Η ουσία του εγώ στον παλιό νέο κόσμο

στη μνήμη του Φρήμαν Ντάισον «Ο ήλιος ανεβαίνει, κατεβαίνει μέσα στο κρανίο μου. Στο ένα μελίγγι μου ανατέλνει ο ήλιος, στο άλλο βασιλεύει ο ήλιος. Τ’ άστρα λάμπουν μέσα στο μυαλό μου, οι ιδέες, οι άνθρωποι και τα ζώα βόσκουν μέσα στο λιγόχρονο κεφάλι μου, τραγούδια και κλάματα γιομώνουν τα στρουφιχτά κοχύλια των αυτιών μου και τρικυμίζουν μια στιγμή στον αγέρα·» Νίκος Καζαντζάκης, Ασκητική Η κοινή γνώση πείθει, και γι’ αυτό δυσαρεστεί πολλαπλώς, ότι το πολιτισμικό μωσαϊκό της πραγματικότητάς μας συντίθεται από τους πάσης φύσεως αδιάλλακτους -ισμούς. Οι τελευταίοι, πολύτιμοι για το κομμάτι της αλήθειας που υπηρετούν, και ένοχοι για το κομμάτι της αλήθειας που με κάθε τρόπο πολεμούν, διαμορφώνουν τα όρια και τα εργαλεία ανάλυσης των ερωτημάτων που ταλανίζουν διαχρονικά τον άνθρωπο και τις κοινωνίες. Η φύση τους, λοιπόν, επιβάλλει τη χρησιμοποίηση και τον έλεγχό τους. Η ιστορία της αναζήτησης και ανάδειξης των κρίσιμων στοιχείων που καθορίζουν κάθε ανθρώπινο ον αρχίζει στον Δυτικό κόσμο με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Έκτοτε, διάφορες εκδοχές ουσιοκρατίας (essentialism) και υπαρξισμού (existentialism) ανταγωνίζονται και κατακτούν το κοινό τους, βοηθούντων και των όποιων συγκυριακών παραγόντων επηρεάζουν την εμβέλεια και την εμπέδωση των ιδεών. Στο ερώτημα, λοιπόν, «τι είναι ο άνθρωπος;» οι δυνατές απαντήσεις παραπέμπουν είτε σε εκείνο ή στο άλλο φυσικό, ιδεατό, εξελικτικό, ψυχολογικό, κοινωνικό ή μεταφυσικό χαρακτηριστικό του, είτε παρακάμπτουν τους κάθε λογής προκαθορισμούς και αφήνουν τον άνθρωπο παντελώς ελεύθερο στις επιλογές του που θα τον προσδιορίσουν. Τον τελευταίο αιώνα, η ραγδαία ανάπτυξη και ιδεολογική ισχυροποίηση των επιστημών του εγκεφάλου, της νευροεπιστήμης, ανέδειξε μία ακόμη δυνατή απάντηση. Σύμφωνα με αυτήν, είμαστε ο εγκέφαλός μας. Όχι γιατί δεν είμαστε το σώμα μας, τα γονίδιά μας, οι σχέσεις μας, ή οι προτιμήσεις μας, αλλά γιατί αυτό που σε κάθε περίπτωση σκεφτόμαστε αυτοπροσδιοριζόμενοι βρίσκεται στον εγκέφαλό μας, το υλικό ισοδύναμο της ψυχής. Η θέση αυτή χαρακτηρίζεται ως νευρο-ουσιοκρατία (neuroessentialism) και αποτελεί ήδη πρόσφορο πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ όσων απρόσεκτων νιώθουν να δικαιώνεται ή να απειλείται η κοσμοθεωρία τους. Από τη μια πλευρά είναι δηλαδή όχι μόνον αυτοί που δημιουργούν ή παρακολουθούν τις αποδείξεις για τον κυρίαρχο ρόλο του νευρικού συστήματος στην εξυπηρέτηση της συνείδησης και της «φυσιολογικής» ή «παθολογικής» συμπεριφοράς, αλλά και εκείνοι οι οποίοι, ιδεολογικά προσανατολισμένοι στην ερμηνεία του κόσμου και των φαινομένων με βάση τη δράση και την αλληλουχία των φυσικών νόμων και δυνάμεων, καταναλώνουν, συχνά απροβλημάτιστα, τη σωρεία των σύγχρονων πληροφοριών, και κυρίως εικόνων, που βεβαιώνουν για την ταύτιση του εγώ με τον νευρικό ιστό. Από την άλλη πλευρά είναι αυτοί οι οποίοι, δηλωμένα ή αδήλωτα, αρνούνται τη δυνατότητα, ουσιαστικά το δικαίωμα, της όποιας επιστήμης να διαπραγματευθεί και να φωτίσει την ύπαρξή τους, την ανθρώπινη συνθήκη, με όρους και εργαλεία που δεν ανήκουν στο προστατευτικό ανθρωπιστικό μετα-φυσικό πλαίσιο που μας έχει κληροδοτήσει η ιστορική παράδοση. Ο σεβασμός που οφείλουμε στις δύο αυτές προσεγγίσεις επιβάλλει τον προσεκτικό αναστοχασμό των κινήτρων και των συνεπειών τους και την αποφυγή κάθε στείρας αντιπαράθεσης χαρακωμάτων. Το ζητούμενο είναι δύσκολο και απαιτητικό επειδή προϋποθέτει τη σταδιακή διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών πληροφόρησης, προβληματισμού και διαλόγου, και επομένως τη δημιουργική σύμπραξη πολλών ατομικών και κοινωνικών παραμέτρων. Σε αυτή την κατεύθυνση πιστεύω ότι συμβάλλει η νηφάλια παρουσίαση ευρημάτων της νευροεπιστήμης, όπως και η κατά το δυνατόν εύληπτη παρουσίαση της σύγχρονης νευροτεχνολογικής πραγματικότητας. 1. Από την ερυσίβη στα σύγχρονα νευροτεχνολογικά εργαλεία Η ιστορία της προσπάθειας ελέγχου και επηρεασμού του νευρικού συστήματος των ανθρώπων είναι μάλλον τόσο παλιά όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός. Η αειθαλής βία, οι παραισθησιογόνες ουσίες (από την ερυσίβη του αρχαιοελληνικού κυκεώνα έως τα πολύμορφα σημερινά ναρκωτικά), οι ρυθμικές τελετουργίες, ο προσανατολισμένος στο ευάγωγο συναίσθημα δημόσιος και ιδιωτικός λόγος, τα διάφορα κλειστά παιδαγωγικά, θρησκευτικά και ιδεολογικά συστήματα εκπαίδευσης ανηλίκων και ενηλίκων μαρτυρούν του λόγου το αληθές, και η καθημερινή κατανάλωση τόνων καφέ, αλκοόλ, ψυχοφαρμάκων και άλλων ψυχοδραστικών παραγόντων από το σύνολο της ανθρωπότητας δεν αφήνουν περιθώρια σοβαρής διαφωνίας. Τον τελευταίο αιώνα, η σταδιακή ανάπτυξη και επιβεβαίωση των δυνατοτήτων του εξαιρετικά δραστήριου διεπιστημονικού κλάδου της νευροεπιστήμης[1] διαμόρφωσε την πεποίθηση ότι μπορεί σύντομα να είμαστε σε θέση να «σπάσουμε τον νευρωνικό κώδικα» παραγωγής ψυχικών καταστάσεων και συμπεριφορών, και επομένως να υπερβούμε όρια και προβλήματα που χαρακτηρίζουν ατομικά και συλλογικά υποκείμενα. Μελέτες λειτουργικής χαρτογράφησης του εγκεφάλου απέδειξαν ότι μπορούμε να μετρήσουμε τα νευροβιολογικά σύστοιχα σύνθετων πνευματικών καταστάσεων, όπως είναι η λήψη αποφάσεων, οι ηθικές και μη ηθικές κρίσεις, η αγάπη και ο αλτρουισμός. Ασφαλώς και οι μελέτες αυτές δεν αποδεικνύουν τη νευρωνική φύση της συνείδησης και της ηθικής μας. Εξάλλου, μελέτες που αναδεικνύουν τη σύνδεση γενετικών χαρακτηριστικών και νευρωνικής επικοινωνίας, υπογραμμίζουν την πολυπλοκότητα των πνευματικών μας γεγονότων, των σκέψεων, των αξιών και των συναισθημάτων μας. Ωστόσο, η καθημερινή ανακάλυψη νέων ορίων στην επιστημονική μελέτη και τροποποίηση της νευρωνικής λειτουργίας, οδήγησε στην ανάληψη σχετικών πρωτοβουλιών ευρείας κλίμακας από κυβερνήσεις, διακρατικούς οργανισμούς και επιστημονικά ιδρύματα. Το 2013, ο Λευκός Οίκος και η Ευρωπαϊκή Ένωση ανακοίνωσαν τη χρηματοδότηση, αντίστοιχα, ενός τεράστιου προγράμματος ανάπτυξης νευροτεχνολογίας με το όνομα «Εγκέφαλος» (B.R.A.I.N. = Brain Research through Advancing Innovative Neurotechnologies) και ενός φιλόδοξου προγράμματος υπολογιστικής προσομοίωσης της λειτουργίας του εγκεφάλου με το κωδικό όνομα «Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος» (Human Brain Project). Τις πρωτοβουλίες αυτές ακολούθησαν με δικά τους αντίστοιχα προγράμματα ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Κίνα, η Κούβα, το Ισραήλ, δίκτυο κρατών της Λατινικής Αμερικής, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα και η Ελβετία. Επακόλουθο όλων αυτών είναι να υπάρχουν σήμερα μερικές εκατοντάδες ερευνητικά εργαστήρια ανά τον κόσμο που χρηματοδοτούνται για να αναπτύξουν και εξελίξουν νέες μεθόδους καταγραφής και επηρεασμού της λειτουργίας του νευρικού συστήματος ζώων και ανθρώπων. Τα σημεία εκκίνησης για την ανάπτυξη νέων μεθόδων εξέτασης και χειρισμού του νευρικού συστήματος ήταν τα ήδη ευρέως χρησιμοποιούμενα σήμερα νευροτεχνολογικά εργαλεία. Τα όργανα καταγραφής της ηλεκτρικής εγκεφαλικής δραστηριότητας χωρίς προηγούμενο ερεθισμό (ηλεκτροεγκεφαλογραφία), ή μετά από προηγούμενο αισθητικό, κινητικό ή γνωστικό γεγονός (προκλητά δυναμικά), όπως και οι μαγνητοεγκεφαλογράφοι, οι αξονικοί τομογράφοι, οι μαγνητικοί τομογράφοι και οι τομογράφοι εκπομπής ποζιτρονίων, αποτελούν εργαλεία, πολύπλοκα ή φορητά αλλά πάντως «ρουτίνας», για την εξέταση της δομικής και λειτουργικής ακεραιότητας περιοχών, δικτύων και αισθητικών οδών του νευρικού συστήματος, τη διάγνωση ενοχλητικών, έως και «ιερών» μέχρι πρότινος παθολογιών (π.χ. επιληψία, σχιζοφρένεια), αλλά και την «ανάγνωση» των προσωπικών νευρωνικών χαρακτηριστικών σε ξύπνιους ή κοιμώμενους, ψευδόμενους ή όχι, άνδρες, γυναίκες ή διαφυλικούς...Και τι άραγε μένει για να ελπίζουμε και να φοβόμαστε; Σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες και κάποιους διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΟΣΑ, που έχουν λόγους να τους ενδιαφέρει η ανάπτυξη των νευροτεχνολογιών, στις νέες υποσχόμενες και αμφιλεγόμενες νευροτεχνολογίες περιλαμβάνονται ο διακρανιακός μαγνητικός ερεθισμός, ο εν τω βάθει ερεθισμός του εγκεφάλου, η διεπαφή (αλληλεπίδραση) εγκεφάλου-υπολογιστή, η οπτογενετική και η μεταμόσχευση βλαστικών κυττάρων. — Με τον διακρανιακό μαγνητικό ερεθισμό (transcranial brain stimulation), ένα μαγνητικό πηνίο στο εξωτερικό της κεφαλής μπορεί να διεγείρει ή να αναστείλει τη δραστηριότητα του εγκεφάλου. Με τη μη επεμβατική αυτή μέθοδο, και ιδιαίτερα την επαναλαμβανόμενη εκδοχή της, επιτυγχάνεται λειτουργική χαρτογράφηση φλοιικών περιοχών, πρόκληση πρόσκαιρων λειτουργικών βλαβών, έλεγχος της υποκείμενης βλάβης σε διάφορες νευρολογικές διαταραχές, αποδεδειγμένα ευεργετική επίδραση σε ασθενείς με μείζονα κατάθλιψη, ενώ προσδοκάται και η θετική επίδρασή της στον χρόνιο πόνο (ημικρανία), στη φυσική απόδοση, στις γνωστικές λειτουργίες και στην αντιμετώπιση εκδηλώσεων της σχιζοφρένειας και της άνοιας, καθώς και στην αποκατάσταση της τοπικά διαταραγμένης νευρωνικής λειτουργίας σε ασθενείς με Πάρκινσον, εστιακή επιληψία, αγγειακό επεισόδιο, εμβοές, εθισμό σε ουσίες κ.λπ. Η πιθανολογούμενη επίδρασή της στην ψυχική διάθεση και στη μάθηση, οι (σχετικά λίγες) εμφανείς παρενέργειές της, καθώς και η έλλειψη επαρκών γνώσεων για τη σχέση μεταξύ των νευροβιολογικών μηχανισμών που κινητοποιεί και των συμπεριφορικών αποτελεσμάτων που προκαλεί, απαιτούν την παραπέρα έρευνα για την πλήρη αξιολόγηση των δυνατοτήτων, των ορίων και των κινδύνων που μπορεί να έχει η εφαρμογή της. — Η γνωστή από αρκετές δεκαετίες επεμβατική μέθοδος του εν τω βάθει ερεθισμού του εγκεφάλου (deep brain stimulation), προϋποθέτει τη χειρουργική εμφύτευση ενός ή περισσότερων ηλεκτροδίων σε επιθυμητές περιοχές του εγκεφάλου και την εν συνεχεία εξατομικευμένη επιλεκτική διέγερση των περιοχών αυτών με τη βοήθεια ενός νευροερεθιστή που έχει προσαρμοστεί σε κάποιο σημείο του σώματος. Η συχνή ήδη εφαρμογή της μεθόδου αυτής για την αντιμετώπιση κινητικών διαταραχών (Πάρκινσον, δυστονία, τρόμος), επεκτείνεται σταδιακά και για την αντιμετώπιση της επιληψίας, του πόνου, των εκδηλώσεων του συνδρόμου Tourette, αλλά και αμιγώς ψυχιατρικών προβλημάτων (ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, μείζων κατάθλιψη). Ο επεμβατικός χαρακτήρας της μεθόδου, οι συνοδοί κίνδυνοι και κάποιες παρενέργειες (στη διάθεση, στην κατανόηση και στη συμπεριφορά), αλλά και το υψηλότερο κόστος της επιτρέπουν και επιβάλλουν την εξέταση όλων των δεοντολογικών παραμέτρων εφαρμογής της. Βίλεμ ντε Κούνινγκ, Άτιτλο, 1966-7, κάρβουνο σε χαρτί, Πινακοθήκη Tate. — Με τον όρο διεπαφή εγκεφάλου-υπολογιστή (brain-computer interface) εννοούμε τη λειτουργική σύνδεση του μυαλού με ένα υπολογιστικό σύστημα. Ηλεκτρόδια τα οποία είτε εμφυτεύονται στον εγκέφαλο είτε στερεώνονται στο κρανίο «διαβάζουν» την πρόθεση του ατόμου και με τη βοήθεια κατάλληλων υπολογιστικών προγραμμάτων τη μεταφράζουν σε εντολές ελέγχου εξωτερικών συσκευών (π.χ. προσθετικό άκρο ή αναπηρική καρέκλα) ή άλλων «συνδεδεμένων» εγκεφάλων. Η δυνατότητα τηλεπαθητικής επικοινωνίας ατόμων, αποκατάστασης της κινητικής λειτουργίας παράλυτων ατόμων, αλλά και ελέγχου μηχανών και συσκευών χωρίς τη χρησιμοποίηση των χεριών είναι μερικές από τις εντυπωσιακές εφαρμογές των συστημάτων αυτών, τα οποία μπορεί, εκτός των άλλων, να χαρακτηρίζονται από ευκολία χρήσης, χαμηλό κόστος και φορητότητα, αλλά και άγνωστες συνέπειες και παρενέργειες από τη μακροχρόνια χρήση τους. Οι απίστευτες προκλήσεις από την μελλοντική χρησιμοποίηση ασύρματων διεπαφών για διαγνωστική και θεραπευτική αντιμετώπιση ατόμων με νοητική ακεραιότητα ή με προβλήματα επάρκειας συνείδησης (ασθενείς σε κώμα ή σε φυτικό στάδιο), αλλά και τα ηθικά και κοινωνικά διλήμματα που εγείρονται (π.χ. όρια ανθρώπου-μηχανής, προσωπική ευθύνη, ιδιωτικότητα και νοητική χειραγώγηση) από την αυτόβουλη ή ενδεχομένως καταναγκαστική χρησιμοποίηση των συστημάτων αυτών από έναν ή περισσότερους συνδεδεμένους ανθρώπους, μέλλουν να δοκιμάσουν τις αντοχές και τη σοφία της επιστημονικής κοινότητας, του νομικού πολιτισμού μας και του κοινωνικού συμβολαίου μας. — Στην οπτογενετική (optogenetics), της οποίας οι εφαρμογές απαγορεύονται προς το παρόν στον άνθρωπο, νευρικά κύτταρα, τα οποία έχουν προηγουμένως τροποποιηθεί γενετικά ώστε να είναι ευαίσθητα σε φως συγκεκριμένου μήκους κύματος, ενεργοποιούνται μέσω οπτικής ίνας που εισάγεται στο εγκέφαλο. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται σε πειραματόζωα για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο συμβάλλουν οι διάφοροι τύποι νευρικών κυττάρων στη φυσιολογική ή παθολογική συμπεριφορά, αλλά και για την αποκατάσταση διαταραγμένης νευρωνικής λειτουργίας (π.χ. απώλεια μνήμης). Η απαιτούμενη χειραγώγηση των γονιδίων των νευρικών κυττάρων, αλλά και η δυνατότητα της μεθόδου να ελέγχει και να τροποποιεί, ενεργοποιώντας ή απενεργοποιώντας, τη δραστηριότητα επιλεγμένων νευρικών κυττάρων/κυκλωμάτων με χρονική ακρίβεια χιλιοστού του δευτερολέπτου οδηγούν ήδη στην αναζήτηση αποδεκτής εναλλακτικής προσέγγισης που να ικανοποιεί τις απαραίτητες προδιαγραφές ασφάλειας και ηθικής του ανθρώπου. — Η μεταμόσχευση βλαστικών κυττάρων στον νευρικό ιστό (neural stem cell transplantation) στοχεύει στη αποκατάσταση μίας τοπικής βλάβης μετά από τραύμα, αγγειακό επεισόδιο, Πάρκινσον κ.λπ. Λόγοι ηθικής, ασφάλειας και αποτελεσματικότητας της μεθόδου αποτρέπουν προς το παρόν την ευρεία κλινική εφαρμογή της μεθόδου στον άνθρωπο, ενώ τα αποτελέσματα από τις πραγματοποιούμενες προ-κλινικές δοκιμές και τις εκτεταμένες έρευνες σε πειραματόζωα προσδιορίζονται από τους περιορισμούς που δημιουργεί η προέλευση, τα χαρακτηριστικά, η οδός χορήγησης, η επιβίωση και ο πολλαπλασιασμός των διαφόρων τύπων μεταμοσχευόμενων βλαστικών κυττάρων. Τα παραπάνω σύγχρονα νευροτεχνολογικά εργαλεία, μαζί με άλλα που από καιρό βρίσκουν εφαρμογή στον έλεγχο και χειρισμό του εγκεφάλου και των οποίων επιδιώκεται η βελτίωση της ακρίβειάς τους, όπως είναι η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (functional magnetic resonance–fMRI) η οποία αποκαλύπτει και αποκωδικοποιεί την εγκεφαλική δραστηριότητα κατά την πραγματοποίηση οποιασδήποτε φυσικής ή φανταστικής πράξης, θα συνεχίσουν να πολιορκούν το βαθύτερο νευρωνικό μας άγνωστο. Πιέζοντάς μας, ίσως, προς ένα άλλο ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Γιατί, όπως μας δόθηκε η ευκαιρία αλλού να αναλύσουμε[2], οι τεχνολογικές καινοτομίες που ο ίδιος ο άνθρωπος σταδιακά επινόησε και εισήγαγε στη ζωή του (π.χ. η εξω-εγκεφαλική συμβολική αποθήκευση γνώσης), καθόρισαν σημαντικά τη γνωσιακή αρχιτεκτονική του ατομικού και συλλογικού νου, την ίδια την εξελικτική διαφοροποίηση του Homo sapiens στο ζωικό βασίλειο. 2. Εγκεφαλική πλαστικότητα Ο εγκέφαλός μας είναι ένα αχανές και εύπλαστο σύμπαν. Τα κύτταρα άλλων σωματικών οργάνων, όπως π.χ. του δέρματος, μπορεί να αντικαθίστανται διαρκώς από καινούργια κύτταρα, αλλά μόνο τα δισεκατομμύρια κύτταρα του εγκεφάλου μας μπορούν να αλλάζουν διαρκώς σχέσεις και επαφές μεταξύ τους, εξαιτίας της συνεχούς και αναπόφευκτης επικοινωνίας τους με το σώμα και τον κόσμο. Το υλικό και οι μεταβαλλόμενες σχέσεις των νευρικών κυττάρων καθορίζουν τα όρια και τις δυνατότητές μας. O εγκέφαλος είναι η μόνη γνωστή φυσική/έξυπνη οντότητα που είναι και γίνεται, επειδή το ίδιο το υλικό του προβλέπει και απαιτεί τη διαρκή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον προκειμένου να «δραπετεύσει» από τους περιορισμούς των γενετικών εντολών που το δημιούργησαν! Εάν είναι αλήθεια, πρώτον, ότι ο άνθρωπος ως είδος κάνει διαχρονικά ό,τι μπορεί για να αυξήσει τις δυνατότητές του και, δεύτερον, ότι μόνο οι μηχανές μπορούν να υπερβούν τις φυσικές και γνωστικές αδυναμίες μας, τότε η νέα νευροτεχνολογία αναμένεται να παράσχει τα μηχανικά μέσα για την αξιοποίηση της πλαστικής δυνατότητας του εγκεφάλου μας, για την εξέλιξη των δυνατοτήτων μας, τη σταδιακή υβριδοποίηση της οργανικής νοημοσύνης με την τεχνητή νοημοσύνη, όπως προέβλεπε και οραματιζόταν το ανήσυχο πνεύμα του μεγάλου Φρήμαν Ντάισον. Με τον ίδιο τρόπο που η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και οι εκπαιδευτικές πρακτικές εκμεταλλεύονται την εγγενή πλαστικότητα του εγκεφάλου για να προκαλέσουν επιθυμητές(;) αλλαγές στα εγκεφαλικά δίκτυα, και επομένως στη συμπεριφορά, ο κατ’ οίκον διακρανιακός ερεθισμός στον βρεγματικό φλοιό ή στον προμετωπιαίο φλοιό πριν τις εξετάσεις στα Πανεπιστήμια ή στις Σχολές Καλών Τεχνών, αντίστοιχα, προβλέπεται να χρησιμοποιηθεί για την πνευματική ενίσχυση μέσω κατευθυνόμενης νευρωνοδιέγερσης και επιλεκτικής νευρωνοτροποποίησης. Την ίδια ικανότητα πλαστικής προσαρμογής του εγκεφαλικού ιστού σε νέες συνθήκες επιθυμεί να εκμεταλλευτεί και η εμφύτευση νευρωνικών προσθετικών σε επιλεγμένες εγκεφαλικές περιοχές. Ο «τεχνητός ιππόκαμπος», ένα chip που προορίζεται να αναπληρώσει τη λειτουργία μίας εγκεφαλικής περιοχής που έχει κρίσιμο ρόλο στη μνημονική αποθήκευση, την παραγωγή συναισθήματος και τον προσανατολισμό στον χώρο, δοκιμάζεται ήδη με ενδιαφέρον, εν αναμονή του επόμενου ακόμη πιο φιλόδοξου εγχειρήματος που θα μπορούσε να είναι η εγκεφαλική εμφύτευση ενός Google chip[3]. Η ικανότητα του ανθρώπου να επινοεί και να κατασκευάζει εργαλεία είναι βασικός παράγοντας διαμόρφωσης της πραγματικότητας. Από το προϊστορικό χθες στο απαιτητικό και ανεπαρκές σήμερα, κάθε πτυχή της ζωής μας (υγεία, παραγωγή, εμπόριο, επικοινωνία, διασκέδαση κ.λπ.) έχει γευτεί τις συνέπειες της ικανότητας αυτής. Τα νέα νευροτεχνολογικά εργαλεία αναμένεται να προσφέρουν ανακούφιση, διεύρυνση ορίων, και μεγαλύτερη «χαλάρωση» της σχέσης μας με τον χώρο, τον χρόνο και τη βαρύτητα χρόνιων αντιλήψεων. 3. Νευροηθική Η πρόοδος της νευροεπιστήμης και της τεχνολογίας σταδιακά αμφισβητεί όχι μόνο βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις για το εγώ, αλλά και τις σχέσεις του με την κοινωνία. Οι συνέπειες της αμφισβήτησης αυτής αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος της νευροηθικής, ενός φαινομενικά μοντέρνου κλάδου, που όμως στηρίζεται σε αιώνες φιλοσοφικού και κοινωνικού προβληματισμού για ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με την ανθρώπινη ταυτότητα, τη φύση του νου και της συμπεριφοράς. Εξάλλου, παρά την γενικευμένη πεποίθηση ότι η επιστήμη και η τεχνολογία δημιουργούν νέα ηθικά προβλήματα, τα τελευταία αντανακλούν μάλλον την ποιότητα των αξιών κάθε κοινωνίας. Η ιστορία της νευροεπιστήμης υπενθυμίζει ότι κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, όταν πλέον είχε διαπιστωθεί η άρρηκτη σχέση μεταξύ εγκεφαλικής λειτουργίας και συμπεριφοράς, η εκτεταμένη εφαρμογή της ψυχοχειρουργικής/λοβοτομής ανακούφισε πολλούς ασθενείς από τυραννικά αλλά ανθεκτικά σε φαρμακευτική αγωγή συμπτώματα. Ωστόσο, η πληροφόρηση της κοινωνίας για τη δραματική επίπτωση που είχε η ψυχοχειρουργική στην προσωπικότητα των λοβοτομημένων απέτρεψε τη συνέχισή της, παρ’ όλο που τη δεκαετία των μεγάλων κοινωνικών αναταραχών του 1960 στις ΗΠΑ κάποιοι υποστήριζαν την εφαρμογή της για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της βίαιης συμπεριφοράς. Αντίθετα, η έλλειψη ενημέρωσης της κοινωνίας δεν επέτρεψε την έγκαιρη ματαίωση του συντονιζόμενου από τη CIA μυστικού προγράμματος ελέγχου του νου (MK-Ultra), στο οποίο συμμετείχαν για τουλάχιστον 20 χρόνια παραπάνω από 80 Ιδρύματα (πανεπιστήμια, νοσοκομεία, φαρμακευτικές εταιρείες, φυλακές κ.λπ.) που πραγματοποιούσαν πειράματα σε Αμερικανούς και Καναδούς πολίτες μετά από χορήγηση ψυχοδραστικών ουσιών (κυρίως LSD) και εφαρμογή ηλεκτροσόκ, ύπνωσης, αισθητηριακής αποστέρησης, απομόνωσης και κάθε μορφής κακοποίησης. Η αναφορά στο (όχι πολύ μακρινό) παρελθόν γίνεται γιατί η ιδέα χρησιμοποίησης νέων τεχνολογιών για τον έλεγχο και χειραγώγηση των εγκεφαλικών λειτουργιών συνεχίζει προφανώς να ενδιαφέρει τις υπηρεσίες άμυνας και ασφάλειας των κυβερνήσεων. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Υπηρεσίας Προηγμένων Ερευνητικών Προγραμμάτων Άμυνας (DARPA) των ΗΠΑ, η Υπηρεσία, «προκειμένου να αξιοποιήσει τις πρόσφατες σημαντικές ανακαλύψεις στη νευροεπιστήμη, την ανοσολογία, τη γενετική και τους συναφείς κλάδους, ίδρυσε το 2014 ένα Γραφείο Βιολογικών Τεχνολογιών, το οποίο επέτρεψε την ανάπτυξη νέας δυναμικής στο χαρτοφυλάκιο των καινοτόμων βιο-προγραμμάτων της Υπηρεσίας». Από τους ταύρους του Ντελγάδο, στον εγκέφαλο των οποίων ένας αμφιλεγόμενος επιστήμονας εμφύτευε ηλεκτρόδια μέσω των οποίων χαλιναγωγούσε κατόπιν την επιθετικότητα των διεγερμένων ζώων, μέχρι τα περιβόητα robo-rats (ποντίκια-ρομπότ), τα οποία οι ερευνητές μπορούσαν να τηλεκατευθύνουν δεξιά-αριστερά, επειδή μπορούσαν να τα «ανταμείβουν» γι’ αυτό, μέσω εγκεφαλικά εμφυτευμένων ηλεκτροδίων, ή ακόμη, τις «συσκευές-κράνη του Θεού» που μπορούν με εστιακό διακρανιακό μαγνητικό ερεθισμό να προκαλούν στους χρήστες θρησκευτικές/μυστικιστικές εμπειρίες, οι επιστήμονες βρίσκουν τρόπους να προκαλούν και να δίνουν ιδέες… Πόσοι εξουσιαστές και κομματικοί κομισάριοι θα έμεναν αδιάφοροι στην προοπτική να μπορούν να ελέγχουν τους εξεγερμένους ή, ακόμη περισσότερο, να κάνουν τον κόσμο να στρέφεται κατά την επιθυμία τους δεξιά ή αριστερά; Σε κάθε μία από τις τελευταίες δεκαετίες, ο Αμερικανικός Οργανισμός Ελέγχου Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) εγκρίνει την εμπορική κυκλοφορία δεκάδων νευρολογικών συσκευών που μπορεί είτε να υποκαθιστούν κατεστραμμένα τμήματα των νευρικών οδών, και επομένως να βοηθούν στην αντιμετώπιση της οπτικής, ακουστικής ή κινητικής μειονεξίας, είτε να συμβάλουν στην «ομαλοποίηση» της διαταραγμένης λειτουργίας του νευρικού συστήματος μέσω μίας διαδικασίας που λέγεται νευρωνοτροποποίηση. Ως αποτέλεσμα, χιλιάδες ήδη ασθενείς έχουν χρησιμοποιήσει όχι μόνο νευρολογικά εμφυτεύματα αλλά και μη επεμβατικές συσκευές, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονται συσκευές διακρανιακού μαγνητικού ερεθισμού, ακόμη και εξωτερικού ερεθισμού του πνευμονογαστρικού νεύρου στον τράχηλο για την αντιμετώπιση της μείζονος κατάθλιψης. Για την αντιμετώπιση των όποιων νευροηθικών διλημμάτων δημιουργούνται, είναι απαραίτητος όχι μόνο ο συνεχής έλεγχος της ασφάλειας και των παρενεργειών των συσκευών αυτών, αλλά και ο συνυπολογισμός, πρώτον, των κινδύνων (π.χ. αυτοκτονία) που εγκυμονεί η μη χρησιμοποίησή τους, αλλά και, δεύτερον, των χαρακτηριστικών των εναλλακτικά χρησιμοποιούμενων εφαρμογών (π.χ. ηλεκτροσόκ). «Ipsa scientia potestas est» έγραφε το 1597 σερ Φράνσις Μπέικον και ο κόσμος του Διαφωτισμού και της Επιστήμης πιστεύει απόλυτα στη δύναμη της γνώσης, έστω και εάν όπως σοφά είπε ο νομπελίστας Έρβιν Σρέντινγκερ «κατά την έντιμη αναζήτηση της αλήθειας είμαστε υποχρεωμένοι ορισμένες φορές και για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα να αρκούμαστε στη μη γνώση»[4]. Η δυναμική των σύγχρονων νευροεπιστημονικών επιτευγμάτων υπερβαίνει τη δυνατότητα κατανόησής τους και γι’ αυτό απαιτούν την έγκαιρη καλλιέργεια και ανάληψη ευθύνης της γνώσης από επιστημονικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς, τόσο για την ανεμπόδιστη παραγωγή απροκατάληπτης γνώσης, όσο και για την αποτροπή της εσφαλμένης ή καταχρηστικής εφαρμογής της. Γιατί ο Θεός και ο διάβολος έχουν ιδιαίτερη σχέση με αυτό που γίνεται το μυαλό όταν περνάει τα όρια του κατανοητού. Εάν, όπως πειστικά προτείνει ο Μάικλ Γκαζάνιγκα στο καταπληκτικό βιβλίο του Ο ηθικός εγκέφαλος (The Ethical Brain), κάτω από την επιφάνεια των μεγάλων διαφορών στις εκδηλώσεις τού φυλογενετικά και πολιτισμικά διαμορφωμένου εγκεφάλου μας κρύβεται ένας έμφυτος πανανθρώπινος ηθικός πυρήνας[5], τότε, με άξονα τις αρετές της εφευρετικότητας, της ταπεινότητας και της υπευθυνότητας, η οργανωμένη κοινωνία καλείται να θέσει το πλαίσιο αρχών και προτεραιοτήτων στην ανάπτυξη και εφαρμογή και των νέων νευροτεχνολογιών. Ένας χρήσιμος οδηγός είναι αυτός που πρότεινε το ανεξάρτητο Συμβούλιο Βιοηθικής του Ιδρύματος Nuffield[6]. Σύμφωνα με αυτόν, το ενδιαφέρον των εμπλεκόμενων στην ανάπτυξη, χρηματοδότηση, νομική ρύθμιση, χρήση και εμπορική εκμετάλλευση των νέων νευροτεχνολογιών πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη πρωτίστως: ‒ την εξασφάλιση της ασφάλειας των ανθρώπων (συνυπολογίζοντας κινδύνους και προσδοκώμενα οφέλη)· ‒ την προαγωγή της αυτονομίας των ανθρώπων (δηλαδή την ενίσχυση της ικανότητάς τους για προσωπικές αποφάσεις και αυτεπίγνωση)· ‒ την προάσπιση της προσωπικής ιδιωτικότητας· ‒ την προώθηση της ισότητας των ανθρώπων (ως προς τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτές και την αποφυγή κοινωνικού στίγματος και αποκλεισμού)· ‒ την προώθηση της κοινωνικής κατανόησης και εμπιστοσύνης σε αυτές. 4. Η αλήθεια της δικής μας εμπειρίας Και τι σημαίνουν άραγε τα παραπάνω για την αντίληψη που έχει ο καθένας μας ως προς την ουσία του δικού του εγώ; Μάλλον τίποτα. Η επιστημονικά αναπόδεικτη σχέση του δικού μας νευρωνικού αγνώστου με την ψυχή μας, δηλαδή το πολιτισμικά κατακυρωμένο δικό μας καταφύγιο και άβατο των άλλων, θα συνεχίσει να τροφοδοτεί και να ανακυκλώνει τις αδιέξοδες συζητήσεις για την πραγματική διεύθυνση της ύπαρξης που μας κατοικεί. Στα ανθεκτικά διαζευκτικά διλήμματα «εγκέφαλος ή νους», «σώμα ή ψυχή», η απάντηση θα (αποφεύγεται να) δίνεται καθημερινά από τα θέλω και τις ανάγκες του καθενός στο σπίτι, στη δουλειά, στην εκκλησία, στα κοινωνικά καφενεία, στα ιατρεία. Η αδιάψευστη σχέση της εσωτερικής εμπειρίας με το εγώ είναι ακριβώς το ίδιο ισχυρή στους θρησκευόμενους, στους ερωτευμένους, στους απογοητευμένους, αλλά και στους πάσης φύσεως εθισμένους, ή αυτούς που θα έχουν ανάγκη να χρησιμοποιήσουν την προσωπική συσκευή εν τω βάθει ερεθισμού του εγκεφάλου τους προκειμένου να «γίνουν οι εαυτοί τους»[7]. Κατά τα άλλα, η φυσική ανάγκη για συνεχή επέκταση της ζωής, της μνήμης και της συνείδησης, μαζί με την ανθρώπινη δίψα για γνώση και πρόοδο, για κέρδος και για παρακολούθηση του εκκρεμούς της κοινωνικής (νευρο)μυθολογίας μας, προβλέπεται αναπόφευκτα να διαμορφώσουν ένα νέο παράθυρο θέασης του παλιού. Εξάλλου, η προσωπική νευροτεχνολογία του κοντινού μέλλοντος, με τα gadgets που θα φοριούνται στον καρπό ή στα αυτιά, αναμένεται να εξελίξει το ατομικό ρεπερτόριο του lifestyle και ίσως να αδιαφορήσει για ερωτήματα και παλιομοδίτικες αναστολές που έχουν σχέση με την προσωπική ευθύνη και τον αυτοέλεγχο. Σε έναν αντιφατικό κόσμο που έχει σήμερα την ακατανίκητη ανάγκη να κρεμάει σε ψηφιακά μανταλάκια κάθε πτυχή της προσωπικής(;) του ζωής και ήδη «τυπώνει» σε 3D εκτυπωτές σπλάχνα για μεταμόσχευση ή μοσχαρίσιες μπριζόλες για gourmet εστιατόρια, συνεχίζουμε να φωνάζουμε υπέρ των ατομικών δικαιωμάτων μας και να προσευχόμαστε μαζικά υπέρ της άνωθεν σωτηρίας της ψυχής μας και εναντίον των πάσης φύσεως αλλοπίστων και της τρισκατάρατης τεχνολογίας που συνεχίζει να μας υποδουλώνει προσφέροντάς μας το βεβαιωμένα δημοκρατικότερο παράθυρο ζωής στην παγκόσμια ιστορία των πολλών. Συνεχίζουμε, δηλαδή, να δημιουργούμε ζωή με τα διαθέσιμα υλικά των ορίων μας. Το μέλλον και οι φόβοι μας είναι πάντοτε εδώ. Ευθύνη μας είναι να μη χρειαστεί να ανταλλάξουμε το μέλλον με τους φόβους μας. Γιατί η ουσία τού εγώ, όποια κι αν είναι, υποστασιοποιείται από το χθες αλλά νοηματοδοτείται από το αύριο. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ ΝΕΥΡΟΗΘΙΚΗΣ Anjan Chatterjee and Martha J. Farah (eds), Neuroethics in Practice, Oxford University Press, Οξφόρδη 2013. Michael Freeman (ed), Law and Neuroscience, Oxford University Press, Οξφόρδη 2011. Michael S. Gazzaniga, The Ethical Brain, Dana Press, Νέα Υόρκη 2005. Judy Illes (ed), Neuroethics, Anticipating the Future, Oxford University Press, Οξφόρδη 2017. Judy Illes and Barbara J. Sahakan (eds.), The Oxford Handbook of Neuroethics, Oxford University Press, Οξφόρδη 2011. [1] Ενδεικτική της διευρυνόμενης εμβέλειας και δυναμικής της νευροεπιστήμης είναι και η συνεχώς αυξανόμενη συχνότητα αναφοράς των παγκόσμιων οργανισμών και μέσων μαζικής ενημέρωσης στη «νευροεπιστήμη» και στις «νευροτεχνολογίες». Βλ. σχετικά. OECD, “Neurotechnology and society: Strengthening responsible innovation in brain science”, OECD Science, Technology and Industry Policy Papers, No. 46, OECD Publishing, Παρίσι 2017, Allyson Purcell-Davis, “The representations of novel neurotechnologies in social media: five case studies”, The New Bioethics, vol. 19 (1), 3045, 2013, και Peter B. Reiner, “The Rise of Neuroessentialism”, στο Judy Illes & Barbara J. Sahakian (eds), The Oxford Handbook of Neuroethics, Oxford University Press, Οξφόρδη 2011. [2] Βλ. Γιώργος Χ. Παπαδόπουλος, “Προέλευση και εξέλιξη του σύγχρονου νου”, Athens Review of Books, τεύχος 109, Σεπτέμβριος 2019. [3] Βλ. Robert Hampson et al, “Developing a hippocampal neural prosthetic to facilitate human memory encoding and recall”, Journal of Neural Engineering, 15 036014, 2018. https://doi.org/10.1088/1741-2552/aaaed7 [4] Βλ. Erwin Schrödinger, Η Φύση και οι Έλληνες. Ο κόσμος και η Φυσική, μτφρ. Θ. Γραμμένος, εκδόσεις Π. Τραυλός, Αθήνα 2000. [5] Αξίζει να μη μας διαφεύγει ότι οι σημερινοί άνθρωποι έχουν πίσω τους μόνο 5000 γενιές και ότι τα γονίδιά τους, τα οποία προέρχονται από περίπου 10.000 παλιούς κατοίκους της γης, είναι σε ποσοστό 99,9% ίδια. [6] Βλ. https://bit.ly/2VkL1o9 [7] Βλ. Rutger J. Vlek, David Steines, Dyana Szibbo, Andrea Kübler, Mary-Jane Schneider, Pim Haselager, Femke Nijboer, “Ethical Issues in Brain–Computer Interface. Research, Development, and Dissemination”, Journal of Neurologic Physical Therapy, 36(2), 94-99, 2012.

Η ουσία του εγώ στον παλιό νέο κόσμο

Σύνδεση