ορθολογική κρίση υπό το πρίσμα δύο, όπως τις ονομάζει, αντιθετικών ιδεολογιών, της θεωρίας του κοινοδικαίου (common law) και της θεωρίας του νομικού θετικισμού. Ο Μπένθαμ, δεν ήταν, ως γνωστόν, φιλικός προς την παράδοση και τη θεωρία του κοινοδικαίου, ανάμεσα στα άλλα γιατί τη θεωρούσε μεροληπτική και ανορθόλογη και ουσιαστικά στερημένη από μια βαθύτερη κατανόηση της λειτουργίας του δικαίου στην κοινωνία. Η ωφελιμιστική του θεώρηση, το συνολικό καλό, τον σπρώχνει προς μια θεωρητική εναρμόνιση της «αρχής της ωφελιμότητας» και προς μια ισχυρά θετικιστική αντίληψη του δικαίου ως συστήματος δημόσια προσιτών και εμπειρικά επαληθεύσιμων αυθεντικών κανόνων με γλωσσικά σαφή και προκαθορισμένη διατύπωση. Όμως ο συνδυασμός αυτός είναι, όπως δείχνει ο Πόστεμα, εκτεθειμένος σε μια αντινομία που εκδηλώνεται στην μπενθαμιανή θεωρία της δικαιοδοτικής κρίσης. Ο Πόστεμα επιβεβαιώνει στη λαμπρή πραγματεία του τη δυσκολία συμφιλίωσης ανάμεσα στον ωφελιμιστικό ρασιοναλισμό του Μπένθαμ και τον νομικό θετικισμό του, από τη μια, και την ερμηνευτική ανακρίβεια (σε σχέση με τις θέσεις του ίδιου του Μπένθαμ) ή μη χρηστικότητα θεωριών, όπως ο έμμεσος ωφελιμισμός, από την άλλη, που αναζητούν διέξοδο σε ένα είδος κατανομής εργασίας ανάμεσα στους σκοπούς του δικαίου, όπως αυτοί εκφράζονται από τους θετούς κανόνες και την εφαρμογή τους από τα δικαστήρια. Ο Πόστεμα αναζητεί και πετυχαίνει μια λύση αναθεωρώντας τον τρόπο που η παραδοσιακή θεωρία του δικαίου διάβασε και ερμήνευσε τους σκοπούς του μεγάλου βρετανού φιλοσόφου και τους λόγους της υιοθέτησης από αυτόν μιας μορφής θετικισμού. Αν και η μπενθαμιανή θεωρία της εφαρμογής του δικαίου έρχεται σε προφανή αντίθεση με τον δημόσιο χαρακτήρα και την αυθεντία των κανόνων δικαίου, η ακριβής και εις βάθος μελέτη των γραπτών αλλά και των συμφραζομένων της συζήτησης δείχνει ότι η ωφελιμιστική θεωρία του Μπένθαμ εκδηλώνει μια πολύ πιο ανοιχτή, τρόπον τινά συμβασιοκρατική, θεσμικά διάχυτη και δημοκρατική, εντέλει αντιχομπσιανή αντίληψη του δικαίου και της κρατικής κυριαρχίας. Ο Πόστεμα όχι μόνο φωτίζει το έργο του μεγάλου νομικού και μεταρρυθμιστή με την πληρότητα και το βάθος που του αρμόζει, όχι μόνο το διασώζει από την παρανάγνωση και τις άθλιες καρικατούρες από τις οποίες έχει ιστορικά υποφέρει, αλλά δημιουργεί και ένα πρότυπο για το πώς πρέπει να σκεφτόμαστε πάνω στις μεγάλες θεωρίες. Πρέπει να διαβάζουμε τα σημαντικά κείμενα με προσοχή, όχι με δέος αλλά με κριτικό σεβασμό, και μερικές φορές να είμαστε έτοιμοι να αποτινάξουμε τα πολλά στρώματα παρερμηνευτικής σκόνης που έχουν αφήσει επάνω τους οι διαμάχες της εποχής και οι ιδεολογίες των μεταγενεστέρων. Η δεύτερη μεγάλη, μνημειώδης για την ακρίβεια, μονογραφία του Τζέραλντ Πόστεμα που συνεχίζει και διευρύνει το ερευνητικό του πρόγραμμα έχει τον τίτλο Νομική φιλοσοφία τον 20ό αιώνα: Ο κόσμος του κοινοδικαίου (Legal Philosophy in the Twentieth Century: The Common Law World). To βιβλίο αυτό των 618 σελίδων δημοσιεύθηκε το 2011 από τον εκδοτικό οίκο Springer ως προτελευταίος τόμος μιας 12τομης σειράς που ξεκίνησε από μια ευρωπαϊκή πρωτοβουλία. Είναι μεγάλο κρίμα, αλλά και δηλωτικό για πολλά πράγματα στην Ευρώπη, ότι για τον παράλληλο τόμο που αφορούσε τη θεωρητική ανασυγκρότηση της πολύ πλούσιας ηπειρωτικής φιλοσοφικής συζήτησης για το δίκαιο στον 20ό αιώνα δεν βρέθηκε ένας συγγραφέας με μια ενιαία αντίληψη και εποπτεία! Aς μην νομιστεί ωστόσο ότι ο Πόστεμα συνέγραψε μια εγκυκλοπαίδεια του Κοινοδικαίου. Το βιβλίο του αυτό δεν είναι μόνο μια συγκλονιστική ανασυγκρότηση μιας πολύπλευρης φιλοσοφικής συζήτησης, αλλά αποτελεί και μαρτυρία της τεράστιας φιλοσοφικής συμβολής του ίδιου του συγγραφέα του στην ανάδειξη των μεγάλων κλασικών μιας διηπειρωτικής συζήτησης, στην αποψίλωση της συζήτησης αυτής από τα ζιζάνια της παρερμηνείας, των δογματικών καθηλώσεων και μιας άγονης «διαμάχης σχολών» και στην απελευθέρωση του ορίζοντα για την επανασυγκρότηση μιας φιλοσοφίας του δικαίου ικανής να ανταποκριθεί στα ηθικά, πολιτικά και πρακτικά διακυβεύματα του 21ου αιώνα. Το μνημειώδες έργο του Πόστεμα επικεντρώνεται αποκλειστικά στις συζητήσεις γύρω από το ερώτημα τι είναι δίκαιο. Σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή παράδοση, και κυρίως τη γερμανική που είναι ιδιαίτερα ζωντανή και πλούσια στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα (ας αναλογιστούμε μόνο τον ρόλο των νεοκαντιανών και τη συνεισφορά του Κωνσταντίνου Τσάτσου που γράφει το 1928 πάνω στην «Έννοια του θετικού δικαίου»), το αντίστοιχο τοπίο στον αγγλοαμερικανικό κόσμο κατά το ίδιο διάστημα είναι φιλοσοφικά άγονο και εγκλωβισμένο στα ρηχά νερά των ιδεών του Τζων Ώστιν, που συλλαμβάνει το δίκαιο ως προσταγές του κυρίαρχου προς τους κοινωνούς και καλλιεργεί εκ παραλλήλου μια ιδιαίτερα στενή αντίληψη της νομικής θεωρίας. Παρ’ όλα αυτά ο Πόστεμα ερευνά εις βάθος τα κείμενα του μεσοπολέμου και αλιεύει ενδιαφέρουσες ιδέες που θα παίξουν καταλυτικό ρόλο πολύ αργότερα, ουσιαστικά μετά το 1960. Αναφέρει χαρακτηριστικά συγγραφείς, όπως ο γνωστός συνταγματολόγος A. B. Ντάισυ και ο λιγότερο γνωστός Τζων Σάλμοντ, οι οποίοι, όπως φαίνεται, είχαν ήδη επισημάνει τα σφάλματα και τις αστοχίες του πρώιμου βουλησιαρχικού θετικισμού του Ώστιν πολύ πριν από τον Χαρτ. Η βασική δομή του βιβλίου αναπτύσσεται γύρω από δύο ιστορικά κείμενα, δύο ομιλίες που έλαβαν χώραν κατά σύμπτωση στην ίδια πόλη, τη Βοστώνη, με χρονική απόσταση 60 ετών: το περίφημο “The Path of the Law” του Όλιβερ Γουέντελ Χολμς (1897) και το “Positivism and the Separation of Law and Morals” του Χαρτ (1957). Το πρώτο από τα δύο αυτά κείμενα είναι μια θαυμάσια αφορμή για να εντρυφήσει κανείς στη διαμόρφωση των ποικίλων τάσεων του αμερικανικού νομικού ρεαλισμού προπολεμικά, τις εν μέρει ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις του αλλά και τις σοβαρές θεωρητικές του αδυναμίες. Ο Πόστεμα παρακολουθεί την εξέλιξη αυτή μέχρι τους μεταπολεμικούς επιγόνους του ρεαλισμού, όπως ο Λον Φούλλερ, ο Χάγιεκ και ο Πόσνερ. Αντίθετα, το δεύτερο κείμενο σηματοδοτεί την απόπειρα του Χαρτ να απεμπλέξει τη θεωρία του βρετανικού θετικισμού από τη σκιά του Χομπς και του Τζων Ώστιν. Το 3ο μέρος του βιβλίου, που είναι και το εκτενέστερο, παρακολουθεί την περιπέτεια του φιλοσοφικά εκλεπτυσμένου θετικισμού από τον Χαρτ στον Ραζ, τη μάλλον μάταιη συζήτηση για τον περιεκτικό ή μη θετικισμό (για το αν δηλαδή ηθικές αρχές μπορούν να αναγνωρίζονται και να ενσωματώνονται στο θετό δίκαιο) και τη γόνιμη κριτική στην οποία υπέβαλε ο Ντουόρκιν τις θέσεις των νεώτερων νομικών θετικιστών. Εδώ θα μπορούσε ίσως κανείς να αναρωτηθεί: Μήπως ο Πόστεμα είναι τελικά ένας ιστορικός των νομικών ιδεών και όχι ένας φιλόσοφος του δικαίου; Είναι αλήθεια ότι για τον διακεκριμένο φιλόσοφο η εξαντλητική μελέτη και ερμηνεία των φιλοσοφικών πηγών και ιδιαίτερα η ανασυγκρότηση των ιστορικών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από ουσιαστικά ερωτήματα του δικαίου, η έρευνα των μεγάλων και σημαντικών μορφών και συμβολών στη διαμόρφωση της εξέλιξης του δικαίου (εδώ του common law) είναι sine qua non για τη φιλοσοφική του θεώρηση. Όμως η επικέντρωση αυτή δεν φέρει το στίγμα του ιστορισμού, ούτε έχει ιστοριοδιφικό χαρακτήρα, αλλά συνέχεται με μια βαθιά πεποίθηση για την έννοια και τη λειτουργία του δικαίου και της φιλοσοφίας του δικαίου. Ο Πόστεμα επιμένει στην ιστορική ματιά ως αναπόσπαστο κομμάτι μιας φιλοσοφικής ανασυγκρότησης της θεωρίας του δικαίου. Ο λόγος που επιστρέφει στην ιστορία έχει να κάνει με το γεγονός ότι για αυτόν το δίκαιο όχι μόνο κινείται μέσα στον χρόνο, αλλά παράλληλα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με μια μελωδία, δίνει δομή και άρθρωση στον χρόνο. Στην άρθρωση του χρόνου από το δίκαιο ένα σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η σκέψη και ο συγκροτημένος αναστοχασμός εκείνων που διαμόρφωσαν στην εποχή τους τις κρίσιμες ιδέες για το δίκαιο. Ο Πόστεμα πιστεύει ότι το να υποτιμούμε ή να αγνοούμε την ιστορία του δικαίου και της φιλοσοφικής σκέψης για το δίκαιο συνιστά μια διπλή ανευθυνότητα. Δεν μιλάμε καθόλου για ενασχόληση με αρχαιότητες, όπως υποτιμητικά υποστήριζε ο Μπένθαμ. Αντίθετα, τονίζει ο Πόστεμα, «δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η χρονικότητα του δικαίου είναι μια θεμελιώδης του ιδιότητα. (...) Η πρακτική του δικαίου εκδηλώνει τη συνείδηση του χρόνου με πολλούς τρόπους, αλλά ίσως ο πιο προφανής είναι ότι αγκυροβολεί επίσημες αποφάσεις, ιδιαίτερα δικαστικές, σε διαδρομές που έρχονται από το παρελθόν και που προβάλλονται στο μέλλον» (“Jurisprudence, the Sociable Science”, 2015). Δεν πρόκειται απλώς για τη φιλοσοφική ανευθυνότητα εκείνων που σηκώνουν τοίχους και καθορίζουν με αυστηρότητα τα σύνορα ενός ερευνητικού πεδίου, όπως κάνουν συχνά κάποιες εκδοχές της αναλυτικής θεωρίας του δικαίου αλλά και της παράδοσης του νομικού θετικισμού, απέναντι στις οποίες ο Πόστεμα διαχωρίζει τη θέση του παρά την αρχική οικειότητα. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο υποστηρίζει ένθερμα τον “συνεχισμό” (synechism), μια ξεχασμένη μεθοδολογική έννοια με καταγωγή από τον αμερικανικό πραγματισμό που υποστηρίζει τη σύνθεση, σύγκριση και συσχέτιση, τον ερανισμό και τον εμπλουτισμό, αντί για τον διαχωρισμό και την περιχαράκωση. Οφείλουμε, μας λέει, να διεκδικήσουμε και να πετύχουμε την ισότιμη συμμετοχή μας σε ένα ενιαίο αμφιθέατρο βαθύτερου φιλοσοφικού διαλόγου με τους ιστορικούς συζητητές μας. Έτσι μόνον μπορούμε να κατανοήσουμε τι πράττουμε εμείς οι ίδιοι αλλά και τι έπρατταν οι προγενέστεροι. Όμως η φιλοσοφική ιστορία του δικαίου έχει και ένα ακόμα πολύ σημαντικό νόημα γιατί μας συνδέει με το αίτημα της αποκατάστασης μιας ενότητας σε μια χρονική διάσταση που καλείται διαρκώς να οργανώσει και να αναδιαρθρώσει. Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο εδώ. Όπως ακριβώς είμαστε υποχρεωμένοι ως ορθολογικά όντα να οργανώσουμε τις αποφάσεις μας με έναν τρόπο που να συνέχονται, να νοηματοδοτούν και να νοηματοδούνται από τις βασικές κατευθύνσεις που έχουμε χαράξει, έτσι και το δίκαιο μιας πολιτικά συγκροτημένης και ενιαίας κοινότητας πρέπει να απηχεί τις βαθύτερες κοινές της δεσμεύσεις και να προάγει ταυτόχρονα την ενότητά της. Για τον Πόστεμα το δίκαιο θέτει στη διάθεσή μας όχι μόνο τους αναγκαίους πόρους για να αποφασίσουμε ως προς τι μας δεσμεύει η κοινή μας ζωή στους κόλπους μιας πολιτικής κοινότητας, το παρελθόν της και η προβολή της στο μέλλον, αλλά μας παρέχει και μια δημόσια γλώσσα και τους ανάλογους θεσμούς για να θέσουμε αυτά τα ερωτήματα και να αναλάβουμε ο ένας απέναντι στον άλλον την ευθύνη των συγκεκριμένων ερωτημάτων (“Τime in Law’s Empire”, 2015). Ο Τζέραλντ Πόστεμα απορρίπτει στην ουσία κάποιες παραδόσεις του φιλοσοφείν περί το δίκαιο και σε αυτές εντάσσει όχι μόνο τον Ώστιν αλλά και όσους διατείνονται ότι τον μεταρρύθμισαν. Μαθαίνει από αυτές τις παραδόσεις αλλά παράλληλα συνειδητοποιεί τη στενότητα και ρηχότητα της ματιάς και της πρακτικής τους. Με το εμβριθές, διεξοδικό και σαγηνευτικό του εγχείρημα ο Τζέραλντ Πόστεμα μας καλεί, νομικούς και φιλοσόφους, να σκεφθούμε και να αναστοχασθούμε βαθύτερα πάνω στο ερώτημα του δικαίου τολμώντας τη βαθιά αναμέτρηση με την ιστορία της νομικής επιστήμης και σκέψης, αποφεύγοντας τους αυστηρούς διαχωρισμούς και τις δογματικές οριοθετήσεις, και αναζητώντας το νόημα του δικαίου στην κοινωνική του λειτουργία – ασφαλώς υπό μια φιλοσοφική και όχι συγκυριακή και εμπειρική έννοια του κοινωνικού. Ο Πόστεμα εκφράζει μέσα από το έργο του το αίτημα της σοφής και γι’ αυτό συγκρατημένης ορθολογικότητας που βρίσκουμε στην αρχή oportet quaedam nescire (David Ruhnken), με άλλα λόγια ότι είναι σημαντικό και φρόνιμο να μπορεί κανείς να αγνοεί κάποια πράγματα. Ο βουλησιαρχικός υπερορθολογισμός στη θεωρία και την πράξη δεν αποτελεί μόνο ύβρη αλλά οδηγεί ουσιαστικά στην υπονόμευση του ορθολογισμού και στην υπόθαλψη του εγωισμού και της αναρχίας. Ο Τζέραλντ Πόστεμα δεν είναι μόνο ο σημαντικότερος Αμερικανός φιλόσοφος του δικαίου, αλλά παράλληλα είναι και μια από τις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις στοχαστή που διαθέτει την τεράστια εποπτεία, τη θεωρητική ευαισθησία, την ευρύτητα πνεύματος και την πίστη, όλες εκείνες δηλαδή τις αρετές που απαιτούνται για μια ουσιαστική σύνθεση των μεγάλων αλλά διαφορετικών νομικών και φιλοσοφικών παραδόσεων της Ηπειρωτικής Ευρώπης και του Common Law. Ο στοχαστής Μάικλ Όουκσοτ, τον οποίο θαυμάζει ο καθηγητής Πόστεμα, προβαίνει στο ακόλουθο σχόλιο προκειμένου να επαινέσει τις αρετές εκείνου που ορίζει ως πολιτικά και φιλοσοφικά σοφό και τις οποίες αντιδιαστέλλει προς τις αδυναμίες ενός άλλου, αντίθετου τύπου, στοχαστή που ονομάζει «πολιτικό ορθολογιστή». «Υπάρχουν κάποια πνεύματα για τα οποία έχουμε την αίσθηση ότι εκτέθηκαν στα νοήματα μιας υψηλής καλλιέργειας και παιδείας που σχεδιάστηκε για να τους εισαγάγει στις παραδόσεις και τις πνευματικές κατακτήσεις του πολιτισμού τους: η άμεση εντύπωση που σχηματίζουμε για αυτά είναι η εντύπωση της καλλιέργειας, της απόλαυσης μιας κληρονομιάς». Φυσικά μια επιπλέον αξιοθαύμαστη ιδιότητα τέτοιων πνευμάτων είναι ότι αντίθετα από την περίπτωση του «ορθολογιστή» η φιλοδοξία τους δεν έγκειται στο να παριστάνουν και μάλιστα επιδεικτικά τους πνευματικά «αυτοδημιούργητους», αλλά στο να μοιράζονται με τους άλλους τη βαθύτερη εμπειρία που έχουν αποκτήσει από τον κόσμο. Το έργο και την προσωπικότητα του διαπρεπούς καθηγητή Τζέραλντ Πόστεμα παρουσίασε με το παραπάνω κείμενο ο καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, κατά την απονομή, στις 24 Οκτωβρίου 2016, του τίτλου του επίτιμου διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στον Αμερικανό καθηγητή. [1] Κυκλοφόρησε σε δεύτερη έκδοση πρόσφατα με ένα νέο επίμετρο: Gerald J. Postema, Bentham and the Common Law Tradition, Clarendon Law Series, Oxford, 22019.

Τζέραλντ Πόστεμα: O φιλόσοφος που δεν ξέχασε την ιστορία των νομικών ιδεών

Σύνδεση