Φραντς Μπόαζ: ο Άνθρωπος που υπερασπίστηκε το Διαφορετικό

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Rosemary Lévy Zumwalt, Franz Boas: The Emergence of the Anthropologist [Φραντς Μπόαζ: Η ανάδυση του ανθρωπολόγου], University of Nebraska Press, σελ. 417 Charles King, Gods of the Upper Air: How a Circle of Renegade Anthropologists Reinvented Race, Sex, and Gender in the Twentieth Century [Θεοί των Αιθέρων: Πώς ένας κύκλος ανυπότακτων ανθρωπολόγων επαναπροσδιόρισαν Φυλή, Βιολογικό και Κοινωνικό Φύλο τον 20ό αιώνα], Doubleday, σελ. 431 Mark Anderson, From Boas to Black Power: Racism, Liberalism, and American Anthropology [Από τον Μπόαζ στη Μαύρη Δύναμη: Ρατσισμός, Φιλελευθερισμός, και Αμερικανική Ανθρωπολογία], Stanford University Press, σελ. 262 Ο Φραντς Μπόαζ έλαβε για πρώτη φορά μέρος σε μονομαχία το 1877 σε ηλικία 19 ετών. Είχε μόλις αφιχθεί στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, όπου η ξιφασκία σπάθης για λόγους προσβολής της τιμής, γνωστή ως Mensur, είχε βαθιές ρίζες στην κουλτούρα των προπτυχιακών φοιτητών. Και στην περίπτωσή μας επρόκειτο πράγματι για σοβαρή προσβολή: ο Μπόαζ μοιραζόταν το κόστος ενοικίασης του πιάνου του με έναν συμφοιτητή του, ο οποίος έπαιζε δυνατά επί ώρες χωρίς σταματημό. Οι φοιτητές τού κάτω ορόφου διαμαρτυρήθηκαν, και ο Μπόαζ αισθάνθηκε προσβεβλημένος. Αντάλλαξαν βαριές κουβέντες, απαιτήθηκε ικανοποίηση. Τρεις εβδομάδες αργότερα, ο Μπόαζ και ένας άλλος φοιτητής ξιφουλκούσαν. Η Mensur είχε τους κανόνες και τις συμβάσεις της: χρονόμετρο, χειρουργό, διαιτητή και, για τους μονομάχους, προστατευτικά γυαλιά και ένδυμα ενισχυμένο. Έσωζες την τιμή σου χαρακώνοντας το πρόσωπο του άλλου. «Μου έκοψε ένα κομμάτι τεσσάρων εκατοστών μήκους και δεκαπέντε χιλιοστών πλάτους από το δέρμα του τριχωτού της κεφαλής, αλλά κατάφερα κι εγώ στον αντίπαλό μου τρεις τομές από το αυτί ως τη μύτη, που χρειάστηκαν οκτώ ράμματα», έγραφε ο Μπόαζ σε φίλο του, με ακρίβεια που προμήνυε τις ανθρωπομετρικές δεξιότητες που σύντομα θα αποκτούσε. Στη διάρκεια των φοιτητικών του χρόνων, που τον οδήγησαν από τη Χαϊδελβέργη στη Βόννη και ύστερα στο Κίελο, ακολούθησαν και άλλες μονομαχίες· κάθε φορά που γύριζε σπίτι για τις διακοπές, η οικογένειά του παρατηρούσε τις νέες ουλές. Όταν ο γλύπτης Τζέικομπ Έπσταϊν, κατά την επίσκεψή του στη Νέα Υόρκη το 1927, άρχισε να δουλεύει μια προτομή του Μπόαζ, παρατήρησε ότι το πρόσωπό του ήταν «σημαδεμένο με ουλές που το διέτρεχαν σταυροειδώς, ενθύμια από τις πολλές μονομαχίες των φοιτητικών του χρόνων […], αλλά ό,τι είχε ακόμη απομείνει άθικτο στο πρόσωπό του είχε τη ζωηράδα πετεινού κοκορομαχίας». Ο Μπόαζ ήταν, πλέον, διάσημος ως ο Πατέρας της Αμερικανικής Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας και ο λόγιος που δίδαξε γενιές πώς να αντιμετωπίζουν τη διαφορετικότητα των ανθρώπων χωρίς να τους ιεραρχούν. «Ο πολιτισμός» εθεωρείτο κάποτε κάτι που μπορούσε να χαρακτηρίζει μια ομάδα ανθρώπων περισσότερο από μιαν άλλη. Ο Μπόαζ και οι φοιτητές του μας έδειξαν πώς να χρησιμοποιούμε τη λέξη στον πληθυντικό: διαφορετικοί άνθρωποι είχαν διαφορετικούς πολιτισμούς και, ενώ οι ιδιομορφίες ενός ξένου πολιτισμού ήταν σ’ εμάς ολοφάνερες, καλά θα κάναμε να αναγνωρίζαμε την τυχαιότητα που χαρακτηρίζει πλευρές του δικού μας. Για τον Μπόαζ, οι συγκυρίες του πολιτισμού ήταν χαραγμένες στο πρόσωπό του. Όταν, δύο δεκαετίες μετά την εποχή των μονομαχιών του, κατέγραφε λεπτομερώς τις τεχνικές της ζωγραφικής προσώπου των Ινδιάνων χωρικών στη Βρετανική Κολομβία, θα πρέπει να είχε συνείδηση του γεγονότος ότι τα δικά του χαρακτηριστικά έφεραν τα σημάδια εθίμων παρομοίως ενδημικών μιας κοινότητας. Ενδεχομένως, η οξύτατη αίσθηση των συγκυριών αυτών ενισχύθηκε, εκτός των άλλων, από το γεγονός ότι η οικογένειά του ασχολούνταν (κατά κάποιον τρόπο) με τον χώρο της μόδας. Μεγάλωσε στο Μίντεν της Βεστφαλίας, όπου ο πατέρας του, έχοντας κληρονομήσει ένα κατάστημα γενικού εμπορίου, εξειδικεύθηκε στις δαντέλες, στα πολυτελή ενδύματα και εμπορεύματα, εισάγοντας και εξάγοντάς τα συνεταιρικά με έναν γαμπρό του, που είχε την έδρα του στο Νότιο Μανχάταν. Το βιβλίο της Ρόουζμερυ Λέβυ Ζούμγουολτ Φραντς Μπόαζ: Η ανάδυση του ανθρωπολόγου, που παρακολουθεί το θέμα της ως το 1906 (ο επόμενος τόμος πρόκειται να ακολουθήσει τον Μπόαζ ως τον θάνατό του, το 1942), κάνει λόγο για ένα «οικογενειακό δίκτυο εμπορίας ειδών μόδας που συνέδεε συγγενείς ανά την Ευρώπη, αλλά και στην άλλη όχθη του Ατλαντικού». Ήταν εκείνο το είδος αφομοιωμένων Γερμανο-Εβραίων που γιόρταζαν τα Χριστούγεννα· το είδος των μελών της Bildungsbürgertum [πεπαιδευμένης αστικής τάξης], για τους οποίους «τα ιδεώδη τού […] 1848 ήταν μια ζώσα δύναμη», όπως αργότερα έγραφε ο Μπόαζ αναφερόμενος σ’ εκείνη τη χρονιά των τολμηρών, αν και αποτυχημένων φιλελεύθερων επαναστάσεων. Ειδικά σε διανοητικά ζητήματα, ο δρ Άμπραχαμ Γιακόμπι, φίλος του Καρλ Μαρξ και γαμπρός της μητέρας του Μπόαζ, ασκούσε χρέη δεύτερου paterfamilias – μολονότι εξ αποστάσεως. Εξόριστος μετά τις εξεγέρσεις τού 1848 στην Πρωσία, οικοδόμησε σταδιακά λαμπρή ιατρική σταδιοδρομία στη Νέα Υόρκη, πρωτοπορώντας στην Παιδιατρική και τη Δημόσια Υγεία. Η αλληλογραφία μεταξύ Μίντεν και Νέας Υόρκης ήταν πυκνή· ο Μπόαζ δεν πήρε ποτέ σημαντική απόφαση χωρίς να συμβουλευτεί τον «Θείο Γιακόμπι». Ο Φραντς Μπόαζ το 1885 με ενδυμασία των Ινουίτ. Αμερικανική Φιλοσοφική Εταιρεία. Μάλλον μυστηριωδώς, μετά από ένα εξάμηνο στη Χαϊδελβέργη και τέσσερα στη Βόννη, μεταπήδησε σε λιγότερο φημισμένο πανεπιστήμιο, στο Κίελο, όπου σπούδασε με τον μοναδικό, και όχι τόσο διαπρεπή, φυσικό τού εκεί πανεπιστημίου. Του ανατέθηκε διατριβή περί των οπτικών ιδιοτήτων του ύδατος (τι είναι εκείνο που κάνει μια λίμνη να φαίνεται γαλάζια, ας πούμε, παρότι το νερό της είναι, εξ όσων γνωρίζουμε, διαφανές;), βρήκε το έργο τής πραγματοποίησης οπτικών μετρήσεων κάτι παραπάνω από ανιαρό και αμφέβαλλε για την αξία των ευρημάτων του. Παράλληλα όμως έγραψε μια πιο πολλά υποσχόμενη εργασία περί «ψυχοφυσικής», όπου υποστήριζε ότι ο ουδός ερεθισμού της αισθητηριακής αντίληψης επηρεάζεται από το πόσο διασπασμένη είναι η προσοχή μας – νοητική ενέργεια απαιτήθηκε για να γίνουν αυτές οι διακρίσεις. Άλλες μορφές διακρίσεων είχαν την τιμητική τους στο Κίελο, ειδικά μεταξύ μελών της εθνικιστικής (και δυναμικά αντισημιτικής) Ένωσης Γερμανών Φοιτητών, στην οποία ο Μπόαζ είχε δώσει το παρωνύμιο «die Führer» [η Φύρερ]. Οι μονομαχίες γίνονταν πιο απειλητικές. «Δυστυχώς, φέρνω μαζί μου αυτή τη φορά, για τελευταία φορά, μερικές ακόμη σπαθιές, μέχρι και μια πάνω στη μύτη!», έγραφε στους οικείους του. «Ελπίζω ότι δεν θα το σχολιάσετε πολύ, γιατί, με αυτούς τους καταραμένους που προκαλούν σκόπιμα τους Εβραίους, τον χειμώνα αυτόν είναι αδύνατον κανείς να επιβιώσει χωρίς τσακωμούς και διαπληκτισμούς». Στις διακοπές, συνάντησε και ερωτεύθηκε τη Μαρί Κρακοβίτσερ, της οποίας οι γονείς, εύποροι μετανάστες στη Νέα Υόρκη, ήταν φίλοι του Θείου Γιακόμπι. Αλλά, στα μάτια της μητέρας της Μαρί, δεν θα ήταν κατάλληλος για γάμο μέχρι να εξασφαλίσει αξιοπρεπή σταδιοδρομία. Ο Μπόαζ, τον οποίο όταν ήταν παιδί είχαν γοητεύσει τα ταξιδιωτικά χρονικά του σπουδαίου φυσιοδίφη και εξερευνητή Αλεξάντερ φον Χούμπολτ, αποφάσισε ότι η κλίση του ήταν να μελετήσει μακρινά και σχεδόν άγνωστα μέρη. Για να προετοιμαστεί, κατόρθωσε να γίνει εταίρος στην Εταιρεία του Βερολίνου για την Ανθρωπολογία, την Εθνολογία και την Προϊστορία, την οποία διηύθυναν ο Ρούντολφ Φίρχοφ, ο σπουδαιότερος φυσικός ανθρωπολόγος της Γερμανίας, και ο Άντολφ Μπάστιαν, ο κορυφαίος εθνολόγος της. (Την εποχή εκείνη, ο όρος «ανθρωπολογία» αναφερόταν κυρίως στη μελέτη της ανθρώπινης διαφορετικότητας από την πλευρά της ανατομίας, ενώ η «εθνολογία» ήταν ο πολιτισμικός ομόλογός της.) Οι δύο αυθεντίες πρόσφεραν γενναιόδωρα συμβουλές και βοήθεια. Ο Μπόαζ, εκκολαπτόμενος γεωγράφος, αποφάσισε να ταξιδέψει στην αμερικανική Αρκτική –ένα γερμανικό πλοίο θα έπιανε στη Νήσο του Μπάφιν– και να μελετήσει το έδαφος, την πανίδα και τους κατοίκους. Για να καλύψει τα έξοδα, υπέγραψε με την εφημερίδα Berliner Tageblatt συμβόλαιο συγγραφής μιας σειράς άρθρων για τα ταξίδια του, κατά το πρότυπο των εξωφρενικά δημοφιλών ανταποκρίσεων του Χένρυ Μόρτον Στάνλεϋ από την Αφρική. («Dr. Livingstone, I presume».) Ο Μπόαζ υποσχέθηκε να γράφει «με κάποια δόση υπερβολής», και η εφημερίδα δέχτηκε την πρόταση – αφού ο πατέρας του συμφώνησε να αποζημιώσει την εφημερίδα εάν το αποτέλεσμα δεν ήταν ικανοποιητικό. Η εξερευνητική αποστολή στην Νήσο του Μπάφιν θα εξυπηρετούσε τριπλά τον Μπόαζ. Θα έκανε γνωστό το όνομά του. Θα εκπλήρωνε τα παιδικά του ταξιδιωτικά όνειρα. Και θα πρόσφερε τη βάση για μια επί υφηγεσία διατριβή (Habilitation) – η έρευνα αυτή θα του παρείχε τα απαιτούμενα προσόντα για ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Ο αγχώδης πατέρας του, ο οποίος του είχε μεγάλη αδυναμία, έθεσε έναν όρο: εάν ο γιος του επέμενε να επισκεφθεί αυτή την αφιλόξενη περιοχή, θα έπρεπε να πάρει μαζί του ένα μέλος του υπηρετικού προσωπικού της οικογένειας. Το 1883 ο μεν Φραντς απέπλευσε, ο δε πατέρας του υπέστη την πρώτη του καρδιακή προσβολή. Οι εθνογραφικές του εξορμήσεις σ’ εκείνη την ήπειρο συνεχίστηκαν, με κάποια οικονομική βοήθεια από τον Θείο Γιακόμπι. Αφιέρωνε αρκετό χρόνο σε καταυλισμούς ιθαγενών κατά μήκος των ακτών της Βρετανικής Κολομβίας, κυρίως στη Νήσο Βανκούβερ, καταγράφοντας έθιμα, κάνοντας ανατομικές μετρήσεις και συλλέγοντας λαογραφικό υλικό. Κέρδισε θέση αρθρογράφου στο περιοδικό Science· παντρεύτηκε τη Μαρί. Αλλά, καθώς άρχισαν να έρχονται στον κόσμο τα παιδιά τους, άρχισε να τον απασχολεί η οικονομική του εξασφάλιση, και ένα μέρος της «σωστικής εθνογραφίας» που πραγματοποιούσε στη Βρετανική Κολομβία αφορούσε τη συλλογή λιγότερο ελκυστικών μορφών. «Είναι εξαιρετικά δυσάρεστο έργο να κλέβεις από τάφους οστά, αλλά τι σημασία έχει; Κάποιος πρέπει να το κάνει», έγραφε στο ημερολόγιό του τον Ιούνιο του 1888. Είχε ρωτήσει εφόρους μουσείων «κατά πόσον θα τους ενδιέφερε να αγοράσουν κρανία αυτόν τον χειμώνα αντί 600 δολαρίων· αν ενδιαφερθούν, θα συλλέγω εντατικά». Και έτσι έκανε, επιχειρώντας λαθραίες επιδρομές σε παλαιά νεκροταφεία και επιστρατεύοντας τεχνάσματα για να μην έχει τους Ινδιάνους μες στα πόδια του την ώρα που συλούσε τους τάφους των προγόνων τους. (Απροσδόκητα, η τύχη τον ευνόησε έξι χρόνια αργότερα· πούλησε τη συλλογή οστών που κατείχε, χωρίς επαρκείς περιγραφικές επισημάνσεις, για το σεβαστό ποσό των 2.800 δολαρίων.) Ο Φραντς Μπόαζ σε μια φωτογραφία το 1895 ή νωρίτερα για έκθεση στο USNM, με τίτλο «Η Χαμάτσα βγαίνει έξω από το μυστικό δωμάτιο», όπου αναπαριστούσε χορευτικές φιγούρες από τις τελετές των Ινδιάνων Κιουάκιουτλ της Βρετανικής Κολομβίας για να διώξουν τους κανίβαλους. Εθνικό Μουσείο Ηνωμένων Πολιτειών Σμιθσόνιαν. Το 1889 κέρδισε τελικά μια ακαδημαϊκή θέση, όταν το Πανεπιστήμιο Κλαρκ, που μόλις είχε ιδρυθεί, στο Ουόρτσεστερ της Μασαχουσέτης, τον όρισε διευθυντή τμήματος Ανθρωπολογίας. Πήρε επίσης μια γεύση τού τι σημαίνει να αποκτάς κακή φήμη σε μικρή πόλη όταν αποφάσισε να υποβάλει σε ανατομικές μετρήσεις τους μαθητές των σχολείων, ελπίζοντας στη διεξαγωγή μιας μακροχρόνιας μελέτης της ανάπτυξής τους. (Είχε ίσως εμπνευστεί από μια εκτεταμένη μελέτη των Γερμανών μαθητών, που είχε εγκαινιάσει ο Φίρχοφ τη δεκαετία του 1870.) Η εφημερίδα Worcester Daily Telegraph παρουσίασε ξαφνικά μια μακάβρια εικόνα του ανθρώπου –«το δέρμα του κρανίου του σημαδεμένο από σπαθιές, και κοψίματα πάνω από το μάτι, στη μύτη και στο ένα μάγουλο»– ο οποίος τοποθετούσε το κρανιόμετρό του στους νέους της πόλης. Όταν ο αρχαιολόγος και ανθρωπολόγος Φρέντερικ Ουόρντ Πάτναμ προσέλαβε τον Μπόαζ, με την προϋπόθεση να αφήσει την προηγούμενη θέση του, για να βοηθήσει στην οργάνωση εθνολογικής και αρχαιολογικής αίθουσας τέχνης για την Κολομβιανή Έκθεση του Σικάγου το 1893, ο Μπόαζ έτρεφε μεγάλες ελπίδες ότι θα μοιραζόταν τις ανησυχίες του με έναν ευρύτερο κύκλο. Τελικά, το έργο του ούτε πλήθη προσέλκυσε ούτε τον βοήθησε να προσληφθεί σε μόνιμη θέση στο Σικάγο. Τότε όμως ο Πάτναμ προσλαμβάνεται ως έφορος στο Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας [της Νέας Υόρκης], και το 1895 παίρνει τον Μπόαζ κοντά του. Το επόμενο έτος, ο Μπόαζ άρχισε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Τελικά, το 1899, το Πανεπιστήμιο του προσφέρει έδρα καθηγητή στο νέο τμήμα Ανθρωπολογίας και τον τοποθετεί υπεύθυνο του προγράμματος διδακτορικών διατριβών. (Ο Θείος Γιακόμπι είχε κανονίσει αθόρυβα να εγγυάται τον μισθό του· παρατηρείτε μήπως εδώ κάποιο μοτίβο;). Ο Μπόαζ είχε βρεθεί πλέον, θεσμικά, στην κατάλληλη θέση να δημιουργήσει μια διακριτά αμερικανική σχολή Ανθρωπολογίας. Η σχολή εκείνη ευκολότερο είναι να περιγραφεί βάσει όσων δεν ήταν, όπως μια πατριά μπορεί να οριστεί από τα ταμπού της. Ο Μπόαζ ήταν οπαδός της επαγωγικής λογικής· εννοούσε με αυτό να αποδίδεται η δέουσα προσοχή σε επιμέρους δεδομένα που δεν θα αλλοιώνονται από μεγάλες θεωρίες (grand theories). Αντιμετώπιζε με ιδιαίτερη δυσπιστία τα δόγματα φυλετικής υπεροχής. Με τον καιρό άρχισε να βλέπει με επιφύλαξη τις θεωρίες κοινωνικής εξέλιξης: την άποψη ότι οι λαοί προοδεύουν κατά στάδια (σε αδρές γραμμές από την άγρια κατάσταση στη βαρβαρότητα και από εκεί στον πολιτισμό), καθένα από τα οποία θα μπορούσε να διακρίνεται βάσει ορισμένων κοινών χαρακτηριστικών. Ήταν επιφυλακτικός, επίσης, όσον αφορά στον εθνοκεντρισμό. «Η αβρότητα, η σεμνότητα, οι καλοί τρόποι, η συμμόρφωση σε συγκεκριμένα ηθικά πρότυπα έχουν χαρακτήρα καθολικό, αλλά σε τι συνίστανται η ευγένεια, η σεμνότητα, οι καλοί τρόποι και τα ηθικά πρότυπα, αυτό δεν είναι καθολικό», έγραφε αργότερα. Οι αρχές εκείνες, συνδυαζόμενες, τον καθιστούσαν δυναμικό θιασώτη του ισοπεδωτισμού σε μια εποχή φυλετικοποιημένης ιεράρχησης. Το 1906 ο Γουίλιαμ Έντουαρντ Μπέργκχαρντ Ντυ Μπουά τον προσκάλεσε να απευθύνει εναρκτήρια ομιλία στο Ίδρυμα για Αφροαμερικανούς, όπου δίδασκε, στο Πανεπιστήμιο της Ατλάντας. Ο Μπόαζ μίλησε στους φοιτητές για τη συνεισφορά της Αφρικής στον πολιτισμό. «Μακάρι να μπορούσατε να δείτε τα σκήπτρα των Αφρικανών βασιλέων· είναι σκαλισμένα σε σκληρό ξύλο και συνιστούν καλλιτεχνικές μορφές», είπε, διαβεβαιώνοντάς τους ότι τα χάλκινα αγάλματα του Μπενίν «ξεπερνούν ως τώρα σε τεχνική κάθε ευρωπαϊκό έργο, ότι είναι ακόμη και τώρα σχεδόν μοναδικά». Ο Ντυ Μπουά, νεότερός του κατά δέκα χρόνια, ανακαλεί αργότερα στη μνήμη του την αντίδρασή του: «Με είχε εντυπωσιάσει τόσο που έμεινα άναυδος. Τίποτε από όλα αυτά δεν είχα ξανακούσει ποτέ και συνειδητοποίησα, τότε και αργότερα, πώς είναι δυνατόν εξαιτίας σιωπής και αδιαφορίας της επιστήμης η αλήθεια κυριολεκτικά να εξαφανίζεται». Η βιογραφία της Ζούμγουολτ –όπως και μια προηγούμενη, του Ντάγκλας Κόουλ– ολοκληρώνεται με τα γεγονότα της χρονιάς αυτής· είναι η χρονιά που ο Μπόαζ εγκαταλείπει τα καθήκοντά του στο Μουσείο και αφιερώνεται ολοκληρωτικά στο έργο της οργάνωσης ενός νέου επιστημονικού κλάδου στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Πρόκειται για ψύχραιμη, ακαδημαϊκή αφήγηση, που ανταμείβει τον αναγνώστη, ιδιαίτερα με τη γενναία αξιοποίηση της αλληλογραφίας. Ομότιμη καθηγήτρια της Ανθρωπολογίας στο Agnes Scott College της Τζώρτζια, είναι σε θέση να αντλεί στοιχεία από την εξαιρετική βιογραφία του Κόουλ (ο Κόουλ πέθανε χωρίς να την ολοκληρώσει) όπως και από δική της έρευνα, αν και δεν καταφέρνει να ελέγχει πλήρως το υλικό της· άλλοτε μας λέει πράγματα πολύ νωρίς, άλλοτε πολύ αργά, άλλοτε πολύ συχνά. Επίσης, μάλλον παραμελεί το διανοητικό πεδίο από το οποίο προέκυψε το θέμα της. Ένα έργο που μνημονεύει το όνομα του διδάσκοντος κατ’ οίκον την αγγλική στην αδελφή του Μπόαζ θα μπορούσε να βρει λίγο χώρο να πει δυο λόγια για τις ιδέες των εθνολόγων και ανθρωπολόγων τους οποίους ο Μπόαζ συμβουλεύτηκε και συναναστράφηκε. Πώς συνέβη λοιπόν και αυτός ο ακαδημαϊκός με το χαρακωμένο πρόσωπο έφθασε σ’ εκείνες τις ακτές και συνέβαλε να ανατραπούν τόσο πολλές ολέθριες προκαταλήψεις; Ο ίδιος ο Μπόαζ είχε αποτίσει φόρο τιμής στον πρωτοπόρο Γερμανό ανθρωπολόγο Τέοντορ Βάιτς (1821-1864), ο οποίος επέμενε ότι οι ανθρώπινοι τύποι διαμορφώνονται από το περιβάλλον, και κάθε άλλο παρά μόνιμοι είναι και σταθεροί· αλλά και στον Μπάστιαν, ο οποίος συμμεριζόταν την επιφυλακτικότητα του Βάιτς σχετικά με τη σημασία της φυλής, και έδινε έμφαση στην «ψυχική ενότητα του ανθρώπινου είδους». Και πώς να ξεχάσει κανείς την επίδραση που άσκησε στον Μπόαζ ο μέντοράς του, Φίρχοφ, ο μεγαλύτερος ανατόμος, παθολόγος και ειδικός περί τα ζητήματα δημόσιας υγείας στη Γερμανία, αλλά και πρόδρομος της κυτταρικής βιολογίας; «Γνωρίζουμε ότι κάθε εθνικότητας […] ο χαρακτήρας είναι σύνθετος», έγραφε ο Φίρχοφ, ο οποίος θεωρούσε το ευμετάβλητο ως θεμελιώδη βιολογική αρχή και δεν έβλεπε καμιά απόδειξη ότι μια φυλή είναι ανώτερη από μιαν άλλη. «Εάν όλοι διέθεταν τη σεμνότητα που θα τους επέτρεπε να δουν προτερήματα σε γειτονικούς λαούς», διακήρυξε, «μεγάλο μέρος των ερίδων που σήμερα συνταράσσουν την υφήλιο θα εξαφανιζόταν». Βουλευτής του Κόμματος της Προόδου, ο Φίρχοφ κέρδισε την κοινοβουλευτική του έδρα στο Ράιχσταγκ συγκρουόμενος με τον Άντολφ Σταίκερ, ηγετική φιγούρα του πολιτικού αντισημιτισμού, του οποίου η εκλογική περιφέρεια συνόρευε με το Μίντεν· ο Φίρχοφ υπήρξε λάβρος πολέμιος της κακόβουλης εκμετάλλευσης της φυλετικής ταυτότητας. «Όταν στρέφω το βλέμμα μου στη συνολική ιστορία της Ανθρωπότητας, μου είναι αδύνατον να συγκρατήσω τη σκέψη ότι είμαστε στην πραγματικότητα αδέρφια», σχολίαζε[1]. Ο Μπόαζ, επομένως, μπορεί να θεωρηθεί ότι υπήρξε ένα θεαματικά αποτελεσματικό όχημα εισαγωγής (αλλά και στη συνέχεια, με ποικίλους τρόπους συνεισέφερε σημαντικές διορθώσεις και τελειοποιήσεις) στην αμερικανική ακαδημαϊκή κουλτούρα μιας χαρακτηριστικά γερμανικής παράδοσης προοδευτικής ανθρωπολογίας. «Η συνολική μου άποψη», έγραφε αργότερα σε μια ομολογία πίστεως, «καθορίζεται από το ερώτημα: Πώς μπορούμε να αναγνωρίζουμε τους περιορισμούς τους οποίους φορτώνει στους ώμους μας η παράδοση;». Ωστόσο, η ίδια η αποφασιστικότητά του να αναγνωρίσει τους περιορισμούς αυτούς προέκυψε από μια παράδοση που αποδείχτηκε, συνολικά, μάλλον απελευθερωτική παρά περιοριστική. Το έτος 1906, όταν η βιογραφία της Ζούμγουολτ σταματά, τότε αρχίζει, στην ουσία, η βιογραφία του Τσαρλς Κινγκ Θεοί των Αιθέρων[2]. Ο Κινγκ, καθηγητής Διεθνών Υποθέσεων και Διακυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο Τζώρτζταουν, είναι καταπληκτικός συγγραφέας και αφηγητής – και είναι επίσης πειθαρχημένος· ξέρει πώς να αντιμετωπίζει τις περιπέτειες που συναντά στον δρόμο του χωρίς να χάνεται μέσα σ’ αυτές. Είναι και η δική του βιογραφία επίσης ένα έργο ολοφάνερης απότισης φόρου τιμής: εάν η απόρριψη του ρατσισμού, του σεξισμού, της ομοφυλοφοβίας ή του εθνοκεντρισμού αποτελεί ρουτίνα, διατείνεται ο Κινγκ, «στις ιδέες που προασπίστηκε ο κύκλος του Μπόαζ το οφείλουμε». Επειδή ο Μπόαζ συνδέεται τόσο στενά με την «Πολιτισμική Ανθρωπολογία» (όρο που κατέστησαν δημοφιλή οι φοιτητές του), είναι εύκολο να ξεχάσει κανείς πόσο πολύ χρόνο αφιέρωσε υπολογίζοντας κεφαλικούς δείκτες για να προσδιορίσει ποιος ήταν δολιχοκέφαλος και ποιος βραχυκέφαλος. Σκοπός του ήταν να νικήσει τη φυλετική επιστήμη στρέφοντας τις μεθόδους της εναντίον των ισχυρισμών της. Το 1908 η Επιτροπή Ντίλινγχαμ (Dillingham Commission) –μια ομάδα γερουσιαστών και μελών του Κογκρέσου που ανησυχούσε μήπως αφίξεις κατώτερων όντων από την Ιταλία και την Ανατολική Ευρώπη μολύνουν το αμερικανικό είδος– ζήτησε από τον Μπόαζ να συντάξει ένα πόρισμα για τα αποτελέσματα της «μετανάστευσης διαφόρων φυλών σε αυτή τη χώρα». Υπό την εποπτεία του, έγιναν μετρήσεις σε 18.000 σχεδόν άτομα. «Η προσαρμοστικότητα των μεταναστών φαίνεται ότι είναι πολύ μεγαλύτερη από όση δικαιολογημένα υποθέταμε προτού ξεκινήσουν οι έρευνές μας», κατέληγε η μελέτη του Μπόαζ. «Ενώ μέχρι τώρα δικαιολογημένα θεωρούσαμε ότι οι ανθρώπινοι τύποι είναι σταθεροί, όλες οι ενδείξεις σήμερα συγκλίνουν υπέρ της μεγάλης προσαρμοστικότητας των ανθρώπινων τύπων. Όσο πιστά κι αν ακολούθησε ο Μπόαζ τον Φίρχοφ, δίνοντας έμφαση στο ευμετάβλητο, δυσπιστώντας απέναντι σε απεχθείς φυλετικούς ισχυρισμούς και αναγνωρίζοντας ότι (όπως ο Μπόαζ αργότερα έγραφε γι’ αυτόν) «είναι επικίνδυνο να ταξινομούμε δεδομένα για τα οποία οι γνώσεις μας είναι ελλιπείς, βασιζόμενοι στην οπτική γωνία γενικών θεωριών», δεν είχε πάντως ακόμη ακολουθήσει τον Φίρχοφ στην χωρίς περιστροφές δημόσια υπεράσπιση των πεποιθήσεών του. Σύμφωνα με τον Ντάγκλας Κόουλ, «οι πολιτικές απόψεις του Μπόαζ παρέμεναν προσωπικές». Αυτό άλλαξε με τη δημοσίευση του πρώτου βιβλίου του Μπόαζ που απευθυνόταν σε ευρύ κοινό: Η σκέψη του πρωτόγονου ανθρώπου[3] [The Mind of Primitive Man] (1911). Το πρώτο κεφάλαιο είχε τον τίτλο «Φυλετικές προκαταλήψεις»· ένα άλλο, «Η επίδραση του περιβάλλοντος επί των ανθρωπίνων τύπων». Όσο για τις πολιτισμικές μας παρωπίδες, ο Μπόαζ έλεγε στους αναγνώστες: «Η αξία που αποδίδουμε στον δικό μας πολιτισμό οφείλεται στο γεγονός ότι μετέχουμε σε αυτόν τον πολιτισμό και ότι αυτός ελέγχει όλες μας τις πράξεις από τη στιγμή της γέννησής μας». Αργότερα τη χρονιά εκείνη, ο Μπόαζ, που είχε προηγουμένως εκφωνήσει εναρκτήριο λόγο στα δύο πρώτα ετήσια συνέδρια της Εθνικής Ένωσης για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ατόμων (NAACP), συμπρωταγωνίστησε με τον Ντυ Μπουά στο Παγκόσμιο Συνέδριο των Φυλών (Universal Races Congress) στο Λονδίνο. Μετά το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου στην Ευρώπη, ο Μπόαζ –εμβρόντητος από αυτό που εξέλαβε ως αβάσιμη εχθρότητα εναντίον της Γερμανίας και των Γερμανών– πήρε ανοιχτά θέση εναντίον της στρατιωτικής εμπλοκής των ΗΠΑ. (Στην περίπτωση αυτή, διαχώρισε τη θέση του από τον Ντυ Μπουά, ο οποίος αργότερα μετάνιωσε για τη στάση του υπέρ της εμπλοκής στον Πόλεμο.) Ο πρόεδρος του Πανεπιστημίου Κολούμπια θεώρησε ότι τέτοιες απόψεις κινούνται στα όρια της προδοσίας· έγιναν περικοπές στον μισθό τού Μπόαζ και στον προϋπολογισμό για την έρευνα. Πάντως, εξίσου σφοδρή με την εναντίωση του Μπόαζ στο αντιγερμανικό αίσθημα ήταν η εναντίωσή του στο είδος της Λευκής υπεροχής που είχε γνωρίσει παλαιότερα ως «Γερμανισμό» (Germanicism). Τον Ιανουάριο του 1917, δημοσίευσε στο περιοδικό The New Republic μια εξευτελιστική αποτίμηση του Περάσματος της Μεγάλης Φυλής (Passing of the Great Race) του Μάντισον Γκραντ. Έναν χρόνο αργότερα, ο επικεφαλής της Ένωσης για τον Περιορισμό της Μετανάστευσης (Immigration Restriction League) ζήτησε από τον Γκραντ τα ονόματα αξιόλογων ανθρωπολόγων που θα υποστήριζαν τη φυλετική ανισότητα και παραπονέθηκε: «Έχω διαρκώς να αντιμετωπίζω τους Εβραίους σχετικά με την επιχειρηματολογία περί ισότητας». Το βέβαιο ήταν ότι είχε να αντιμετωπίσει τον Μπόαζ, ο οποίος έκανε επίδειξη δύναμης ως δημόσιος διανοούμενος. Το 1925, μετά την ψήφιση του Johnson-Reed Act [ή Immigration Act], που περιόριζε τη μετανάστευση όσων δεν προέρχονταν από τη Βόρεια Ευρώπη (non-Nordic), ο Μπόαζ και οι φοιτητές του –των Μέλβιλ Χέρσκοβιτς και Έντουαρντ Σαπίρ συμπεριλαμβανομένων– δημοσίευσαν μια δυναμική σειρά δοκιμίων στο περιοδικό The Nation, καταγγέλλοντας και ξεσκεπάζοντας τον επιστημονικό ρατσισμό. Οι παρεμβάσεις αυτού του τύπου επηρέασαν το διανοητικό κλίμα. Ο Τόμας Φ. Γκόσετ, στην κλασική μελέτη του Φυλή: Η ιστορία μιας ιδέας στην Αμερική [Race: The History of an Idea in America] (1963), δεν υπερέβαλλε δραματικά όταν έγραφε: «Αυτό που κυρίως συνέβη τη δεκαετία του 1920 για να αναχαιτίσει την πλημμυρίδα του ρατσισμού ήταν ότι ένας άνδρας […] ζητούσε αθόρυβα αποδείξεις ότι η φυλή καθορίζει τη νοοτροπία και την ιδιοσυγκρασία». Ο Φραντς Μπόαζ. Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Μόνο που, βέβαια, δεν ήταν ένας μόνο άνδρας. Το βιβλίο του Κινγκ παρουσιάζει γλαφυρά τέσσερις λαμπρούς μαθητές του «Papa Franz». Η Ζόρα Νεάλε Χέρστον είχε ανέβει στον Βορρά για να ολοκληρώσει τις σπουδές της· ο Μπόαζ την έστειλε πίσω στον Νότο, «να χώνει τη μύτη της παντού επιδιώκοντας κάποιον στόχο», όπως έλεγε η Χέρστον, έχοντας αντιληφθεί πλήρως ότι τα αφροαμερικανικά ήθη και η λαϊκή παράδοση του Νότου, στα οποία δεν έδινε σημασία, θεωρώντας τα δεδομένα, ίσως να άξιζε τον κόπο να καταγραφούν και να συζητηθούν – και αυτό ακριβώς έκανε στο Μουλάρια και άνθρωποι [Mules and Men] (1935). Η Έλα Κάρα Ντελόρια, που μεγάλωσε στον καταυλισμό των Ινδιάνων στη θέση Standing Rock, στρατολογήθηκε από τον Μπόαζ την εποχή που σπούδαζε στο Teachers College του Πανεπιστημίου Κολούμπια· οι δυο τους συνεργάστηκαν σε μια γλωσσολογική μελέτη στην Ντακότα. Ο Μπόαζ ήταν εκείνος που, με κάποια ανησυχία, έστειλε τη Μάργκαρετ Μηντ στον Νότιο Ειρηνικό, πράγμα που οδήγησε στο ευπώλητο Ενηλικίωση στη Σαμόα [Coming of Age in Samoa], που προωθούσε μια ανεκτικότερη στάση απέναντι στη σεξουαλικότητα, αν και οι συγκεκριμένοι εθνογραφικοί ισχυρισμοί επρόκειτο επί δεκαετίες να αμφισβητούνται. Μια άλλη φοιτήτρια, η Ρουθ Μπένεντικτ, ερωμένη της Μηντ, έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη σταυροφορία του Μπόαζ κατά της φυλετικής ψευδοεπιστήμης και δεισιδαιμονίας. Το βιβλίο της Φυλή: Επιστήμη και Πολιτική [Race: Science and Politics] (1940) συνέβαλε στην ευρεία διάδοση του όρου «ρατσισμός». Ο ίδιος ο Μπόαζ αφιέρωσε μεγάλο μέρος της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του απασχολημένος με τα στραβά της δεκαετίας εκείνης, καθώς έβλεπε ότι στη χώρα καταγωγής του είχαν κακοφορμίσει οι τάσεις στις οποίες είχε αφιερώσει τη σταδιοδρομία του να καταγγέλλει. Δεν είχε την ευκαιρία να νιώσει την ανακούφιση που θα ένιωθε αν γνώριζε ότι το Τρίτο Ράιχ επρόκειτο να ηττηθεί. Σε επίσημο γεύμα στο Κτίριο του Διδακτικού Προσωπικού του Πανεπιστημίου Κολούμπια (Columbia Faculty House) τον Δεκέμβριο του 1942, περιστοιχιζόμενος από δώδεκα πάνω κάτω συναδέλφους και μιλώντας για το τερατώδες σφάλμα που ήταν ο ρατσισμός, υπέστη καρδιακή προσβολή με μοιραία κατάληξη. (Ο Κλωντ Λεβί-Στρως, που ήταν παρών, ισχυριζόταν αργότερα ότι ο Μπόαζ ούτε λίγο ούτε πολύ πέθανε στα χέρια του. Ο Κινγκ αμφιβάλλει για τη γνησιότητα αυτής της πολύ βολικής απεικόνισης παράδοσης της σκυτάλης· στη σκηνή, αναμφίβολα επικράτησε χάος και, όπως σημειώνει ο Κινγκ, ο Μπόαζ δεν γνώριζε πολύ καλά τον Λεβί-Στρως.) Ο Μπόαζ ήταν 84 ετών, από το πρόγραμμά του είχαν εκπαιδευτεί περισσότεροι από 60 υποψήφιοι για διδακτορικό φοιτητές, εκ των οποίων οι μισές γυναίκες· αντιλαμβανόταν ότι θα τελευτούσε πριν από την αποστολή του. Την αποστολή εκείνη συνέλαβε η Μπένεντικτ με έξοχη λακωνικότητα σε μια νεκρολογία: «Πίστευε ότι ο κόσμος πρέπει να γίνει ασφαλής για το διαφορετικό». Ο κόσμος –τουλάχιστον ο ακαδημαϊκός– δεν είναι πλέον ασφαλής για τον Φραντς Μπόαζ. Αυτό ίσως δεν θα έπρεπε να εκπλήσσει. Αυτό που επιθυμούμε όλοι, και δεν μπορούμε να έχουμε, είναι το ιδεολογικό ισοδύναμο ενός Forever stamp[4], την εγγύηση ότι η δική μας εκδοχή του Διαφωτισμού θα αντέξει στο πέρασμα του χρόνου, χωρίς την ανάγκη άχαρων συμπληρώσεων. Ακριβώς επειδή οι κύριες αρχές τις οποίες ο Μπόαζ και οι προστατευόμενοί του πάλεψαν να καθιερώσουν αποτελούν μέρος της κοινής μας λογικής, είμαστε προϊδεασμένοι για τους τρόπους με τους οποίους ο χρόνος δεν υπήρξε ευγενικός μαζί τους. Ωστόσο, οι σφοδρότεροι αναθεωρητές δεν ισχυρίζονται απλώς ότι ο κύκλος του Μπόαζ έκανε λάθη· υποστηρίζουν ότι ο «φιλελεύθερος αντιρατσισμός» που εγκαινίασαν στηρίζει τελικά την υπεροχή των Λευκών – ότι ο Μπόαζ, τελικά, πρέπει να θεωρείται λύκος ντυμένος πρόβατο. Το βιβλίο του ανθρωπολόγου του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στη Σάντα Κρουζ (UC Santa Cruz) Μαρκ Άντερσον Από τον Μπόαζ στη Μαύρη Δύναμη [From Boas to Black Power] τείνει ευήκοον ους στους αναθεωρητές αυτούς και προωθεί παρόμοιες επικρίσεις. Ακολουθώντας εθνογραφική προσέγγιση της επιστήμης του, ο Άντερσον δεν εξαιρεί τον εαυτό του από τον έλεγχο. Έχει μια απολογητική χροιά ο τρόπος που παρουσιάζει τον εαυτό του στην Εισαγωγή ως «Λευκό, μεσήλικα, ετεροφυλόφιλο άνδρα». (Δεκτή η απολογία σας, καθηγητά Άντερσον!). Και το ζήτημα προκύπτει επειδή επιθυμεί την επίταση των προσπαθειών να υποβληθεί σε επίμονο έλεγχο η προοδευτική εικόνα της Ανθρωπολογίας από την πλευρά εκείνου το οποίο περιγράφει ως «οπτική των Αφροαμερικανικών Σπουδών». Η ουσία των καταγγελιών, εν προκειμένω, είναι ότι οι Μποαζιανοί, με τον φιλελεύθερο αναθεωρητισμό τους, αποθάρρυναν την ουσιαστική κοινωνική αλλαγή. Δεν είπαν αρκετά για την εκμετάλλευση των υποτελών λαών. Εξορίζοντας το φυλετικό ζήτημα ως ερμηνευτική έννοια από την κοινωνική επιστήμη, εγκατέλειψαν τους πολιτισμικούς ανθρωπολόγους αβοήθητους να τα βγάλουν πέρα με τη φυλή ως δομική αρχή της κοινωνίας, και, σύμφωνα με το σχόλιο του Άντερσον, συντέλεσαν ώστε «να ελαχιστοποιηθεί ο ρατσισμός ως κοινωνική πραγματικότητα». Μάλιστα, ο διαχωρισμός φυλής και κουλτούρας, μας λένε, είχε την παράδοξη συνέπεια να ενδυναμωθεί η ιδεολογία του επιστημονικού ρατσισμού. Ο Άντερσον είναι αποφασισμένος να αποδείξει ότι ο Μπόαζ επιδίωκε την άμβλυνση της κοινωνικής διαφοράς των Μαύρων, και παραθέτει ένα απόσπασμα από ομιλία του 1910 στην NAACP: Όσο λιγότερο η κοινωνία των Νέγρων συνιστά ένα σύνολο με δικούς του στόχους και δικά του συμφέροντα, διακριτά από εκείνα των μελών της Λευκής φυλής, τόσο πιο ικανοποιητική θα είναι η σχέση μεταξύ των φυλών. Εκείνο που δεν σημειώνει ο Άντερσον είναι ότι ο Ντυ Μπουά έκανε παρόμοιες δηλώσεις: «Η φυλετική περηφάνια των Νέγρων δεν είναι το αντίδοτο για τη φυλετική περηφάνια των Λευκών· είναι απλώς η άλλη πλευρά μιας νοοτροπίας απεχθούς». Αυτή η σύγκλιση απόψεων δεν καθιστά το επιχείρημα έγκυρο, αλλά οπωσδήποτε το εντάσσει σε μια ιστορία που η μελέτη του Άντερσον παρουσιάζει αποσπασματικά και μόνο. Η Μπένεντικτ ακολουθεί τον Μπόαζ στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Δεν είναι εύκολο να κατηγορηθεί ότι έχει ελαχιστοποιήσει τον ρατσισμό ως κοινωνική πραγματικότητα: το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου της Φυλή: Επιστήμη και Πολιτική τιτλοφορείται «Ρατσισμός: Ο “Ισμός” του Νεότερου Κόσμου». Ωστόσο, υπογραμμίζει ο Άντερσον, το «εμείς» του λόγου της ήταν ένα Λευκό «εμείς»· το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθυνόταν ήταν ένα Λευκό αναγνωστικό κοινό. (Όπως όταν, σε ένα κείμενό της του 1942 σε περιοδικό, προέτρεπε: «Η Αμερική πρέπει να αποδείξει ότι δεν υποστηρίζουμε μια δική μας εκδοχή κυρίαρχης φυλής». Έτσι λοιπόν, λέει ο Άντερσον, η προσπάθειά της να προωθήσει τον φιλελεύθερο αντιρατσισμό μέσω μιας έκκλησης προς το έθνος αναπαρήγε τη Λευκότητα του έθνους». Χάρτης πολιτισμικής κατανομής στις δυο ακτές του Βόρειου Ειρηνικού, σχεδιασμένος από τον Φραντς Μπόαζ, 1896. Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Ερευνώντας εξονυχιστικά το έργο που είχε αναθέσει στην Μπένεντικτ η κυβέρνηση κατά τη διάρκεια του Πολέμου, ο Άντερσον ανακαλύπτει στιγμές πατριωτικής ρητορείας. Έστω και αν της αναγνωρίζει ως ελαφρυντικό το γεγονός ότι η Αμερική βρισκόταν σε πόλεμο, γράφει: «Πρέπει παρ’ όλα αυτά να αντικρίσουμε κατά πρόσωπο τη δύναμη που ασκούσε ο εθνικιστικός λόγος στη διαμόρφωση της δημόσιας παρέμβασής της». (Απορεί κανείς πώς θα τα έβγαζε πέρα, εάν είχε υποβληθεί σε μια τέτοια ανάλυση, ο περίφημος λόγος του Φρέντερικ Ντάγκλας για την 4η Ιουλίου, ο οποίος εξυμνούσε τις αρχές της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και, επιπλέον, το μεγαλείο εκείνων που την υπέγραψαν.) Αυτές οι σφαγιαστικές επικρίσεις δίνουν την αίσθηση ακαδημαϊκής Mensur. Πόσο βαθιά φθάνουν οι χαρακιές; Όπως φαίνεται ότι ενίοτε ο Άντερσον αναγνωρίζει, είναι ευκολότερο να διερευνάς φυλετικές ταυτότητες ως προϊόν κοινωνικών δυνάμεων αφού πρώτα, όπως έκαναν οι Μποαζιανοί, βγάλεις από τη μέση τους μύθους του βιολογικού ντετερμινισμού. Και εάν το ζήτημα της υπεροχής της Λευκής φυλής είναι κατά κύριο λόγο κάτι που οι Λευκοί δημιουργούν και συντηρούν, γιατί δεν θα έπρεπε να διατυπώνονται ως προς αυτό επικρίσεις προς ένα Λευκό κοινό; Την εποχή που κατά εκατομμύρια οι Αμερικανοί επιβιβάζονταν στα πλοία, να πάνε να πολεμήσουν τα στρατεύματα του φασισμού, είχε άδικο η Μπένεντικτ να περιγράφει τη μάχη κατά των προκαταλήψεων ως χαρακτηριστικό της εξελισσόμενης αμερικανικής ταυτότητας; Ως καθήκον του πολίτη; Δεδομένου του ενδιαφέροντος του Άντερσον για όσα στηρίζουν και όσα δεν στηρίζουν τη Λευκή υπεροχή, τέτοιες στρατηγικής σημασίας σκέψεις μόνο δευτερεύουσες δεν είναι. Δεν ήταν δευτερεύουσες για τον Ντυ Μπουά, που διέκρινε ποιοι ήταν οι σύμμαχοι και ποιοι οι αντίπαλοι. Γράφοντας το 1946 σε νεαρή Αφροαμερικανή που είχε αντιμετωπίσει ένα μακροσκελές κατηγορητήριο για την κτηνώδη φύση των ανθρώπων της φυλής της, ο Ντυ Μπουά κατέληγε με μια απλή συμβουλή: «Θα πρέπει να διαβάσεις Ρουθ Μπένεντικτ περί Φυλής». Ο Άντερσον, με την πρόθεση να μας αναγκάσει να διαπιστώσουμε πώς ο Μποαζιανός αντιρατσισμός στήριζε σε τελική ανάλυση τον ρατσισμό, κλείνει το αφήγημά του με μια σκέψη για τις εκλογές του 2016. «Να αντιπαραβάλλει κανείς την εκλογή του Τραμπ με τον ακαδημαϊκό βίο της Ανθρωπολογίας φαίνεται ίσως τραβηγμένο», ομολογεί, «αλλά η πρόκληση εν προκειμένω είναι η αρνητική στάση να μη γίνεται αποδεκτή». Το βιβλίο του είναι μια ελκυστική συνοπτική περιήγηση ενός συναρπαστικού ενδοεπιστημονικού αναβρασμού, και ο φιλελευθερισμός έχει ανάγκη τους ακραίους επικριτές, εάν βέβαια θα ήθελε να αποφύγει τον εφησυχασμό. Αναρωτιέται όμως κανείς κατά πόσον οι ερμηνευτικές τους λεπτολογίες επηρεάζουν άμεσα την πραγματικότητα του κόσμου μας, όπως οι ίδιοι υπόσχονται, ακόμη και όταν τις προωθούν με λυσσαλέα αγριότητα – ή κατά πόσον οι ακαδημαϊκοί αντίπαλοι του Μπόαζ είναι, εντέλει, πρόβατα ντυμένα λύκοι. «Οφείλω να ομολογήσω ότι συχνά ενοχλούμαι που οι νέοι λησμονούν τι οφείλουν σ’ εμάς τους μεγαλυτέρους», έγραφε ο Μπόαζ στον γιο του Ερνστ το 1918, «και τότε θυμώνω ακόμη περισσότερο με τον εαυτό μου που εκνευρίζεται μ’ αυτό, γιατί είναι απολύτως φυσικό, και πρέπει οι νέοι να αισθάνονται ότι έχουν ανεξαρτησία γνώμης και ότι δεν τους λέει κανείς πώς να κάνουν τη δουλειά τους». Είναι εξίσου φυσικό ο Άντερσον και άλλοι επικριτές, ωφελημένοι του διανοητικού κλίματος που οι Μποαζιανοί συνέβαλαν να δημιουργηθεί, να μη βλέπουν ότι η αντίληψή τους περί επειγόντων ρεαλιστικών διακυβευμάτων στα πιο δυσδιάκριτα κινήματα της Ιστορίας της διανόησης –το κουβάρι διακεκομμένων γραμμών που συνδέουν τον «Papa Franz» με τον Πρόεδρο Τραμπ– θα μπορούσε απλώς να είναι ένα βαθιά ριζωμένο χαρακτηριστικό ενός συγκεκριμένου ακαδημαϊκού είδους. Όπως ο ανθρωπολόγος είχε αντιληφθεί τότε που σπούδαζε στο Κίελο, είναι δύσκολο να βλέπουμε το νερό μέσα στο οποίο κολυμπάμε. Οι ιδέες είναι σημαντικές –αλλά δεν έχουν σημασία μόνο αυτές–, και ένας λόγος που τις κάνει σημαντικές είναι η ικανότητά τους να αναδιαμορφώνουν θεσμούς και, βεβαίως, ταυτότητες. Συντριπτικά επιχειρήματα δεν συντρίβουν κοινωνικά δεινά. Αλλά, για να καταλήξετε στην απίθανη θέση ότι ο Μποαζιανός αντιρατσισμός ήταν μια ιδεολογία που, σε τελική ανάλυση, στήριζε ένα σύστημα υποταγής, θα έπρεπε να εντρυφήσετε στο είδος της Κοινωνικής Ιστορίας που δεν έχει θέση στον τόμο αυτόν. Ναι, ο Τραμπ είναι Πρόεδρος, και ναι, όλοι οι τιμημένοι μας σταυροφόροι κατά του ρατσισμού απέτυχαν να φέρουν το έργο εις πέρας. Όμως, στις αντίξοες περιστάσεις της μοιραίας εποχής του, ο Μπόαζ πάλεψε πιο σκληρά και απέτυχε πιο λίγο από τους περισσότερους. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2020 — Μετάφραση-σημειώσεις: Μάνος Βασιλάκης [1] Σ.τ.Σ.: Μία παράμετρος, ως προς την οποία ο Μπόαζ απομακρύνθηκε από τις κύριες διανοητικές επιρροές του, είναι και το γεγονός ότι απέρριψε τελικά την κοινωνική εξέλιξη· όμως ο βιογράφος τού Φίρχοφ, Έργουιν Χ. Άκερκνεχτ, έχει κάποιο δίκιο όταν γράφει: «Δεν είναι εύκολο να μην έχει κανείς την αίσθηση ότι τα επιχειρήματα του Μπόαζ κατά της θεωρίας της κοινωνικής εξέλιξης είναι σε μεγάλο βαθμό μεταγραφές της πολεμικής του Φίρχοφ εναντίον του Ερνστ Χαίκελ σχετικά με το ζήτημα του βιολογικού μεταμορφισμού» – η οντογένεση επαναλαμβάνει τη φυλογένεση, και σχετικές εικασίες. Βλ. Ackerknecht, Rudolf Virchow: Doctor, Statesman, Anthropologist, University of Wisconsin Press, 1953, σ. 236. Επιδέξια επισκόπηση των ευρύτερων θεωρήσεων των Γερμανών ανθρωπολόγων του 19ου αιώνα στο Volksgeist as Method and Ethic, επιμ. George W. Stocking Jr., University of Wisconsin Press, 1996. [2] Ο τίτλος του βιβλίου του Κινγκ είναι δάνειο από την Ζόρα Νεάλε Χέρστον, η οποία το 1942 έγραφε με ποιητική διάθεση: «The gods of the upper air have uncovered their faces to my eyes». [3] Franz Boas, Η σκέψη του πρωτόγονου ανθρώπου και η πρόοδος του πολιτισμού, μτφρ. Βασιλική Κοκοντίνη, επιμ. Δημήτρης Νταβέας, Printa, Αθήνα 2009. [4] Forever stamp: αμερικανικό γραμματόσημο το οποίο δεν χάνει την αξία του, ισχύει για πάντα.

Φραντς Μπόαζ: ο Άνθρωπος που υπερασπίστηκε το Διαφορετικό

Σύνδεση