Πορτρέτα στην αξιοπρέπεια

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Pravo na Pamiat [Το δικαίωμα στη μνήμη] ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία Ludmila Gordon προσβάσιμο στο therighttomemoryfilm.com Meeting Gorbachev [Γνωριμία με τον Γκορμπατσώφ] ντοκιμαντέρ των Werner Herzog και André Singer Ο Αρσένι Ρογκίνσκι (Arseny Roginsky) ήταν πολύ σπάνιο πλάσμα: ένας σοβιετικός αντιφρονών που η επιρροή του στη χώρα αυξήθηκε αντί να μειωθεί ύστερα από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Από το 1998 ως τον θάνατό του το 2017 στα εβδομήντα ένα του χρόνια, υπήρξε επικεφαλής της Ένωσης Μνήμης, μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης με έδρα τη Μόσχα, η οποία είχε διττή αποστολή: αφενός την καταγραφή των μαζικών καταστολών της σοβιετικής εποχής και την ενημέρωση της κοινής γνώμης για αυτές και αφετέρου την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνίας των πολιτών στη σύγχρονη Ρωσία. Το προσωπικό της Ένωσης έχει διεξαγάγει πρωτοποριακές έρευνες σχετικά με τη σύλληψη, τη φυλάκιση και την εκτέλεση εκατομμυρίων πολιτών του σοβιετικού κράτους, ένα δυσάρεστο έργο που τους οδήγησε σε αμέτρητα αρχεία και σε μέχρι πρότινος άγνωστα σημεία μαζικών εκτελέσεων σε ολόκληρη την πρώην ΕΣΣΔ. «Η μισή χώρα δεν ξέρει πού είναι θαμμένοι οι προπαππούδες της» θρηνεί ο Ρογκίνσκι στη γλαφυρή και καθηλωτική ταινία της Λουντμίλας Γκόρντον Το δικαίωμα στη μνήμη. Αν λάβει κανείς υπόψη του τους δεκάδες εκατομμύρια θανάτους που σχετίζονται με τους δύο παγκόσμιους πολέμους, τον ρωσικό εμφύλιο, τους διάφορους λιμούς και εκτοπισμούς, τον Μεγάλο Τρόμο και το Γκουλάγκ, τότε ο Ρογκίνσκι μάλλον έχει δίκιο. Η Ένωση Μνήμης επικεντρώθηκε σε θανάτους που προκλήθηκαν εσκεμμένα από το σοβιετικό καθεστώς, και τους φέρνει στη δημόσια συνείδηση μέσα από εκθέσεις, μνημεία, ιστοσελίδες, βιβλία και διαγωνισμούς έκθεσης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Χάρη στις βάσεις δεδομένων της οργάνωσης κατέστη δυνατή η πρωτοβουλία «Τελευταία διεύθυνση» κατά την οποία αναρτήθηκαν σε προσόψεις κτιρίων περίπου δύο χιλιάδες μικρές πλακέτες που αναγράφουν το όνομα, το επάγγελμα, τις ημερομηνίες γέννησης, σύλληψης και εκτέλεσης κάποιου πρώην ενοίκου. Πολλές περιλαμβάνουν και την ημερομηνία της επίσημης αποκατάστασης ‒ ως απόδειξη, εάν την χρειάζεται κανείς, ότι καταστράφηκε μια αθώα ζωή. Η προσέγγιση της Ένωσης Μνήμης στο παρελθόν της Ρωσίας είναι αναφανδόν στραμμένη στο παρόν, σχεδιασμένη να προαγάγει αυτό που ο ιστορικός Αλεξάντερ Έτκιντ αποκάλεσε «επιστροφή των καταπιεσμένων» στον σύγχρονο δημόσιο λόγο.[1] Κατά παρόμοιο τρόπο, η υπεράσπιση των σημερινών θυμάτων παραβιάσεων ανθρώπινων δικαιωμάτων εμφορείται από αυτό το παρελθόν, αναδεικνύοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα ως ένα μέσο «αποτροπής της επιστροφής στον ολοκληρωτισμό» σύμφωνα με το καταστατικό της. Οι δικηγόροι και οι ακτιβιστές της Ένωσης Μνήμης έχουν καταγράψει παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων σε εμπόλεμες ζώνες, συμπεριλαμβανομένης της σύρραξης της Τσετσενίας και των ρωσικών πολέμων με τη Γεωργία και την Ουκρανία. Υπερασπίζονται πρόσφυγες, μετανάστες εργάτες, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες και μια νέα γενιά πολιτικών κρατουμένων. Κάθε μια από τις δύο πτυχές του έργου της Ένωσης Μνήμης ξεχωριστά ‒τόσο η ιστορία των σοβιετικών καταπιέσεων όσο και οι σύγχρονες παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων‒ θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε στενή παρακολούθηση από το Κρεμλίνο. Ο συνδυασμός και των δύο έχει εξασφαλίσει διαρκώς εντεινόμενες απόπειρες στιγματισμού ή φίμωσης του οργανισμού και των συνεργαζόμενων φορέων του σε σχεδόν πενήντα ρωσικές πόλεις. Οι απόπειρες αυτές εντάθηκαν το 2012 με την ψήφιση ενός νόμου που απαιτούσε από όλες τις ρωσικές ΜΚΟ να απαρνηθούν κάθε χρηματοδότηση από το εξωτερικό ή, στην αντίθετη περίπτωση, να καταχωρηθούν ως inostrannye agenty, «ξένοι πράκτορες», ένας όρος που στα ρωσικά είναι ουσιαστικά συνώνυμος με τη λέξη «κατάσκοπος». Αφού οι πιθανοί δωρητές στη Ρωσία που συμμερίζονται τις αρχές της Ένωσης Μνήμης ‒ανάμεσά τους και πλούσιοι ολιγάρχες‒ φοβούνται τις επιπτώσεις που θα έχουν αν την στηρίξουν οικονομικά, ο Ρογκίνσκι επέλεξε να δεχτεί τον τοξικό χαρακτηρισμό παρά να απαρνηθεί την απαραίτητη για τη λειτουργία της χρηματοδότηση από ιδρύματα της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας, η διάδοχος της ΚαΓκεΜπε, άρχισε πρόσφατα να έρχεται σε επαφή με μαθητές και καθηγητές που έχουν λάβει μέρος στους διαγωνισμούς έκθεσης της Ένωσης. Τον περασμένο Αύγουστο, μια ομάδα υπό την αιγίδα του Ρώσου υπουργού Πολιτισμού, Βλαντίμιρ Μεντίνσκι, άσκησε κριτική στην έρευνα της Ένωσης Μνήμης που αφορούσε έναν ομαδικό τάφο στο δάσος Σανταρμόχ κοντά στα σύνορα με τη Φινλανδία, όπου εκτελέστηκαν περίπου εννέα χιλιάδες θύματα της σταλινικής τρομοκρατίας την περίοδο 1937-1938 και θάφτηκαν σε κοινούς λάκκους. Μέχρι σήμερα, χάρη στο έργο των ιστορικών της Ένωσης Μνήμης Γιούρι Ντιμίτριεφ, Ιρίνα Φλίγκε και του αείμνηστου Βενιαμίν Ιόφε, έχουν ταυτοποιηθεί 6.241 θύματα, καθώς και η ακριβής τοποθεσία των πεδίων θανάτου. Πλέον έχουν στηθεί εκεί εκατοντάδες μνημεία για τους νεκρούς. Ένα στέλεχος του Υπουργείου Πολιτισμού καταδίκασε την «εικοτολογία που αφορά τα γεγονότα στο δάσος Σανταρμόχ», η οποία «όχι μόνο ζημιώνει τη εικόνα της Ρωσίας διεθνώς και επιτρέπει να εγείρονται αβάσιμες διεκδικήσεις απέναντι στο κράτος, αλλά λειτουργεί επίσης ως παράγοντας συσπείρωσης των αντικυβερνητικών δυνάμεων στο εσωτερικό της χώρας». Ο Ντιμίτριεφ, που συνελήφθη με ψεύτικες όπως ευρέως πιστεύεται κατηγορίες παιδικής πορνογραφίας, συμπεριλαμβάνεται πλέον στη λίστα της Ένωσης Μνήμης με τους εξήντα τρεις υφιστάμενους πολιτικούς κρατούμενους. Το Δικαίωμα στη μνήμη, το σκηνοθετικό ντεμπούτο της Γκόρντον, κινηματογραφήθηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στο εσωτερικό του γραφείου του Ρογκίνσκι στην έδρα της Ένωσης Μνήμης, σε ένα προεπαναστατικό μέγαρο που βρίσκεται σε μια ήσυχη πάροδο στο κέντρο της Μόσχας. Διανθισμένο με σκόρπιες ασπρόμαυρες οικογενειακές φωτογραφίες και αρχειακό υλικό από τη σοβιετική εποχή, και ντυμένο με την αξέχαστη μινιμαλιστική μουσική που συνέθεσαν οι Λεβ Ζουρμπίν και Περ Νόργκαρντ, η ταινία αποτελεί ουσιαστικά τον μακροσκελή μονόλογο ενός αριστοτέχνη αφηγητή. Η Γκόρντον, που μεγάλωσε στην ΕΣΣΔ και εργάστηκε ως ερευνήτρια στην Ένωση Μνήμης στα τέλη της δεκαετίας του ογδόντα και τις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα προτού μεταναστεύσει στις ΗΠΑ, δεν χρησιμοποιεί ούτε αφηγητή ούτε συνεντευκτή για την εξέλιξη της ταινίας. Στηρίζεται σε έναν μόνο άνθρωπο. Η κάμερα ακολουθεί πότε πότε τον καπνό που βγαίνει από το τσιγάρο του Ρογκίνσκι ή τους ατμούς από το τσάι του ‒τα μόνιμα αξεσουάρ της ρωσικής ιντελιγκέντσιας‒, όμως το οπτικό κέντρο βάρους του είναι το στρογγυλό, εκπληκτικά εκφραστικό πρόσωπό του, το οποίο, για να παραφράσουμε τον επικήδειο του Ντέιβιντ Ρέμνικ, μοιάζει να αποτυπώνει την όψη της αξιοπρέπειας.[2] Ο Ρογκίνσκι γεννήθηκε το 1946 σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στα βάθη του ρωσικού βορρά. Ο πατέρας του, ο Μπερ (Μπορίς), μηχανικός στο επάγγελμα, φυλακίστηκε εκεί ύστερα από τη σύλληψή του το 1938 με την κατηγορία της συμμετοχής σε συνωμοσία εναντίον του Στάλιν. Το 1945, προς το τέλος του πολέμου, η μητέρα και τα δύο μεγαλύτερα αδέρφια του Ρογκίνσκι εγκαταστάθηκαν στην πόλη Βελσκ, κοντά στο στρατόπεδο, και λίγο αργότερα επέτρεψαν και στον πατέρα του να μείνει μαζί τους σε μια καλύβα στην περίμετρο του στρατοπέδου. Παρότι ελεύθερη, η μητέρα του αποφάσισε να γεννήσει στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου, επειδή οι φυλακισμένοι γιατροί ήταν καλύτεροι από εκείνους του νοσοκομείου της πόλης. Ο Μπερ Ρογκίνσκι συνελήφθη εκ νέου για το ίδιο έγκλημα το 1951 και πέθανε στη φυλακή τρεις μήνες αργότερα. Το 1955, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν, όταν ο Αρσένι Ρογκίνσκι ήταν εννέα ετών, η οικογένειά του έλαβε δύο ειδοποιήσεις. Η πρώτη τους πληροφορούσε για την επίσημη αποκατάσταση του πατέρα του. Η δεύτερη ανέφερε τον τόπο και την αιτία θανάτου, στοιχεία που ήταν και τα δύο ψευδή. «Ήταν η πρώτη μου συνάντηση», σημειώνει ο Ρογκίνσκι, «με ψέμα σε επίσημο έγγραφο». Δεν θα μάθαινε ποτέ πού ήταν θαμμένος ο πατέρας του. Τη δεκαετία του 1960 ο Ρογκίνσκι σπούδασε ιστορία και φιλολογία με τον Γιούρι Λότμαν στο πανεπιστήμιο του Τάρτου στη σοβιετική Εσθονία. Ο Λότμαν προσπαθούσε να κάνει για τον πολιτισμό ό,τι είχαν κάνει οι γλωσσολόγοι για τη γλώσσα: να εντοπίσει τα συμβολικά σημειωτικά συστήματα που αποτελούσαν τη γραμματική της πολιτιστικής επικοινωνίας, καθιστώντας δυνατή τη μετάδοση της σημασίας και του νοήματος. Με ποιες μεθόδους έχουν ορισμένοι λογοτεχνικοί χαρακτήρες ή ορισμένες ιστορικές μορφές ‒ο Ευγένιος Ονέγκιν του Πούσκιν, για παράδειγμα, ή οι Δεκεμβριστές αξιωματικοί που έκαναν το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του τσάρου Νικόλαου Α΄‒ αποτυπώσει τρόπους σκέψης και συναισθήματος που εν συνεχεία απέκτησαν ανεξάρτητη ύπαρξη και έγιναν πρότυπα στις ζωές των αναγνωστών; Μέλος του μεταπολεμικού κύματος του ευρωπαϊκού στρουκτουραλισμού, η σημειωτική «σχολή του Τάρτου» του Λότμαν θα γινόταν μία από τις ελάχιστες σοβιετικές εξαγωγές στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών που απέκτησε σημαντική επιρροή στους ακαδημαϊκούς κύκλους της Δύσης. Στην ΕΣΣΔ, διέθετε το πρόσθετο θέλγητρο ότι απομάκρυνε όσους την ασκούσαν από τα πανταχού παρόντα δόγματα του μαρξιστικού διαλεκτικού υλισμού, παρέχοντάς τους έτσι μια πιο ελεύθερη πλατφόρμα για την έρευνα του παρελθόντος. Ο Αρσένι Ρογκίνσκι τον Νοέμβριο του 2007 στη Μόσχα. © Alexei Boitsov / Bloomberg via Getty Images / Ideal Image Στο Τάρτου, ο Ρογκίνσκι επικεντρώθηκε στον δέκατο όγδοο και τον δέκατο ένατο αιώνα, αποφεύγοντας ‒όπως και ο μέντοράς του‒ τη σοβιετική περίοδο. Όμως ανάμεσα στους φοιτητές του Λότμαν υπήρχαν πολλοί που συνδέονταν με το αναδυόμενο κίνημα των αντιφρονούντων, μεταξύ αυτών η ποιήτρια Νατάλια Γκορμπανέφσκαγια και ο φιλόλογος Γαβριήλ Σουπέρφιν. Ενώ εργαζόταν ως βιβλιογράφος στην Κρατική Δημόσια Βιβλιοθήκη του Λένινγκραντ, ο Ρογκίνσκι εντάχθηκε γρήγορα στους κύκλους των αντιφρονούντων, όπου τα ενδιαφέροντά του μετατοπίστηκαν στη σταλινική εποχή και την κρατική τρομοκρατία που είχε πάρει εκατομμύρια ζωές, ανάμεσά τους και τον πατέρα του. Βοήθησε στην έκδοση του περιοδικού Μνήμη, ενός σαμιζντάτ αφιερωμένου στο είδος της ιστορίας που αποκλειόταν από τις σελίδες των σοβιετικών περιοδικών, ακαδημαϊκών και μη. «Το σημαντικότερο πράγμα για εμάς», δήλωναν ο Ρογκίνσκι και οι συνεργάτες του στο πρώτο τεύχος το 1976, «είναι η απόσπαση των ιστορικών γεγονότων από την ανυπαρξία τους, η διάσωσή τους από τη λήθη και η παράδοσή τους στην ακαδημαϊκή και δημόσια κυκλοφορία». Εκκινώντας από την υπόθεση ότι τα επίσημα αρχεία της μαζικής τρομοκρατίας είτε είχαν καταστραφεί είτε βρίσκονταν κλειδωμένα στα κρατικά αρχεία, το Μνήμη σχεδιάστηκε ως αντιαρχείο, ένα αποθετήριο ανεπίσημων, προσωπικών αφηγήσεων της ιστορίας του σταλινισμού μέσα από ιδιωτικές επιστολές, αυτοβιογραφικά χειρόγραφα και, όπου αυτό ήταν δυνατό, συνεντεύξεις με τους επιζώντες. «Είναι παράδοξο, ωστόσο ισχύει» σημείωναν οι εκδότες, «πως οποιοσδήποτε [Σοβιετικός] άνω των εβδομήντα έχει εκπληκτικές πληροφορίες να δώσει. Πληροφορίες, μάλιστα, οι οποίες δεν έχουν καταγραφεί ποτέ πουθενά». Ενώ τα τεύχη της Μνήμης κυκλοφορούσαν το ένα μετά το άλλο στη Σοβιετική Ένωση (και κατόπιν εκδίδονταν στο Παρίσι), η ΚαΓκεΜπε ερεύνησε επανειλημμένα το σπίτι του Ρογκίνσκι αναζητώντας ενοχοποιητικό υλικό. Το 1979 απολύθηκε από τη δουλειά του και του απαγορεύτηκε η είσοδος στην Κρατική Δημόσια Βιβλιοθήκη. Στο μεταξύ είχε ανακαλύψει ότι τα κρατικά αρχεία για τη μαζική τρομοκρατία δεν είχαν καταστραφεί, αλλά περίμεναν σιωπηλά τους ερευνητές σε διάφορες αρχειοθήκες στη Μόσχα, στο Λένινγκραντ και σε άλλες πόλεις. Μη μπορώντας να αντισταθεί στον απαγορευμένο καρπό, πλαστογράφησε ένα έγγραφο που του έδινε πρόσβαση σε ένα τέτοιο αρχείο και σύντομα συνελήφθη. Στη δίκη, αντί να σχολιάσει την κατηγορία της πλαστογράφησης, καταδίκασε την αδικία τού να στερούνται οι πολίτες την πρόσβαση σε ιστορικά αρχεία. Πέρασε τα τέσσερα επόμενα χρόνια στη φυλακή. Ύστερα από την αποφυλάκισή του το 1985, ο Ρογκίνσκι επέστρεψε στους κύκλους των αντιφρονούντων, ό,τι είχε απομείνει έπειτα από ένα σαρωτικό κύμα συλλήψεων και αναγκαστικού εκπατρισμού. Μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές του Δικαιώματος στη μνήμη είναι η περιγραφή της κηδείας του Ανατόλι Μαρτσένκο που πέθανε στις 8 Δεκεμβρίου 1986 σε ηλικία σαράντα οχτώ ετών στη φυλακή του Τσίστοπολ, κατά τη διάρκεια απεργίας πείνας με αίτημα την απελευθέρωση όλων των Σοβιετικών πολιτικών κρατουμένων. Σε ένα χωράφι έξω από τη φυλακή, ενώ ο Ρογκίνσκι και κάμποσοι άλλοι κατέβαζαν το φέρετρο στον τάφο, η χήρα του Μαρτσένκο, η Λαρίσα Μπογκοράζ, που είχε περάσει πολλά χρόνια εξόριστη στη Σιβηρία επειδή διαδήλωσε στην Κόκκινη Πλατεία εναντίον της σοβιετικής εισβολής στην Τσεχοσλοβακία το 1968, έσκυψε πάνω από τον τάφο και φώναξε «Τόλυα, θα απελευθερωθούν!». Ήταν δύσκολο να ακούσει κανείς αυτά τα λόγια ως κάτι άλλο πέρα από την αγωνιώδη προσπάθεια μιας συντετριμμένης χήρας να βρει νόημα στη θυσία του συζύγου της. Κανένας, και λιγότερο από όλους ο Μαρτσένκο, δεν περίμενε να οδηγήσει η απεργία πείνας στην απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, όπως και η ίδια η Μπογκοράζ, δύο δεκαετίες νωρίτερα, δεν είχε καμία ψευδαίσθηση ότι η διαδήλωση στην Κόκκινη Πλατεία θα έπειθε το Κρεμλίνο να αποσύρει τα τανκς του από την Πράγα. Η σύλληψη των πράξεων αυτών είχε γίνει πέρα από το πεδίο του πολιτικού υπολογισμού. Ήταν συμβολικές και είχαν σκοπό να καταγράψουν την πιθανότητα, και την ύπαρξη, της ηθικής αντίστασης στη σοβιετική εξουσία. Φανταστείτε την έκπληξη του Ρογκίνσκι όταν, σε λιγότερο από δύο εβδομάδες, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο νέος Γενικός Γραμματέας της Σοβιετικής Ένωσης, άφησε ελεύθερο τον φυσικό Αντρέι Ζαχάρωφ, που είχε περάσει εφτά χρόνια εξόριστος στην πόλη Γκόρκυ επειδή κατέκρινε τη σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν. Ο Ζαχάρωφ είχε κάνει κι αυτός απεργίες πείνας, και ο θάνατος του Μαρτσένκο προφανώς λειτούργησε ως καταλύτης στην απόφαση του Γκορμπατσώφ να απελευθερώσει όχι μόνο αυτόν, αλλά σχεδόν όλους τους σοβιετικούς πολιτικούς κρατουμένους μέσα στα επόμενα χρόνια.[3] Η απεγνωσμένη ελπίδα της Μπογκοράζ ότι ο θάνατος του συζύγου της δεν θα ήταν μάταιος είχε γίνει πραγματικότητα. Στο ντοκιμαντέρ της Γκόρντον, ο Ρογκίνσκι χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως «στοιχειωμένο» από την ιδέα πως μια αμιγώς συμβολική πράξη μπορούσε να πυροδοτήσει απτά και προηγουμένως αδιανόητα αποτελέσματα. Ξαφνικά η θεωρία του Γιούρι Λότμαν, ότι οι συμβολικές γλώσσες ή τα λογοτεχνικά μοντέλα οργανώνουν τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας, πήρε νέο νόημα. Ύστερα από χρόνια γλυκόπικρων προπόσεων «στην επιτυχία του μάταιου αγώνα μας», ο Ρογκίνσκι και άλλοι Σοβιετικοί αντιφρονούντες μπορούσαν πλέον να σκέφτονται ότι οι ανταμοιβές του αγώνα τους για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου ίσως να μην αναβάλλονταν διαρκώς σε ένα μακρινό μέλλον. Το γεγονός ότι ένας οργανισμός όπως η Ένωση Μνήμης υφίσταται στη σημερινή Ρωσία, συνεχίζοντας το έργο του περιοδικού Μνήμη σε απείρως μεγαλύτερη κλίμακα, αποτελεί σημάδι για το πόσο έχει αλλάξει η χώρα από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Το γεγονός ότι λειτουργεί υπό συνθήκες πολιορκίας αποτελεί σημάδι για το πόσο δεν έχει αλλάξει. Παρ’ όλη την προσοχή που δείχνει η Δύση στην εκστρατεία του Κρεμλίνου εναντίον των φορέων της κοινωνίας των πολιτών, ο Ρογκίνσκι στο Δικαίωμα στη μνήμη ξεκαθαρίζει πως η μεγαλύτερη ανησυχία του βρίσκεται αλλού, στον λαό της Ρωσίας. «Γιατί βιώνουμε την ήττα», ρωτά προς το τέλος της ταινίας, «στην πιο σημαντική αρένα ‒ το μυαλό των συμπολιτών μας;». Ασφαλώς πολλοί απλοί Ρώσοι συμπάσχουν με τα θύματα της μαζικής τρομοκρατίας. Δήμαρχοι και κυβερνήτες εκφράζουν επίσης τη συμπόνια τους για εκείνους, όπως και ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν, που τον Οκτώβριο του 2017 εγκαινίασε το «Τείχος της λύπης», ένα εθνικό μνημείο στα θύματα της σοβιετικής τρομοκρατίας (ο Ρογκίνσκι συμμετείχε στην επιτροπή η οποία επέλεξε το σχέδιο που κέρδισε).[4] «Όμως κανείς δεν ρωτά», συνεχίζει ο Ρογκίνσκι, «Τίνος ήταν η τρομοκρατία; Ποιος τη διέπραξε;». Ρωτήστε τους Ρώσους: Ποιος ευθύνεται για τον θάνατο του παππού, του πατέρα, του προπάππου σας; Θα αναφέρουν τον γείτονα που τον κατέδωσε, τον ανακριτή που τον έδειρε και τον βασάνισε, τον εκτελεστή που πάτησε τη σκανδάλη στο υπόγειο της φυλακής. Όμως όχι το ίδιο το κράτος... Η απάντηση της Ένωσης Μνήμης είναι απλή: ευθύνεται το κράτος. Ήταν η τρομοκρατία του κράτους απέναντι στο άτομο. Το καθεστώς είχε ανάγκη τη μαζική τρομοκράτηση για να παραμείνει στην εξουσία. Και σε αυτό το σημείο συγκρούεται απολύτως η αντίληψή μας για την τρομοκρατία με αυτή που είναι ενσωματωμένη στη λαϊκή συνείδηση. Επί χίλια χρόνια, υποστηρίζει, οι Ρώσοι αντιμετωπίζουν το κράτος τους ως κάτι ιερό. Η άποψη αυτή καλλιεργήθηκε από δεκαετίες σοβιετικής προπαγάνδας και ενισχύθηκε απεριόριστα από τη νίκη επί του «απόλυτου κακού» στον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο» όπως τον αποκαλούν οι Ρώσοι. Εξακολουθεί να καλλιεργείται από την προπαγάνδα του Πούτιν. Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον Ρογκίνσκι, είναι μια γνωστική ασυμφωνία: οι Ρώσοι δεν μπορούν να συμβιβάσουν την αίγλη του κράτους τους ‒που ένωσε μια αχανή και ποικιλόμορφη περιοχή, προστάτευσε με επιτυχία τον πληθυσμό της έναντι πολλαπλών επιθέσεων από το εξωτερικό, εκσυγχρόνισε σε χρόνο ρεκόρ την οικονομία της και έστειλε τον πρώτο άνθρωπο στο Διάστημα‒ με την ιδέα ότι ήταν επίσης μια εγκληματική οργάνωση υπεύθυνη για τη δολοφονία εκατομμυρίων πολιτών της. Αυτό είναι πράγματι δύσκολο έργο ‒ ίσως ακόμη πιο δύσκολο από τον συμβιβασμό της δουλοκτησίας με την ιδέα ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και προικισμένοι με τα αναφαίρετα δικαιώματα της ζωής, της ελευθερίας και της επιδίωξης της ευτυχίας. Οι προσπάθειες του Ρογκίνσκι να αποϊεροποιήσει το ρωσικό κράτος στη συνείδηση των συμπολιτών του δεν τον έκαναν δημοφιλή στη Ρωσία. Τα βραβεία που έλαβε για το έργο του υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της ιστορικής μνήμης ήρθαν όλα από το εξωτερικό ‒ από τις κυβερνήσεις της Εσθονίας, της Γερμανίας και της Πολωνίας. Μετά τον θάνατό του, η Ένωση Μνήμης συνεχίζει τη σισύφεια προσπάθειά του. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ είναι ακόμη μεγαλύτερος προφήτης που δεν αναγνωρίζεται στην πατρίδα του. Ίσως αυτό ενέπνευσε τον Γερμανό κινηματογραφιστή Βέρνερ Χέρτσογκ να πάρει πολύωρη συνέντευξη από τον πρώην ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν υπήρξαν πολλοί τέτοιοι: με εξαίρεση τον Νικίτα Χρουστσώφ και τον Γκορμπατσώφ όλοι οι υπόλοιποι πέθαναν εν ενεργεία. Αφού ανατράπηκε με παλατιανό πραξικόπημα το 1964, ο Χρουστσώφ πέρασε τα εφτά χρόνια ζωής που του απέμεναν υπό παρακολούθηση σε μια ντάτσα έξω από τη Μόσχα, σε βαθιά κατάθλιψη και χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο, πέρα από τη λαθραία εξαγωγή των απομνημονευμάτων του στη Δύση, όπου έγιναν εκδοτικό φαινόμενο.[5] Η ακούσια συνταξιοδότηση του Γκορμπατσώφ ήταν μακρύτερη και πιο δραστήρια. Εξέδωσε τα απομνημονεύματά του και άλλα βιβλία, έγινε θέμα δεκάδων βιογραφιών και ταινιών και έλαβε πάνω από εκατό βραβεία και τιμητικά πτυχία ‒ όλα σχεδόν, όπως και στην περίπτωση του Ρογκίνσκι, εκτός Ρωσίας. Η Γνωριμία με τον Γκορμπατσώφ περιλαμβάνει συνεντεύξεις από ανθρώπους που είχαν επαφή μαζί του τα χρόνια που βρισκόταν στην εξουσία ‒μεταξύ άλλων από τον πρώην υπουργό Εξωτερικών της Αμερικής Τζορτζ Π. Σουλτς και τον πρώην πρωθυπουργό της Ουγγαρίας Μίκλος Νέμεθ‒, όμως δεν υπάρχει ούτε ένας Ρώσος ανάμεσά τους. Το αποτέλεσμα, ηθελημένο ή αθέλητο, είναι να υπογραμμίζεται η απομόνωση του Γκορμπατσώφ μέσα στην ίδια του τη χώρα. Τα πιο αξέχαστα έργα του Χέρτσογκ εστιάζονταν σε καταδικασμένους οραματιστές: στον Λόπε ντε Αγκίρε που διέπλευσε τον Αμαζόνιο αναζητώντας το Ελ Ντοράντο, τον Μπράιαν Φιτζέραλντ (γνωστό ως Φιτζκαράλντο) που ονειρεύτηκε να χτίσει μια όπερα στον Αμαζόνιο στο Περού, τον Τίμοθυ Τρέντγουελ (γνωστό ως Grizzly Man), που ζούσε με τις αρκούδες μέχρι που τον σκότωσε μια από αυτές. Ο Γκορμπατσώφ ονειρεύτηκε να μετατρέψει τη χώρα του σε γνήσια σοσιαλιστική δημοκρατία, να βάλει τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο, να απαλλάξει τον πλανήτη από τα πυρηνικά όπλα και να οικοδομήσει αυτό που αποκαλούσε «κοινό ευρωπαϊκό σπίτι». Επρόκειτο για εξωφρενικά φιλόδοξους στόχους, και εν μέρει τους πέτυχε: έβαλε τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο και διαπραγματεύτηκε δραστικές μειώσεις στα πυρηνικά όπλα με τους Αμερικανούς ομολόγους του. Το έκανε όμως με κόστος τη διάλυση της ΕΣΣΔ και την καταστροφή του συστήματος πρόνοιας της χώρας, συνέπειες για τις οποίες αναφέρει στον Χέρτσογκ ότι μετανιώνει ακόμη. Οι ξένοι ηγέτες που γνώριζαν τον Γκορμπατσώφ γρήγορα αντιλαμβάνονταν ότι δεν έμοιαζε με τους προηγούμενους σοβιετικούς προέδρους. Είχε πτυχίο πανεπιστημίου. Συχνά τον συνόδευε, και τον συμβούλευε, η σύζυγός του Ραΐσα, που είχε ακόμη περισσότερα πτυχία. Σύμφωνα με τον Νέμετ, έκανε καλές ερωτήσεις. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τον Χέρτσογκ, οι σχεδόν δουλοπρεπείς ερωτήσεις του οποίου προς τον Γκορμπατσώφ εκμαιεύουν ελάχιστα περισσότερα απ’ όσα είναι ήδη γνωστά από υπάρχουσες βιογραφίες και ντοκιμαντέρ. Παρότι η συστολή δεν είναι κάτι που τον χαρακτηρίζει, ο Χέρτσογκ αισθάνεται τόση ευγνωμοσύνη απέναντι στον Γκορμπατσώφ επειδή επέτρεψε στις Γερμανίες να επανενωθούν («Σας αγαπώ ιδιαίτερα εξαιτίας της επανένωσης» λέει διαχυτικά σε κάποιο σημείο) που δείχνει να έχει εγκαταλείψει την ιδέα να τον πιέσει. Ακόμη και το αρχειακό υλικό που διανθίζει το ντοκιμαντέρ είναι εν πολλοίς γνωστό, δανεισμένο από προηγούμενα ντοκιμαντέρ του CNN και άλλων. Σε αυτό περιλαμβάνεται και υλικό που δείχνει τη σοβιετική γεροντοκρατία σε δράση. Ένας ξεμωραμένος Λεονίντ Μπρέζνιεφ πασχίζει να ξεστομίσει μια πρόταση που βγάζει νόημα ενώ δίνει το παράσημο του Τάγματος της Οκτωβριανής Επανάστασης στον κατά πολύ νεότερο Γκορμπατσώφ, τότε επαρχιακό αξιωματούχο του κόμματος. Ο Κονσταντίν Τσερνιένκο, τον οποίο διαδέχθηκε ο Γκορμπατσώφ ως Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, μετά βίας στέκεται στα πόδια του για να ρίξει την ψήφο στην κάλπη ενώ τον κινηματογραφούν να ψηφίζει σε ένα ψεύτικο εκλογικό τμήμα μέσα σε ένα νοσοκομείο. Μπροστά σε αυτούς, ο Γκορμπατσώφ έμοιαζε με έκρηξη νεανικής ενέργειας. Όμως δεν ξεχώριζε μόνο για τη σχετική νεότητά του (έγινε μέλος του Πολιτμπιρό στα σαράντα εννιά). Το πιο εκπληκτικό στον Γκορμπατσώφ ήταν ο ακατάβλητος ιδεαλισμός του, ιδίως το όραμά του για το τι μπορούσε να γίνει ο σοσιαλισμός και τι μπορούσε να κάνει για τον κόσμο. Η Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του 1980 ήταν μια χώρα διαποτισμένη από κυνισμό, όπου οι περισσότεροι, και σίγουρα οι περισσότεροι ενήλικες, καταλάβαιναν ότι τα μαρξιστικά-λενινιστικά κλισέ που ξεστόμιζαν τα κομματικά στελέχη ήταν σκέτο λιβάνισμα μιας απολιθωμένης ιδεολογίας. Ο Γκορμπατσώφ με κάποιο τρόπο παρέμενε αληθινός πιστός. Σε μια από τις πιο δραματικές συνεντεύξεις τύπου της καριέρας του, αμέσως μετά την επιστροφή του στη Μόσχα ύστερα από την ομηρία του στην Κριμαία κατά τη διάρκεια της απόπειρας πραξικοπήματος τον Αύγουστο του 1991, έδωσε ό,τι πιο κοντινό σε δήλωση πεποιθήσεων θα μπορούσε κανείς να ακούσει από έναν Σοβιετικό ηγέτη: «Είμαι πιστός οπαδός της σοσιαλιστικής ιδέας [...] μιας ιδέας που εμπεριέχει αξίες που διαμορφώθηκαν σε πορεία αιώνων, που αντλεί από τα επιτεύγματα του χριστιανισμού, την ιδέα μιας δίκαιης κοινωνίας, ενός καλύτερου κόσμου». Είναι κρίμα που ο Χέρτσογκ δεν έκρινε σκόπιμο να ρωτήσει τον Γκορμπατσώφ πώς διατήρησε τον ιδεαλισμό του ενώ ανερχόταν στην κλίμακα της ιεραρχίας του Κομμουνιστικού Κόμματος, έναν κόσμο γεμάτο πισώπλατα μαχαιρώματα, αλισβερίσια και καριερίστες που ζητούσαν υποστήριξη. Ο βιογράφος του Γκορμπατσώφ Γουίλιαμ Τάουμπμαν, που εργάστηκε ως σύμβουλος στην ταινία, έχει υποστηρίξει ότι ο ιδεαλισμός του ήταν έμφυτος και διατηρήθηκε από την ανατροφή του στην επαρχία, μακριά από τη διάχυτη απομυθοποίηση της διγλωσσίας των εκλεπτυσμένων αστών της ΕΣΣΔ. Είναι καλή αρχή, αλλά δεν λύνει επ’ ουδενί το μυστήριο. Ο Τάουμπμαν στη συνέχεια σημειώνει ότι «ο Γκορμπατσώφ έφτασε στην κορυφή δείχνοντας ότι ήταν ιδανικό προϊόν του σοβιετικού συστήματος. … Αυτό [που ο ίδιος] απέκρυπτε ήταν πως ο Κομμουνισμός στον οποίο πίστευε δεν ήταν το κουφάρι του σταλινισμού επί του οποίου προέδρευαν [ο Μπρέζνιεφ και άλλοι ηγέτες]». Το όνειρό του ήταν να ωθήσει το σοβιετικό σύστημα «να ανταποκριθεί σε αυτά που ο ίδιος έκρινε ως τα αυθεντικά του ιδεώδη».[6] Η απόπειρα να υλοποιήσει αυτό το όνειρο πυροδότησε τη διάλυση του συστήματος. Ο Γκορμπατσώφ κατέστησε δυνατή τη χρηματοδότηση της Ένωσης Μνήμης, και όχι μόνο με την ευρεία έννοια, το άνοιγμα δηλαδή της σοβιετικής κοινωνίας σε μια πιο ειλικρινή εκτίμηση της ιστορίας της. Στην κηδεία του Ζαχάρωφ τον Δεκέμβριο του 1989, ο Σοβιετικός ηγέτης στράφηκε στην Έλενα Μπόνερ, τη χήρα και συναγωνίστριά του, και είπε αυτό που πρέπει να λένε οι ηγέτες σε τέτοιες περιπτώσεις: «Τι μπορώ να κάνω για σας;». Η Μπόνερ του ζήτησε να επιτρέψει στην Ένωση Μνήμης να καταγραφεί ως ανεξάρτητη οργάνωση πολιτών ή, όπως θα λέγαμε εμείς, ΜΚΟ ‒ μια κατηγορία που δεν υπήρχε τότε στην ΕΣΣΔ. Ο Γκορμπατσώφ της είπε ότι θα το έκανε, και κράτησε τον λόγο του. Στα ογδόντα εννιά του, ο Γκορμπατσώφ μοιάζει πλέον εμφανισιακά με τα ηλικιωμένα μέλη του Πολιτμπιρό στα οποία είχε συμπεριληφθεί ως σχετικά νέος άντρας τέσσερις δεκαετίες νωρίτερα. Υποφέρει από διαβήτη, περπατά υποβασταζόμενος και πότε πότε τρώει τις λέξεις, επιστρέφοντας συχνά στη νότια προφορά της γενέτειράς του στη Σταυρούπολη. Αμετανόητος ιδεαλιστής, παροτρύνει τον κόσμο να ενστερνιστεί τον αφοπλισμό, τη σοσιαλιστική δημοκρατία και την προστασία του περιβάλλοντος. Όταν ο Χέρτσογκ τον ρωτά τι θα ήθελε να γράφει η ταφόπλακά του, αναφέρει την επιγραφή που επέλεξε ένας φίλος: «Προσπαθήσαμε». Όπως ο Αρσένι Ρογκίνσκι, αλλά με τον δικό του τρόπο, και ο Γκορμπατσώφ ακτινοβολεί αξιοπρέπεια. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2020 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Το ντοκιμαντέρ του Χέρτσογκ κλείνει με τον Γκορμπατσώφ να απαγγέλλει αγαπημένους στίχους του Μ. Λέρμοντοφ («Μοναχός στον δρόμο έξω βγαίνω»), τους οποίους παραθέτουμε σε μετάφραση από τα ρωσικά της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου (και με την ευκαιρία παραθέτουμε και το ποίημά του «Το ιστίο»): ΜΙΧΑΗΛ ΛΕΡΜΟΝΤΟΦ Μοναχός στον δρόμο έξω βγαίνω Μοναχός στον δρόμο έξω βγαίνω Οι πέτρες στην αχλή λαμποκοπούν Αμίλητη η βραδιά τον θεϊκό υπακούει λόγο Εκεί που τ’ άστρα μεταξύ τους συζητούν. Είν’ το στερέωμα μαγεία και θαύμα, όλο! Λες και κοιμάται η γη σε φέγγος γαλανό… Όμως εγώ εντός μου γιατί τόσο έχω πόνο; Σαν κάτι να αναμένω, σαν κάτι να πενθώ; Στον βίο μου άλλο κάτι δεν υπάρχει να ποθώ, Για όσα πέρασαν δεν νιώθω τύψη ούτε μια, Τη λευτεριά και τη γαλήνη, αυτές αποζητώ, Τον ύπνο ονειρεύομαι μαζί με λησμονιά! Τον κρύο του τάφου ύπνο δεν επιθυμώ… Κι αν στους αιώνες των αιώνων είναι να χαθώ, Ζωής το σκίρτημα αδιάλειπτο ας νιώθω Έτσι που ελάχιστα αναπνέοντας το στήθος να κινώ Έτσι που νύχτα μέρα το αυτί μου να θωπεύει Γλυκιάς φωνής ο ήχος την αγάπη όσο υμνεί Έτσι που πάνω μου ατέρμονα σε άνθιση να γέρνει Και να θροΐζει σκοτεινή, ψηλή, μια μαύρη δρυς. (1841) Το ιστίο Ασπρίζει μόνο του το ιστίο Στην ομίχλη του αφρού τη γαλανή! Τι στο μακρινό ζητάει τοπίο; Τι στην πατρίδα έχει αφήσει πέρα, εκεί; Ψηλά τα κύματα, ο άνεμος σφυρίζει, Και το κατάρτι τρίζει και ηχεί… Αλίμονο! Την ευτυχία δεν τριγυρίζει Ούτε από αυτήν κοιτάζει να κρυφτεί! Στην κουπαστή του παίζουν οι αχτίδες Και πάνω του το ηλιόφως χρυσαφί… Κι όμως, αυτό γυρεύει καταιγίδες Λες κι έτσι τη γαλήνη του θα βρει! (1832) [1] Alexander Etkind, “A Parable of Misrecognition: ‘Anagnorisis’ and the Return of the Repressed from the Gulag”, The Russian Review, τ. 68, αρ. 4 (Οκτώβριος 2009). [2] “The Historical Truth-Telling of Arseny Roginsky”, The New Yorker, 19 Δεκεμβρίου 2017. [3] Βλ. το προφητικό άρθρο του David Satter, “A Test Case”, The New York Review, 12 Φεβρουαρίου 1987. [4] Για τη γέννηση του μνημείου και τις δημόσιες αντιπαραθέσεις που προκάλεσε βλ. Kathleen E. Smith, “A Monument for Our Times? Commemorating Victims of Repression in Putin’s Russia”, Europe-Asia Studies, τ. 71, αρ. 8 (2019). [5] Khrushchev Remembers (Little, Brown, 1970). [6] William Taubman, Gorbachev: His Life and Times (Norton, 2017), σσ. 689-690.

Πορτρέτα στην αξιοπρέπεια

Σύνδεση