Τὸ φραγγέλιο τῶν «Ἁγίων»: ἡ Γενεύη τοῦ Καλβίνου ἀρχέτυπο τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ

Στέφαν Τσβάιχ, Μιὰ συνείδηση ἐνάντια στὴ βία: Καστελιὸν κατὰ Καλβίνου, μτφρ. Δημήτρης Δημοκίδης, ἐπιμ. Χ. Ε. Μαραβέλιας, πρόλογος Μ. Βασιλάκης, The Athens Review of Books, Ἀθήνα 2019, σελ. 333 Hominem occidere, non est doctrinam tueri, sed est hominem occidere. (Δολοφονώντας ἕναν ἄνθρωπο δὲν σκοτώνεις ἕνα δόγμα, ἀλλὰ δολοφονεῖς ἕναν ἄνθρωπο). Σεβαστιανὸς Καστελιὸν 1. Ἐνάντια στὸ πνεῦμα τῆς ἐποχῆς, τότε καὶ τώρα Σπανίως ἡ ἔκδοση ἑνὸς βιβλίου εἶναι πνευματικὸ καὶ πολιτιστικὸ γεγονός. Ὅμως αυτὸ ἰσχύει στὴν περίπτωση τοῦ ἀνὰ χείρας βιβλίου τοῦ Τσβάιχ. Οἱ λόγοι γι’ αὐτὸ ἀφοροῦν πρῶτον στὴν παθογένεια τοῦ νεοελληνικοῦ δημοσίου βίου τῆς ἐποχῆς μας. Και, δεύτερον, στὴν γενικότερη κατάσταση τῆς εὐρωπαϊκῆς συνείδησης σήμερα μετὰ τὴν ἐπέλαση τοῦ φαύλου σχετικισμοῦ τῆς λεγόμενης μετανεωτερικότητας ποὺ ἀνέσκαψε πρόρριζες σχεδὸν τὶς ἀξίες τῆς ὀρθολογικότητας καὶ τῆς ἠθικῆς αὐτονομίας καὶ ἀξιοπρέπειας. Τὶς ἀξίες ποὺ ὑπερασπίζεται μὲ ἀπελπισμένο πάθος ὁ Τσβάιχ μπροστὰ στὰ δρεπανηφόρα ἅρματα τῶν ὁλοκληρωτισμῶν τοῦ μεσοπολέμου. Στὴ χώρα μας ἀκκιζόμαστε πὼς ἀπολαμβάνουμε μιὰν ὑποδειγματικὴ δημοκρατία, τὴν στιγμὴ ποὺ οἱ θεμελιώδεις θεσμοί της, μὲ πρώτη τὴ δικαιοσύνη, δυσλειτουργοῦν ἐξοργιστικά, διαβρωμένοι ἀπὸ τὸν κομματικὸ φατριασμὸ καὶ τὴν χειραγώγηση ἀπὸ παρασκηνιακὲς ἐξουσίες. Ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου καὶ τῆς συνείδησης εἰδικότερα πλήττεται ἀπὸ νόμους ποὺ παρέχουν τὴν εὐχέρεια στὸν κάθε ἰδιοτελῆ ἐκβιαστὴ νὰ ἀσελγήσει πάνω στὴν ἐλεύθερη ἔκφραση, καὶ στὸν κάθε αὐτοδιορισμένο ἱεροεξεταστὴ νὰ ἐπιβάλει στὸν δημόσιο διάλογο τὴν ἀρεστὴ σ’ αὐτὸν «ὀρθοδοξία». Τὸ περιοδικὸ ὅπου τυπώνονται οἱ παροῦσες σκέψεις ὑπῆρξε ἀπὸ δεκαετίας τουλάχιστον τὸ πιὸ διακεκριμένο θύμα τέτοιου διωγμοῦ, ὁ ὁποῖος προκάλεσε τὴν καταδίκη τῶν κορυφαίων μορφῶν τῆς παγκόσμιας διανόησης.[1] Τὸ κείμενο τοῦ Τσβάιχ περιγράφει ἁδρὰ τοὺς μηχανισμούς, ἰδεολογικοὺς καὶ πολιτικούς, αὐτῆς τῆς καταπίεσης καθὼς καὶ τὶς ὀλέθριες γιὰ τὴν δημοκρατία ἀπολήξεις της ἂν ἀφεθεῖ ἀνεξέλεγκτη. Πέρα ὅμως ἀπὸ τούτη τὴν ἐγχώρια ἐπικαιρότητα, τὸ Κατηγορῶ τοῦ μεγάλου αὐστριακοῦ συγγραφέα ἀναδεικνύει μὲ ἀγωνιώδη ἔνταση τὸν ἀξιακὸ πυρήνα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ποὺ οἰκοδόμησε ὁ Διαφωτισμός, τὸν προμαχώνα τῆς συνειδησιακῆς αὐτονομίας καὶ τῆς ἀνεκτικότητας ἀπὸ τὸν ὁποῖο καὶ μόνο εἶναι δυνατὸν νὰ πολεμήσει κανεὶς τὸν Βεεμὼθ τῆς μιᾶς Ἀπόλυτης Ἀλήθειας ποὺ οἱ φάλαγγες τῶν διαφόρων ὁλοκληρωτισμῶν θέλουν νὰ ἐπιβάλουν στὴν κοινωνία διὰ τῆς βίας. Ἡ τραγωδία τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος ἦταν ὅτι μεταπολεμικὰ ὁ προμαχώνας αὐτὸς ἁλώθηκε ἐκ τῶν ἔσω ἀπὸ τοὺς θιασῶτες μιᾶς ἰδεολογικῆς ὁμοδοξίας ποὺ ἀπέρριπταν τὴν καταστατικὴ πολυμορφία τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Μὲ ἐργαλεῖο ἕναν αὐτοαναιρούμενο σχετικισμό, διὰ τοῦ ὁποίου ὅμως ἔχριζαν ἀποκλειστικὰ τὶς δικές τους ἐνοράσεις ὡς ἔγκυρες καὶ ἀπαξίωναν τὶς ἐναλλακτικὲς ὡς «εἴδωλα» καὶ προφάσεις, ἀρνοῦνταν τὴν ζήτηση τῆς ἀντικειμενικῆς ἀλήθειας – ἀλλὰ καὶ τὴν ἴδια τὴν ἰδέα τοῦ νοήματος στὴν σκέψη καὶ τὴν ἐπικοινωνία. Καὶ μὲ μιὰν εἰδεχθῆ λαθροχειρία, ὅπως ὀρθὰ ἐπισημαίνει στὸν πρόλογό του ὁ Μ. Βασιλάκης, κατηγοροῦσαν τώρα τὸν Διαφωτισμό, καὶ γενικὰ τὴν «Δύση», ὡς πηγὴ τῶν κακῶν τοῦ σύγχρονου κόσμου, συνταιριάζοντας εὐφάνταστα τὴν πολιτικὴ θεολογία τοῦ ἀρχιναζιστῆ Κὰρλ Σμὶτ μὲ τὸν ἀκατάληπτο μυστικισμὸ τοῦ ὁμοϊδεάτη του Μάρτιν Χάιντεγκερ κάτω ἀπὸ μία λεοντὴ ψευτομαρξισμοῦ.[2] Ὁ Τσβάιχ δὲν ἔζησε νὰ δεῖ τὴν ἀποκαρδιωτικὴ αὐτὴ ἔκβαση. Ἐπειδὴ ὅμως τὴν διασθανόταν ἐπέλεξε νὰ βάλει τέρμα στὴ ζωή του τὸ 1942. Τὸ 1936, ὅταν ἔγραφε τὸ βιβλίο του γιὰ τὸν Καλβίνο, ἦταν ἀπὸ τοὺς λίγους (μαζὶ μὲ τὸν Τσῶρτσιλ ἀπὸ τοὺς πολιτικοὺς τῆς δημοκρατικῆς Εὐρώπης) ποὺ σὲ πεῖσμα τοῦ «κατευνασμοῦ» ποὺ κυριαρχοῦσε, ἀκόμα καὶ ἀνάμεσα στὰ λαϊκὰ στρώματα, εἶχε κατανοήσει τὴν δολοφονικὴ δυναμικὴ τοῦ ναζισμοῦ ἐπειδὴ τὴν εἶχε ζήσει ἀπὸ μέσα. Παράλληλα, μεγάλο τμῆμα τῆς προοδευτικῆς διανόησης τῆς ἐποχῆς, ἀνάμεσά του καὶ ὁ στενός του φίλος Ρομαὶν Ρολλάν, τελοῦσαν ὑπὸ τὴν ἰδεολογικὴ γοητεία τοῦ σταλινισμοῦ δικαιολογώντας τὴν τρομοκρατικὴ θηριωδία ποὺ μαινόταν στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση ὡς «ὠδίνες τοκετοῦ» ἑνὸς ἰδανικοῦ κόσμου. Εἶναι μέσα στὸν ζόφο αὐτὸ ποὺ ὁ Τσβάιχ τολμάει νὰ ὑψώσει τὴ φωνή του ἐνάντια στὴν ὁλοκληρωτικὴ νοοτροπία καὶ τὶς πρακτικὲς συνέπειές της. Ἐπιλέγει νὰ μὴν γράψει ἕνα ἀνοιχτὰ πολιτικὸ κείμενο ποὺ θὰ πνιγόταν μέσα στὴν προπαγανδιστικὴ κακοφωνία τῆς ἐποχῆς. Ὅσοι διαβάζουν τὸ βιβλίο ἀμέσως καταλαβαίνουν ὅτι οἱ ἄμεσοι στόχοι τοῦ συγγραφέα του εἶναι ὁ Χίτλερ καὶ ὁ Στάλιν.[3] Ὅμως ἡ θεωρητική του ἐμβέλεια ὑπερβαίνει τὰ πολιτικὰ καθήκοντα τῆς στιγμῆς. Καθοδηγητικὸς γνώμονας τῆς σκέψης του ὑπῆρξε μέχρι τέλους ὅτι ὁ ἐργάτης τοῦ πνεύματος δὲν εἶναι ἐξάρτημα κάποιου ἰδεολογικοῦ ρεύματος ἢ φατρίας. Εἶναι ἐκφραστὴς τῶν διαχρονικῶν καὶ ὑπέρτερων ἀξιῶν τῆς πνευματικῆς ἐλευθερίας καθαυτῆς, καὶ ἀπὸ τὴν ἀκρόπολη αὐτὴ κρίνει τὰ φαινόμενα τῆς κοινωνικῆς ζωῆς.[4] Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ συγγράφει μιὰν ἱστορικὴ ἀλληγορία ἐπιλέγοντας τὴν μορφὴ τοῦ μισάνθρωπου θεολόγου-δικτάτορα τῆς Γενεύης ὡς ἕνα σύμβολο τῶν βαθύτερων «θανατικῶν» ἐνορμήσεων ποὺ λανθάνουν μόνιμα μέσα στὸν ἀνθρώπινο ψυχισμὸ καὶ ἐξάπτονται κατὰ καιροὺς ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς συγκυρίες. Χρησιμοποιοῦμε φρωυδικὴ ὁρολογία ἐδῶ ὄχι τυχαῖα. Ὁ Τσβάιχ καὶ ὁ Φρώυντ, καὶ οἱ δύο Βιεννέζοι, ἦταν ἐπιστήθιοι φίλοι ὅπως μαρτυρεῖ καὶ ἡ ἐκτεταμένη ἀλληλογραφία τους, καὶ οἱ ἰδέες τοῦ Φρώυντ ἄσκησαν κρίσιμη ἐπιρροὴ στὴ σκέψη του. Ἀπὸ τὴν σκοπιὰ αὐτὴ τὰ πολιτικὰ φαινόμενα δὲν εἶναι μιὰ αὐτοτελὴς περιοχὴ τῆς ζωῆς, ἀλλὰ ξεφυτρώνουν ἀπὸ τὶς βαθιὲς πηγὲς τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας, ἀτομικῆς καὶ συλλογικῆς, αὐτὲς ποὺ μόνο μιὰ συστηματικὴ ἐνδοσκόπηση μπορεῖ νὰ φωτίσει. Στὴν ὀπτικὴ λοιπὸν τοῦ Τσβάιχ ἡ προσωπικότητα τοῦ Καλβίνου, στεγνή, στυγνή, ἀναίσθητη ἀπέναντι στὶς ἀπολαύσεις καὶ τὶς χαρὲς τῆς φυσικῆς ζωῆς, μανιακὰ ἐγωπαθὴς καὶ ταυτόχρονα ἐκδικητικὰ φοβικὴ ἀπέναντι στὶς ἀντίθετες ἀπόψεις, εἶναι ἡ ρίζα ἀπὸ τὴν ὁποία ξεπήδησε ἡ τυραννικὴ «πειθαρχία» (discipline) ποὺ μὲ φρενιτώδη ὀργανωτικότητα καὶ ρητορικὴ δεξιοτεχνία κατάφερε νὰ ἐπιβάλει πάνω σὲ μιὰ ἐλεύθερη πόλη. Τὸ ἀνθρωπολογικὸ ὑπόβαθρο τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ εἶναι τὸ πιὸ πολύτιμο μάθημα ἀπὸ τὴν ἀνάλυση τοῦ Τσβάιχ. Ὑπὸ τὸ πρίσμα αὐτὸ ἡ ἀρχομανία τῶν φορέων τῆς «ἀληθινῆς συνείδησης», ὁ φανατισμὸς τῶν «ἐκλεκτῶν», τὸ ξερίζωμα τῆς ἐλευθεροφροσύνης καὶ τὸ καταπιεστικὸ καθεστὼς ποὺ δίνει πολιτικὴ ὑπόσταση στὶς τάσεις αὐτὲς δὲν εἶναι παροδικὰ ἱστορικὰ φαινόμενα, καὶ δὲν ἐξαλείφονται ἀπὸ τὴν τυχὸν ἐπικράτηση ἐκείνης ἢ τῆς ἄλλης πολιτικῆς μερίδας, ἔστω καὶ κάποιας ποὺ ἐνδεχομένως ρητορεύει ἀφειδῶς τὴν ἐλευθερία. Πρόκειται γιὰ διαρκεῖς ἀπειλὲς στὴν κοινή μας ζωή, μιὰ ἐνδιάθετη παρόρμηση στὸ ψυχολογικὸ ἀσυνείδητο, προσωπικὸ καὶ συλλογικό, ποὺ τρέφεται ἀπὸ ἀρχέγονες ἀνασφάλειες καὶ πυροδοτεῖται περιοδικὰ ὅταν ποικίλες κρίσεις στὴν ροὴ τῶν κοινωνικῶν πραγμάτων ὠθοῦν τὴν ἀπελπισμένη μάζα (τὸ foule τοῦ Λὲ Μπόν) νὰ παραδοθεῖ σὲ κάποια σωτήρια Πίστη καὶ στὸν ἅγιο Λυτρωτὴ ποὺ τὴν ἐνσαρκώνει. Επιθεώρηση στρατευμάτων από τον Αδόλφο Χίτλερ συνοδευόμενον από τον αρχηγό των SS Χάινριχ Χίμλερ. © Imperial War Museums Τὴν ἀνορθόλογη αὐτὴ ὁρμὴ ὁ Κὰντ τὴν εἶχε ὀνοματίσει ριζικὸ κακό, ποὺ εἴτε ἐμφανίζεται μὲ θεολογικὸ προσωπεῖο εἴτε μὲ ἐκεῖνο τοῦ «Λόγου τῆς Ἱστορίας» εἶναι ἀπόλυτα καταστροφική. Ἐπάνω της δὲν ἔχει τίποτα τὸ «κοινότοπο», ὅπως κάποιες περισπούδαστες ἀναλύσεις τοῦ καιροῦ μας προσπάθησαν νὰ τὴν ἀσβεστώσουν. Πρόκειται ἀκριβῶς γιὰ τοὺς Δαιμονισμένους τοῦ Ντοστογιέφκυ, οἱ ὁποῖοι μέσα ἀπὸ μαθηματικοὺς ὑπολογισμοὺς (αὐτὴν τὴν ἐπίφαση τῆς ἐπιστημονικότητας ποὺ τόσο ὁ ναζιστικὸς ὅσο καὶ ὁ σταλινικὸς ὁλοκληρωτισμὸς ἐπικαλοῦνταν) εἶχαν καταλήξει ὅτι ἑκατὸ ἑκατομμύρια δολοφονημένοι ἀθῶοι ἦταν μιὰ «λογικὴ τιμὴ» γιὰ τὴν οἰκοδόμηση τῆς τέλειου πολιτικοῦ συστήματος ποὺ ἡ φλεγμαίνουσα φαντασία τους εἶχε δῆθεν ἀνακαλύψει. Ἀνασχετικὸς φραγμὸς στὴν ὀλέθρια αὐτὴ ἀδράνεια τοῦ ζωικοῦ ὑποστρώματος (δὲν εἶναι ἡ μοναδική, ἀλλ’ ὅμως ἡ πλέον ἰσχυρὴ) δὲν εἶναι ἄλλος, διακηρύσσει ὁ Τσβάιχ, ἀπὸ τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια, τὴν ἐμβάπτιση δηλαδὴ στὶς ἀνώτερες ἀξίες τῆς συνειδησιακῆς αὐτονομίας καὶ τῆς ἀνεκτικότητας. Μέσα ἀπ’ αὐτὴν γεννιέται ἡ συναίσθηση τῶν ἀνυπέρβλητων ὁρίων τόσο τῆς ὕπαρξης ὅσο καὶ τοῦ λογισμοῦ μας, ὅρια ποὺ πρώτη ἡ γνήσια ἐπιστήμη ἀναγνωρίζει. Ὁ ἀχαλίνωτος ὁροαματισμός, ἡ μυστικιστικὴ μέθη, τὸ οὐτοπικὸ πάθος ἀποφέρουν ἐνδεχομένως συναρπαστικὰ ἀποτελέσματα στὸ πεδίο τῆς τέχνης ‒ ἐὰν συνοδεύονται ἀπὸ τάλαντο στὴ σμίλεψη τῆς γλωσσικῆς καὶ τῆς εἰκαστικῆς μορφῆς. Ὡς πολιτικὴ ὅμως μέθοδος («ἡ φαντασία στὴν ἐξουσία» καὶ ἄλλα παρόμοια φληναφήματα) μόνο συστήματα ἐφιαλτικοῦ καταναγκασμοῦ μποροῦν νὰ ἱδρύσουν. Τὸ μήνυμα αὐτὸ ἀνακεφαλαιώνει καὶ ἐπαναβεβαιώνει τοὺς ἀληθινοὺς κοινοὺς τόπους τῆς ἠθικῆς ἀνάβασης τῆς ἀνθρωπότητας ἀπὸ τὴν ἀρχέγονη φάση τοῦ βιολογικοῦ αὐτοματισμοῦ καὶ τῆς «μηχανικῆς ἀλληλεγγύης» στὶς ἀνώτερες φάσεις τοῦ πολιτισμοῦ ποὺ χρωματίζονται (ἂν καὶ ἀσφαλῶς δὲν καθορίζονται πλήρως) ἀπὸ τὴν συνείδηση τῆς ἔλλογης αὐτοσυνειδησίας. Αὐτοσυνειδησίας ποὺ ἑδράζεται στὴν Ἀναγνώριση τοῦ ἄλλου μέσα στὴν ἀποκλίνουσα ἰδιαιτερότητά του, ἐκείνη τὴν «ταυτότητα ἐν τῇ διαφορᾷ» ὅπως τὸ διατύπωσε ὁ Χέγκελ στὴν μοναδικὴ ἴσως ἠθικὴ ἐνόραση (καντιανῆς βεβαίως προελεύσεως) ποὺ διασώζεται ἀπὸ τὰ συντρίμμια τοῦ πομπώδους Συστήματός του. Αὐτὴ ἡ ἐπιστροφὴ στὰ θεμέλια τῆς στοιχειώδους καὶ ἁπλῆς ἀνθρωπιᾶς εἶναι τὸ μόνο ἀντίδοτο στὴν ἐπέλαση τῆς μεταφυσικῆς τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ, καὶ αὐτὴν ἀκριβῶς ἐχλεύασε ὡς ρηχὸ ἰδεαλισμὸ ἡ καινούργια «ριζοσπαστικὴ» φιλοσοφία τοῦ μεσοπολέμου – μὲ ἐμβληματικὸ ἐπεισόδιο τὴν ἀντιπαράθεση Κασσίρερ-Χάιντεγκερ στὸ Νταβὸς τὸ 1929. Ὁ Τσβάιχ γνωρίζει ὅτι ὑπερασπίζεται κάτι ποὺ φαίνεται μέσα στὸν ζόφο τῆς ἐποχῆς χαμένη ὑπόθεση. Ἡ ἁπλὴ καὶ ἄμεση γραφή του, γυμνὴ ἀπὸ τὰ γοτθικὰ φτιασίδια τῆς καινούργιας «βαθιᾶς» φιλοσοφίας ἀλλὰ ἀκριβῶς γι’ αὐτὸ γεμάτη μὲ τοὺς χυμοὺς τῆς παλλόμενης ἀνθρωπιᾶς, τὸν καθιστοῦν εὔκολο στόχο τῆς «ὑψηλῆς» κριτικῆς. Αὐτὸ ὅμως ποὺ τὸν στερεώνει εἶναι ἡ πεποίθηση ὅτι στὶς μακρὲς διάρκειες τῆς πνευματικῆς ζωῆς μιὰ λαμπρὴ ἥττα, ὅπως ἐκείνη τοῦ Κασσίρερ καὶ ἡ δική του, πάντα μεταστοιχειώνεται σὲ ἠθικὸ θρίαμβο ἐπειδὴ τὰ ἰδανικά της ἀνταποκρίνονται στὶς βαθύτατες ἀνάγκες ἑνὸς πολιτισμένου καὶ ἀξιοπρεποῦς βίου. Γι’ αὐτὸ καὶ διαλέγει νὰ ἀφηγηθεῖ τὴν ξεχασμένη ἱστορία τοῦ πένητος καὶ μοναχικοῦ Καστελιὸν ποὺ ὅσο κι ἂν κατατροπώθηκε ἐν ζωῇ ἀπὸ τὴν βία τοῦ Καλβίνου στὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου κατανίκησε πανηγυρικὰ τὸν τρομερὸ ἀντίπαλό του. 2. Ἡ φονικὴ ρομφαία τῶν «Ἁγίων» Ἡ ἀφήγηση τοῦ Τσβάιχ καλύπτει τὴν κατάληψη τῆς ἐξουσίας στὴν Γενεύη ἀπὸ τὸν Καλβίνο, τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς «δικτατορίας τῆς ἀρετῆς» ἀπὸ τοὺς «ἐκλεκτοὺς» τοῦ Θεοῦ, τὴν βίαιη ποδηγέτηση τῶν συνειδήσεων καὶ τὴν δικαστικὴ δολοφονία τοῦ «αἱρετικοῦ» Μιχαὴλ Σερβὲ καὶ ὡς κορύφωση τῆς τραγωδίας τὴν πνευματικὴ ἀντίσταση τοῦ Σεβαστιανοῦ Καστελιόν, ποὺ καὶ αὐτὴ θὰ κατέληγε στὴν διοικητικὴ ἐξόντωσή του ἂν ὁ φυσικὸς θάνατος δὲν προλάβαινε νὰ τὸν ἀποσπάσει ἀπὸ τὰ νύχια τοῦ διώκτη του. Τὸ ἱστορικὸ αὐτὸ δράμα περιγράφει τὸν ὁλοκληρωτισμὸ ἐν δράσει, ὅμως τὰ δομικά του χαρακτηριστικὰ ἐμφαίνονται διαμέσου τοῦ πάθους τῶν προσώπων ποὺ ζωντανεύουν ἐνώπιόν μας. Αὐτὴ ἄλλωστε εἶναι ἡ τέχνη τοῦ Τσβάιχ ποὺ δὲν στοχεύει στὴν ἀφηρημένη θεωρία, ἀλλὰ στὴν ἀνθρώπινη ἀμεσότητα τῶν γεγονότων. Τὴν μέθοδο αὐτὴ θὰ τὴν ὀνομάζαμε ἰδιογραφική: ἑστιάζει στὸ ἁπτὸ καὶ τὸ συγκεκριμένο καὶ φωτίζει τὴν μοναδικότητα χαρακτήρων καὶ καταστάσεων, τονίζοντας ὅπως εἴπαμε τὸ βαθὺ ψυχολογικὸ φορτίο ποὺ μεταφέρουν.[5] Ἡ καθολική, διαχρονικὴ διάσταση ἀναδύεται ἔτσι ἐμμέσως, ὅταν ἐμεῖς, οἱ ἀναγνῶστες, κάνουμε τὶς ἀναγκαῖες διασυνδέσεις μὲ τὶς πραγματικότητες τῆς ἐποχῆς ὅταν γράφεται τὸ ἔργο, καθὼς καὶ μὲ τὶς ἱστορικὲς ἐξελίξεις ποὺ μεσολάβησαν ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Καλβίνου μέχρι τὸ 1936. Στὴν διὰ τῆς τέχνης προτύπωση τῶν διαχρονικῶν νοοτροπιῶν καὶ πρακτικῶν ποὺ συγκροτοῦν τὸν ἱστορικὸ ἰδεότυπο τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ ὁ Τσβάιχ ἦταν ἀναμφίβολα πρωτοπόρος. Ὅμως ὁ στοχαστὴς ποὺ ἀνέδειξε τὴν τροχιοδεικτικὴ ὤση τοῦ καλβινισμοῦ στὴν εὐρωπαϊκὴ ἱστορία ἦταν ὁ ἐπιφανὴς κοινωνικὸς φιλόσοφος Μάικλ Γουῶλζερ στὴν πρώιμη πραγματεία του μὲ τίτλο Ἡ ἐπανάσταση τῶν Ἁγίων: μελέτη γιὰ τὶς καταβολὲς τῆς ριζοσπαστικῆς πολιτικῆς.[6] Στὸ ἔργο αὐτὸ ὁ Γουῶλζερ ἐκθέτει συστηματικὰ αὐτὸ ποὺ καὶ ὁ Τσβάιχ ὑπαινίσσεται πολλαχοῦ ἐν παρόδῳ, ὅτι δηλαδὴ ἡ ἰδεολογικὴ συγκρότηση τῶν καλβινιστῶν ἦταν ὁ πρόδρομος τῶν ἰακωβίνων καὶ τῶν μπολσεβίκων καὶ ἡ πολιτικὴ συμπεριφορὰ ὅλων αὐτῶν τῶν «ριζοσπαστικῶν» κινημάτων, ἰδίως στὴν τρομοκρατική της διάσταση, προσπάθεια νὰ συμμορφωθεῖ διὰ τῆς βίας ἡ πραγματικὴ ζωὴ στὰ μεταφυσικὰ ἀξιώματα τοῦ δόγματός τους. Ὅταν κλονίζεται μιὰ παραδοσιακὴ κοινωνικὴ καὶ πολιτιστικὴ τάξη, ἐπιχειρηματολογεῖ ὁ Γουῶλζερ, συχνὰ ἐμφανίζεται μιὰ ὁμάδα ἀλλοτριωμένων ἰδεολόγων ποὺ θεωροῦν τοὺς ἑαυτούς τους ἐκλεγμένους ἀπὸ μιὰν ὑπέρτερη Ἀνάγκη (θεολογική, ἱστορική) νὰ ἐπισπεύσουν τὴν διάλυση τοῦ παλαιοῦ κόσμου καὶ νὰ σώσουν τὴν ἀνθρωπότητα ἀπὸ τὴν ἀβεβαιότητα καὶ τὴν ἀνομία ποὺ μαστίζει τὴν μεταβατικὴ ἐποχή. Ξεκομμένοι ἀπὸ τὴν κανονικὴ καθημερινότητα θεωροῦν τὸν ἑαυτό τους ξένο ἢ «προσκυνητὴ» μέσα στὴν διεφθαρμένη κοινωνία. Πιστεύουν ὅτι ἐνσαρκώνουν μιὰ νέα κατάσταση ἁγνότητας καὶ ἀρετῆς καὶ διέπονται ἀπὸ πνεῦμα σιδερένιας θεωρητικῆς βεβαιότητας. Μὲ ἀδίστακτη τόλμη ἐργάζονται γιὰ νὰ δώσουν ὑπόσταση στὸ ὅραμά τους. Στὸν ἀγώνα αὐτὸ ἀποκηρύσσουν ὅλες τὶς συμβατικὲς ἀνθρώπινες δεσμεύσεις, κοινωνικές, ἠθικές, οἰκογενειακές. Θεωροῦν ὅτι βρίσκονται σὲ ἐμπόλεμη κατάσταση μὲ τὸν κόσμο καὶ ὅτι περιστοιχίζονται ἀπὸ τὰ ὄργανα τοῦ Κακοῦ. Τὰ μέλη αὐτοῦ τοῦ μυστικοῦ συλλόγου ὑπογράφουν ἕνα συμβόλαιο ἀπόλυτης πίστης στὴν Ἰδέα, καὶ στὴν συνέχεια ὑποβάλλονται σὲ συνεχεῖς δοκιμασίες γιὰ νὰ ἀποδείξουν ἐμπράκτως τὴν προσήλωσή τους στὸν σκοπό. Αὐτοὶ εἶναι οἱ Ἅγιοι, οἱ κεκαθαρμένοι ἀπὸ τοὺς ρύπους τῆς ἐγκόσμιας σήψης, ἀπὸ τὸν αἰσθησιασμό, τὸν ἡδονισμὸ καὶ τὴν συναισθηματικὴ ἐφεκτικότητα ποὺ κάνει τὴν χαλύβδινη θέληση τοῦ ζηλωτῆ νὰ λυγίζει. Οἱ πειρασμοὶ αὐτοὶ βγάζουν ἀπὸ τὸν δρόμο τοῦ Καλοῦ καὶ ὅποιος ὑποκύψει ἐκβάλλεται ἀπὸ τὸ τάγμα τῶν ἐκλεκτῶν καὶ ἀμείλικτη πέφτει στὰ κεφάλια τους ἡ τιμωρία. Ἡ ζωὴ τῶν Ἁγίων εἶναι ὀργανωμένη μὲ σκληρὴ πειθαρχία καὶ μηχανικὴ ρυθμικότητα στὴν ὑπηρεσία του ἱεροῦ σκοποῦ. Εἶναι μιὰ ἀδιάκοπη καὶ μεθοδικὴ ἐργασία γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς Νέας Σιών. Τὸ ἔργο αὐτὸ εἶναι κλήση (Beruf), καθῆκον ἀπαράβατο ποὺ δὲν ἀφήνει περιθώριο γιὰ τὶς συνηθισμένες ἀνθρώπινες ἀσχολίες καὶ ἀπολαύσεις. Ἡ ἐξωτερική τους δράση, ἡ πολιτική τους λειτουργία, εἶναι ὡς φωτισμένη πρωτοπορία γιὰ τὴν ὁριστικὴ κατεδάφιση τῆς Ἁμαρτίας καὶ τὴν ἐξόντωση τῶν πρακτόρων της. Στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ὁμίλου ἡ συνεχὴς βεβαίωση τοῦ δόγματος σφυρηλατεῖ ἀδιάσπαστους δεσμοὺς συντροφικότητας μέσω τῆς συλλογικῆς ὑποταγῆς στὸν ἱερὸ Σκοπό. Κι ἔτσι διαμορφώνεται ἕνας «νέος τύπος» ἀνθρώπου ποιοτικὰ διάφορος ἀπὸ τὴν ἐκφυλισμένη ἐμπειρικὴ μορφὴ τοῦ εἴδους. Εἶναι σαφὲς ὅτι μιὰ ἐπιφανειακὴ καὶ μόνο προσαρμογὴ στὴν λεκτικὴ ἐκφορὰ εἶναι ἀρκετὴ γιὰ νὰ ἀποδοθοῦν οἱ ἰδέες αὐτὲς μὲ τὴν ρητορικὴ τῆς «δικτατορίας τῆς ἀρετῆς» τοῦ Ροβεσπιέρου ἢ τοῦ «ἐπαγγελματία ἐπαναστάτη» τοῦ λενινισμοῦ, χωρὶς τὴν παραμικρὴ ἀλλοίωση στὴν ὑποκείμενη ἰδεολογική της οὐσία. Γερμανός πολίτης κοιτάζει τεράστιο πορτρέτο του Στάλιν στο Βερολίνο, 3 Ιουνίου 1945. © Imperial War Museums Ὁ Γουῶλζερ συγκροτεῖ τὸν ἰδεότυπο τοῦ ριζοσπάστη «Ἁγίου» διαβάζοντας τὰ θεολογικὰ συγγράμματα τοῦ Καλβίνου καὶ τῶν ὀπαδῶν του στὴν Ὀλλανδία, τὴν Σκωτία (Τζὼν Νὸξ) καὶ τὴν Ἀγγλία. Οἱ δοξασίες αὐτὲς μεταφέρθηκαν άπὸ τοὺς πουριτανοὺς «προσκυνητὲς» στὸν Νέο Κόσμο καὶ σφράγισαν τὸν πολιτισμὸ τῆς ἀποικιακῆς Ἀμερικῆς, ἰδίως στὴν Μασσαχουσέτη. Ἡ βασικὴ ἰδέα στὴν σκοτεινὴ αὐτὴ θεολογία εἶναι ὁ λεγόμενος «διπλὸς προκαθορισμός», ἡ πίστη δηλαδὴ ὅτι ὁ Θεὸς πρὸ πάντων τῶν αἰώνων ἔχει ἐν τῶν προτέρων ἀποφασίσει ποιὸς εἶναι προορισμένος γιὰ τὴν κόλαση καὶ ποιὸς γιὰ τὸν παράδεισο, καὶ καμιὰ ἀνθρώπινη ἐνέργεια δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀντιστρέψει τὴν θεία ἀπόφαση. Ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Θεοῦ εἶναι μυστικὴ καὶ ἐντελῶς ἀπροσπέλαστη ἀπὸ τὴν διάνοια τοῦ ἀνθρώπου. Ὅσο ἐνάρετος κι ἂν φαντάζει ὁ βίος κάποιου, ὅσο πιστὸς κι ἂν μαρτυρεῖ καὶ δηλώνει, μπορεῖ κάλλιστα νὰ ἀνήκει στὸν συρφετὸ τῶν κολασμένων. Βεβαίως ὁ Καλβίνος ἦταν πεπεισμένος ὅτι, μέσα ἀπὸ μιὰ ἐμπειρία πνευματικῆς μεταστροφῆς παρόμοια μὲ ἐκείνη τοῦ Σαύλου, ὁ ἴδιος ἔγινε τώρα γνήσιο φερέφωνο τῆς θείας βούλησης. Ἀπὸ μόνη της ἡ ἀξίωση αὐτὴ ἀχρηστεύει ὅλο τὸ περίτεχνο πλέγμα τῆς θεολογικῆς του σχοινοβασίας, ἀφοῦ βρίσκεται σὲ εὐθεία ἀντίφαση μὲ τὴν πρωταρχικὴ παραδοχή της: ὅτι δηλαδὴ κανεὶς δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ γνωρίζει, ὅσα σημάδια ἢ ἐμπειρίες κι ἂν ἐπικαλεῖται, τὴν ἐκλογὴ τοῦ Θεοῦ. Ὅπως ὅλοι ὅμως οἱ «ριζοσπάστες» ἡγέτες ποὺ τὸν ἀκολούθησαν, ἐξαιρεῖ τὸν ἑαυτό του ἀπὸ τὸν κανόνα, καὶ ὁρίζει ὅτι αὐτὸς καὶ οἱ ὑποτακτικοί του εἶναι αὐτοδικαίως μέλη τοῦ «συλλόγου τῶν ἐκλεκτῶν» καὶ οἱ δικές του ἰδέες ἡ μόνη αὐθεντικὴ ἑρμηνεία τῶν βουλῶν τοῦ Κυρίου. Κάθε θεολογία εἶναι ὁ θάνατος τῆς πίστης, ὅπως τόσο πειστικὰ μᾶς δίδαξε ἡ πιὸ ψυχολογικὰ ἀληθινὴ θρησκευτικὴ συνείδηση τῆς νεώτερης ἐποχῆς, ὁ Σαῖρεν Κίρκεγκωρ. Ἡ θεολογία ἰσχυρίζεται ὅτι κάποιος πεπερασμένος νοῦς κατέχει τὴν τέλεια ἀλήθεια γιὰ ἕνα Ὂν ἐξ ὁρισμοῦ πέρα ἀπὸ τὸν λόγο καὶ τὴν ἐμπειρία καὶ συνάμα ἀξιώνει νὰ ἐπιβάλει στὴν συνείδηση ὑποχρεωτικὲς παραδοχές. Τουλάχιστον ὅμως ἡ ρωμαιοκαθολικὴ θεολογία, ποὺ ἐνσωμάτωνε τὴν ἀριστοτελικὴ λογικὴ καὶ φυσικὴ γνώση ἀναγνώριζε τὴν αὐταξία τοῦ λογικοῦ δημιουργήματος καὶ τὴν ἐλευθερία τῆς βούλησης ἔστω καὶ σὲ κατάσταση πτώσεως, καὶ μέσω τοῦ δόγματος τῶν «ἔργων» ‒ὅσο κι ἂν αὐτὸ διαστρεβλώθηκε στὴν πράξη‒ ἐπέτρεπε στὸν ἄνθρωπο νὰ αὐτενεργήσει γιὰ τὴ σωτηρία του. Ἔτσι ἡ ἀγάπη του Θεοῦ ἁπλωνόταν καταρχὴν σὲ ὅλη τὴν ἀνθρωπότητα ἀνεξαιρέτως. Ὅλα αὐτὰ ἀναιρέθηκαν ἀπὸ τὸν καλβινισμό, τὴν πιὸ μισάνθρωπη θεολογία ποὺ ἐπινοήθηκε ποτέ. Τόσο μισάνθρωπη ποὺ ἡ πρώτη γενιὰ τῶν μεταρρυθμιστῶν μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Καλβίνου, μὲ πρωτοστάτη τὸν ὁλλανδὸ θεολόγο Ἀρμίνιο, ἀμέσως ἀμφισβήτησε τὶς ἀκρότητές της. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ Καλβίνου εἶναι ἀπόλυτα διαβρωμένος ἀπὸ τὴν ἁμαρτία, μὲ τὴν φυσική του βούληση πλήρως ὑποδουλωμένη στὸ Κακό. Κανένα του ἔργο, ὅσο ἀγαθό, δὲν τὸν σώζει: ὁ Θεὸς ἔχει ἤδη ἀποφασίσει γιὰ τὸν καθένα μας τὴν σωτηρία ἢ τὴν ἀπώλεια. Κι ἔτσι ἡ ἀγάπη Του περιορίζεται μόνο σὲ ἐκεῖνο τὸ τμῆμα τῆς ἀνθρωπότητας τὸ ὁποῖο μυστηριωδῶς ἔχει ἐπιλέξει. Εἶναι κι αὐτὸ ἄλλο ἕνα διαχρονικὸ χαρακτηριστικὸ τῆς «ριζοσπαστικῆς πολιτικῆς». Καὶ στὶς ἐκκοσμικευμένες ἐκδοχές της οἱ διακηρύξεις γιὰ ἰσότητα, αὐτοκυβέρνηση, ἐλευθερίες καὶ δικαιώματα ἰσχύουν μόνο γι’ αὐτοὺς ποὺ ἀποδέχονται τὴν ἰδεολογία καὶ τὴν ἡγεμονία τῶν κατόχων τῆς Ἀλήθειας. Κατ’ ἀπονομὴν ἐκ τῶν ἄνω καὶ ὑπὸ τὴν αἵρεση τῆς συνεχοῦς καὶ ἀδιαμαρτύρητης ὑποταγῆς. Οἱ ὑπόλοιποι δὲν δικαιοῦνται κὰν νὰ ὑπάρχουν. Σὲ περιόδους κοινωνικῶν καὶ πολιτιστικῶν καταρρεύσεων, ὅταν οἱ παλαιότεροι στυλοβάτες θρυμματίζονται, ἡ πυρακτωμένη ὁρμὴ τῶν Ζηλωτῶν ὑπόσχεται νὰ χτίσει μιὰ καινούργια ἑνότητα ζωῆς. Κι ἔτσι ἡ Γενεύη, μιὰ πόλη ποὺ πρόσφατα εἶχε ἀποτινάξει τὴν διεφθαρμένη ἡγεμονία τῶν καθολικῶν ἐπισκόπων, ἐμπνεόμενη ἀπὸ τὴν «ἐλευθερία τῶν Χριστιανῶν» ποὺ σάλπισε ἡ Διαμαρτύρηση, παραδόθηκε οἰκειοθελῶς στὸν Καλβίνο. Ὁ Τσβάιχ περιγράφει μὲ ζηλευτὴ γλαφυρότητα τὸ περίτεχνο σύστημα βιασμοῦ τῶν συνειδήσεων καὶ καταστολῆς τῆς «ἐλευθερόφρονος» (libertins) μερίδας τῶν πολιτῶν. Τὸ ἱερὸ συμβούλιο τῆς μεταρρυθμισμένης ἐκκλησίας (Consistorium), ἂν καὶ τύποις εἶχε ἁρμοδιότητα μόνο σὲ πνευματικὰ ζητήματα, στὴν πραγματικότητα ὑπεξαίρεσε τὶς πολιτικὲς δικαιοδοσίες τοῦ δημοτικοῦ συμβουλίου μέσα ἀπὸ καθοδηγούμενες ἐκλογὲς ποὺ ἀνεδείκνυαν τοὺς ὀπαδοὺς τοῦ Καλβίνου. Ἕνα ἐκτεταμένο δίκτυο πληροφοριοδοτῶν ἤλεγχε κάθε λεπτομέρεια τοῦ ἰδιωτικοῦ βίου τῶν κατοίκων καὶ μὲ τὰ παρακλάδια του στὸ ἐξωτερικὸ παρακολουθοῦσε τὴ δράση τῶν ἐκεῖ ἀντιπάλων τοῦ καθεστῶτος. Ἔτσι παγιδεύθηκε καὶ ὁ Μιχαὴλ Σερβέ, ἕνα ἀνήσυχο καὶ ἐκκεντρικὸ πνεῦμα ποὺ δροῦσε στὴ Γαλλία. Παίρνοντας τοῖς μετρητοῖς τὴν διακήρυξη τοῦ προτεσταντισμοῦ σχετικὰ μὲ τὴν ἐλευθερία τῆς συνείδησης σὲ θέματα πίστεως, ὁ Σερβὲ ἰσχυρίσθηκε ὅτι ἀκόμα καὶ αὐτὸ τὸ δόγμα τῆς τριαδικότητας τοῦ Θεοῦ εἶναι συνέπεια τῆς παπικῆς κακοδοξίας. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν νὰ γίνει μισητὸς τόσο στοὺς καθολικοὺς ὅσο καὶ τοὺς προτεστάντες θεολόγους. Μέσω τῶν πρακτόρων του στὴν πατρίδα του Γαλλία ὁ Καλβίνος κατέδωσε τὸν Σερβὲ στὴν παπικὴ Ἱερὰ Ἐξέταση ἡ ὁποία κίνησε δίωξη ἐναντίον του. Ὁ ἀδίστακτος αὐτὸς τακτικισμός, ἡ συμμαχία καὶ μὲ τὸν ἐχθρὸ ἂν ὑπηρετεῖ τὶς ἐξουσιαστικὲς ἀνάγκες τῆς στιγμῆς, εἶναι ἂλλο ἕνα ἀκόμη διαχρονικὸ χαρακτηριστικὸ τῆς «ριζοσπαστικῆς» πολιτικῆς. Ὁ Σερβὲ ἀναγκάσθηκε νὰ ἐξορισθεῖ καὶ μὲ ἀκατανόητη ἀπερισκεψία ζήτησε καταφύγιο στὴ …Γενεύη. Ὑπολόγιζε ἴσως ὅτι στὸ πρόσωπο τοῦ ἀκραίου μεταρρυθμιστῆ Καλβίνου θὰ εὕρισκε προστάτη καὶ γιὰ τὶς δικές του ρηξικέλευθες θεολογικὲς δοξασίες. Ὁ Καλβίνος τὸν ἔριξε στὴ φυλακή, ὅπου παρ’ ὅλα τὰ σκληρὰ βασανιστήρια ἀρνήθηκε νὰ ἀποκηρύξει τὶς «αἱρετικὲς» ἀπόψεις του καὶ τελικὰ κάηκε στὴν πυρὰ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1553, καὶ μάλιστα μὲ τὸν φρικτότερο δυνατὸ τρόπο, δηλαδὴ σὲ χαμηλὴ φωτιὰ γιὰ νὰ διαρκέσει ὧρες τὸ μαρτύριο. Ὁ Καλβίνος, ποὺ εἶχε προσωπικὴ ἐπίβλεψη τῆς δίκης καὶ τῆς ποινῆς, δικαιολόγησε τὴν δικαστικὴ δολοφονία μὲ τὸ κλασικὸ ἐπιχείρημα ἔκτοτε ὅλων τῶν «ἐπαναστατῶν», ὅτι ὁ πραγματικὸς πιστὸς ὑπερασπίζοντας τὴν Ἀλήθεια (ὅπως βέβαια τὴν ὁρίζει τὸ ἱερατεῖο) ἔχει ὑποχρέωση νὰ ξεριζώσει ἀπὸ μέσα του κάθε συναίσθημα ἀνθρωπιᾶς (tout regard humain).[7] Ἡ ἐκτέλεση τοῦ Σερβὲ χαιρετίσθηκε καὶ ἀπὸ καθολικοὺς καὶ ἀπὸ προτεστάντες, ἐνῶ μιὰ μειοψηφία ποὺ εἶχε ἀηδιάσει μὲ τὸ ἔγκλημα σιωποῦσε ἀπὸ φόβο. Ὁ Καστελιὸν ὅμως, ἀπὸ τὴν σιωπηλὴ μέχρι τότε ἐξορία του στὴ Βασιλεία ὅπου εἶχε καταφύγει γιὰ νὰ ἀποφύγει κι αὐτὸς τὸν διωγμὸ ἀπὸ τὸν πρώην φίλο του Καλβίνο, ἀποφασίζει νὰ δημοσιοποιήσει τὴ διαμαρτυρία του. Ὑπὸ ψευδώνυμο (Μαρτίνος Μπέλλιος) καὶ μὲ ψεύτικο ἐπίσης τόπο ἐκδόσεως (Μαγδεμβοῦργο) δημοσιεύει τὸ ἐμβληματικὸ De haereticis (Περὶ αἱρετικῶν, 1554). Ἐδῶ γιὰ πρώτη φορὰ καὶ ἐν τῷ μέσῳ παθῶν ποὺ κοχλάζουν καὶ σύντομα θὰ ἀπέφεραν ἐκατόμβες θυμάτων στοὺς θρησκευτικοὺς πολέμους ποὺ θὰ αἱματοκύλιζαν τὴν «χριστιανικὴ» Εὐρώπη ὁ Καστελιὸν διακηρύσσει τὴν ἀρχὴ τῆς ἀνεξιθρησκίας. Ἐπαναβεβαιώνει καταρχὴν ἕνα καταστατικὸ δόγμα τοῦ προτεσταντισμοῦ, ὅτι δηλαδὴ ἡ πολιτικὴ ἐξουσία δὲν ἔχει δικαιοδοσία σὲ θέματα πίστεως. Μιὰ συνειδησιακὴ στάση δὲν εἶναι ποτὲ ἀντικείμενο ποινικοῦ δικαίου. Κατεδαφίζει κατόπιν τὸν ἰσχυρισμὸ τοῦ Καλβίνου ὅτι σὲ θρησκευτικὰ θέματα ὑπάρχει μόνο μία ἀλήθεια (καὶ ὅτι ὁ ἴδιος εἶναι ὁ μόνος αὐθεντικὸς ἐκφραστής της). Στὶς Γραφές, δηλώνει ὁ Καστελιόν, τίποτα δὲν εἶναι προφανὲς καὶ αὐτονόητο. Πρόκειται γιὰ ἕνα πλέγμα ὑψηλῶν μυστηρίων πέρα ἀπὸ τὸν ἀνθρώπινο νοῦ, καὶ ἀπαιτεῖται ἡ πιὸ βαθιὰ καὶ ταπεινὴ προσπάθεια γιὰ νὰ συλλάβουμε μέρος μόνο τοῦ νοήματός τους. Εἶναι ἀναμενόμενες συνεπῶς οἱ ἐναλλακτικὲς κατανοήσεις καὶ ἑρμηνεῖες, καὶ κανεὶς δὲν ἔχει δικαίωμα νὰ ἐπιβάλει τὴ δική του, πολλῷ δὲ μᾶλλον νὰ κινητοποιήσει τὴν πολιτικὴ βία ὑπὲρ τῶν ἀπόψεών του. Στὸ πνευματικὸ πεδίο ὑπάρχει χῶρος γιὰ μιὰ πολλαπλότητα προσεγγίσεων καὶ ὀπτικῶν καὶ μόνο τὸ ἐπιχείρημα, συνοδευμένο ἀπὸ ἀγάπη, μετράει. Ὁ βασανισμένος καὶ κατατρεγμένος Ἰησοῦς δὲν εἶναι διώκτης καὶ βασανιστὴς ὅπως τὸν θέλει ὁ Καλβίνος.[8] Οἱ θέσεις αὐτὲς δείχνουν πόσο βαθιὰ ριζωμένη εἶναι ἡ σκέψη τοῦ Καστελιὸν στὸν χριστιανικὸ οὑμανισμὸ καὶ ἀπηχοῦν εὐθέως τὶς ἀντιλήψεις τοῦ Ἐράσμου στὸ Encomium moriae (Μωρίας ἐγκώμιο) καὶ στὸ Querela pacis (Τὸ παράπονο τῆς εἰρήνης).[9] Ὁ Καλβίνος ἐξουσιοδότησε τὸν ὑπαρχηγό του καὶ μελλοντικὸ διάδοχό του στὴ Γενεύη Ντὲ Μπὲζ νὰ ἀπαντήσει ἐκ μέρους του. Αὐτὸς ἐπαναλαμβάνει ὅτι εἶναι θεμιτὸ νὰ ἐξοντώνονται οἱ αἱρετικοὶ μὲ τὰ σκληρότερα μαρτύρια καὶ δηλώνει μὲ θρασύτητα ὅτι «ἡ ἐλευθερία τῆς συνείδησης εἶναι διαβολικὸ δόγμα» (libertas conscientiae diabolicum dogma).[10] Ὁ Καστελιὸν ἀνταπαντᾶ κατευθείαν στὸν Καλβίνο μὲ τὸ φυλλάδιο Contra libellum Calvini (Ἐναντίον τοῦ λιβέλλου τοῦ Καλβίνου). Ἀναπτύσσει ἐκ νέου τὰ θεολογικὰ ἐπιχείρηματα ποὺ ἀπαγορεύουν τὴν ἄσκηση βίας ἐναντίον τῶν αἱρετικῶν, παραθέτοντας μάλιστα παρόμοιες ἀπόψεις τοῦ ἴδιου τοῦ Καλβίνου κατὰ τὴν πρώιμη οὑμανιστικὴ φάση τῆς σταδιοδρομίας του. Στὸ κείμενο αὐτὸ περιέχεται καὶ ἡ διάσημη ρήση ποὺ παραθέσαμε στὴν προμετωπίδα τοῦ παρόντος κειμένου. Ὁ Καστελιὸν καταλήγει ὅτι ὅταν ὁ Καλβίνος καὶ οἱ συνεργοὶ του ἐμφανισθοῦν ἐνώπιον τοῦ Ἰησοῦ κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς Κρίσεως ἐκεῖνος θὰ τοὺς καταρασθεῖ ὡς ἐγκληματίες.[11] Ὁ Καλβίνος ἀντιλήφθηκε ὅτι ἦταν ἀδύνατο νὰ καταπνίξει τὴν φωνὴ τοῦ ἀντιπάλου του καὶ ἐπίεσε τὶς ἀρχὲς τῆς Βασιλείας νὰ ἀρχίσουν τὴν δίωξή του ὡς αἱρετικοῦ. Ἡ κατάληξη πιθανότατα θὰ ἦταν ἡ ἴδια μὲ ἐκείνη στὴν περίπτωση του Σερβέ, ὅμως, ὅπως προείπαμε, ὁ Καστελιὸν πέθανε πρὶν ὁλοκληρωθεῖ ἡ δικαστικὴ διαδικασία. 3. Καλβινισμὸς καὶ δημοκρατία Ἔχει προσφυῶς λεχθεῖ ὅτι ἂν ὁ Καλβίνος ἔγραψε ποτὲ κάτι ὑπὲρ τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας ἦταν τυπογραφικὸ λάθος. Καὶ πράγματι ὑπῆρξε φανατικὸς διώκτης τῆς ἐλευθερίας τοῦ πνεύματος. Πῶς λοιπὸν ἔχει ἱστορικὰ συναρτηθεῖ ἡ ἄνοδος τῆς δημοκρατίας μὲ τὴν κοινωνικὴ ἐπιρροὴ τῶν καλβινιστῶν στὴν βόρειο Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀμερική;[12] Στὶς καταληκτικὲς σελίδες τοῦ βιβλίου του ὁ Τσβάιχ ἀναφέρεται ἐν συντομία στὸ παράδοξο αὐτό, χωρὶς ὅμως νὰ τὸ ἐξηγεῖ ἱκανοποιητικά. Παρὰ τὶς αὐγουστίνειες ρίζες της, ἡ θεολογία τοῦ Καλβίνου δὲν θεωρεῖ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία ὡς ἀναγκαῖο καταναγκασμὸ γιὰ νὰ ποδηγετηθεῖ ὁ ἀποθηριωμένος ἀπὸ τὴν ἁμαρτία ἄνθρωπος. Ἡ πολιτικὴ εἶναι καὶ αὐτὴ ἕνα δῶρο τοῦ θεοῦ, ἡ συμβουλευτικὴ διαδικασία διὰ τῆς ὁποίας ἡ κοινότητα καταλήγει στοὺς κανόνες γιὰ τὴν ἀσφάλεια τῶν προσώπων καὶ τῆς ἰδιοκτησίας τῶν μελῶν της. Ὑπὸ τὸ πρίσμα αὐτὸ ἡ πολιτικὴ ἐλευθερία εἶναι θεμελιῶδες συστατικὸ τῆς κοινῆς ζωῆς. Ὁμοίως καὶ ἡ ἀπόλυτη ἰσότητα στὴν συμμετοχὴ στὰ κοινὰ ἀσχέτως κοινωνικῆς καταγωγῆς. Οἱ ἀρχαῖοι στοχαστὲς ποὺ ἔθεσαν τοὺς ὅρους γιὰ τὴν πραγμάτωσή τους ἦταν γνήσιοι ἐκφραστὲς τοῦ «φυσικοῦ νόμου». Οἱ ἰδέες αὐτὲς εἶναι κληρονομιὰ ἀπὸ τὸν οὑμανισμό. Ὁ Καλβίνος εἶναι σκληρὸς ἐπικριτὴς τῆς μοναρχίας, στηλιτεύοντας τὴν τάση τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας πρὸς τὸν αὐταρχισμὸ καὶ τὴν βία.[13] Ὁ λόγος γιὰ τὴν ἐχθρότητα αὐτὴ εἶναι, πρῶτον, ἐκκλησιολογικός: ἡ κακόδοξη παπικὴ ἐκκλησία εἶναι ὀργανωμένη ὡς ἀπόλυτη μοναρχία. Καί, δεύτερον, πολιτικός: ἡ προσπάθεια τῶν καθολικῶν βασιλέων τῆς Γαλλίας νὰ καταπνίξουν τὸν προτεσταντισμό. Ἄλλο ἕνα σύγχρονο παράδειγμα τυραννικοῦ μονάρχη ἦταν ἡ Μαρία Α΄ τῆς Ἀγγλίας, ἡ περίφημη Bloody Mary, ποὺ γιὰ νὰ πάρει ἐκδίκηση γιὰ τὰ δεινὰ ποὺ ὑπέστη ἡ μητέρα της Αἰκατερίνη τῆς Ἀραγωνίας ἐκίνησε αἱματηρὲς διώξεις κατὰ τῶν προτεσταντῶν ὅταν ἀνέβηκε στὸν θρόνο. Πολλοὶ Ἄγγλοι προτεστάντες τότε ζήτησαν καταφύγιο στὴν Γενεύη, καὶ αὐτοὶ οἱ «Μαριανοὶ φυγάδες» (Marian exiles) πότισαν μὲ τὸν δικαιολογημένο παροξυσμὸ τοῦ φανατισμοῦ τους τὸ θρησκευτικὸ καὶ πολιτικὸ κλίμα τῆς πόλης. Κατὰ τὸν Καλβίνο ὅμως, ὅταν ὁ μονάρχης ἐκπίπτει σὲ τύραννο δὲν ἔχει ὁ πολίτης δικαίωμα νὰ ἐξεγερθεῖ κατὰ τῆς ἐξουσίας του. Μόνο οἱ νομίμως συγκροτημένες ἀρχὲς (ἀνώτατη διοίκηση, δικαστικοὶ κτλ.) ἔχουν δικαίωμα νὰ τὸν καθαιρέσουν. Υποστηρικτές της ρωσικής «Ένωσης Μνήμης» συμμετέχουν στην πορεία της Πρωτομαγιάς στη Μόσχα το 1990 διαδηλώνοντας για την διερεύνηση των εγκλημάτων της σταλινικής τρομοκρατίας και την αποκατάσταση της μνήμης των θυμάτων. Τὸ ἄριστο πολίτευμα, κατὰ τὸν Καλβίνο, εἶναι μιὰ αἱρετὴ ἀριστοκρατία, κατὰ τὴν ὁποία τὸ σῶμα τῶν πολιτῶν ἐκλέγει ἐλευθέρως στὰ ὕπατα ἀξιώματα τοὺς πλέον ἐνάρετους (σύμφωνα βέβαια μὲ τὸν καλβινικὸ ὁρισμὸ τῆς ἀρετῆς). Ἐνυπάρχει ἀσφαλῶς ἐδῶ μιὰ ρεπουμπλικανικὴ ἀντίληψη, ἐκείνη ἡ ὁποία ἀργότερα ‒γυμνωμένη ἀπὸ τὸ θεολογικὸ πλαίσιο καὶ ἐπαναδιατυπωμένη ἀπὸ τὸν Διαφωτισμό‒ τροφοδότησε τὴν ἐπαναστατικὴ ἰδεολογία στὴν Ἀμερική. Γιὰ τὸν Καλβίνο ἡ μεταρρυθμισμένη ἐκκλησία καὶ ἡ πολιτικὴ ἐξουσία εἶναι χωριστές, ἡ πρώτη μὲ πνευματικὴ καὶ ἡ δεύτερη μὲ ἐγκόσμια δικαιοδοσία. Ὅμως –καὶ ἐδῶ εἶναι ἡ κρίσιμη πρόνοια ποὺ ἀνοίγει τὸν δρόμο πρὸς τὸν ὁλοκληρωτισμό‒ καὶ τὸ νόμιμο κράτος, ἀφοῦ καὶ αὐτὸ ἀπορρέει ἀπὸ τὶς βουλὲς τοῦ Θεοῦ, ἔχει ὡς ὑπέρτατο καθῆκον τὴν καλλιέργεια καὶ τὴν ἐπιβολὴ τῆς θείας ἀλήθειας. Πολιτικὴ ἐλευθερία, ἰσότητα καὶ συμμετοχὴ εἶναι ἀποκλειστικὰ προνόμια τῶν Ἁγίων. Ἀποστάτες, αἱρετικοὶ καὶ κακόδοξοι τιμωροῦνται ἀπὸ τὸν νόμο. Ἡ πνευματικὴ ἐξουσία δὲν δικάζει οὔτε ἐπιβάλλει ποινές. Ἀπὸ τὴν στιγμὴ ὅμως ποὺ ὁ δικαστὴς σὲ μιὰ «πολιτεία τοῦ Θεοῦ» κατανοεῖ τὸν ρόλο του ὡς ἐφαρμοστὴ τοῦ θείου λόγου στὴν κοινωνικὴ συμπεριφορά, ἡ διάκριση στὴν πράξη εἶναι μόνο ὀνομαστική. Εἴδαμε πόσο ἀποτελεσματικὰ ὁ Καλβίνος χειραγωγοῦσε τὸ δημοτικὸ συμβούλιο τῆς Γενεύης μέσα ἀπὸ ἐλεύθερες ἐκλογὲς ποὺ ἀνεδείκνυαν τοὺς ὀπαδούς του στὰ πολιτικὰ ἀξιώματα. Βρισκόμαστε ἐδῶ μπροστὰ σὲ ἄλλο ἕνα δομικὸ χαρακτηριστικὸ τῆς «ριζοσπαστικῆς» πολιτικῆς γενικά. Κατὰ κανόνα ἡ οὐτοπικὴ ἰδεολογία της συγκεφαλαιώνει κάποια ἀπὸ τὰ εὐγενέστερα ἀνθρώπινα ἰδεώδη. Ὅταν ὅμως οἱ «ἐκλεκτοὶ» καταλάμβάνουν τὴν ἐξουσία, ἡ πρακτική τους ἀποδεικνύει ὅτι ἰσότητα, ἐλευθερία κτλ. ἀφοροῦν μόνον ὅσους συμμερίζονται τὴν κοσμοθεωρία τους καὶ ὑποτάσσονται στὶς ἐντολές τους. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ προσχηματικὲς διακηρύξεις χωρὶς κανένα ἀντίκρισμα στὴν πραγματικὴ ζωή. Ὁ Κρόμγουελ σφαγίασε τοὺς καθολικοὺς στὴν Ἰρλανδία μετὰ τὴν ἐπικράτηση τῆς πουριτανικῆς ἐπανάστασης τὸν 17ο αἰώνα. Τὸ γαλλικὸ σύνταγμα τοῦ 1793 ἦταν πράγματι τὸ πιὸ πολιτικὰ καὶ κοινωνικὰ ρηξικέλευθο ποὺ εἶχε ποτὲ ὑπάρξει, μὲ ἀποτελεσματικοὺς ἐλέγχους τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας ἀπὸ τὰ κάτω καὶ κατοχύρωση τῆς κοινωνικῆς προστασίας. Μόλις ὅμως ψηφίστηκε οἱ Ἰακωβίνοι ἀνέστειλαν τὴν ἰσχύ του μὲ τὴν δικαιολογία ὅτι θὰ λειτουργήσει μόνο ὅταν ἱδρυθεῖ ἡ «δημοκρατία τῆς ἀρετῆς», ἀφοῦ δηλαδὴ ἐξοντωθοῦν πρῶτα οἱ ἐχθροὶ τῆς ἐπανάστασης. Κι ἔτσι ἡ «τέλεια δημοκρατία» ἔγινε τὸ προπέτασμα γιὰ τὸν ροβεσπιερικὸ Τρόμο. Τὸ σοβιετικὸ σύνταγμα τοῦ 1922 ποὺ ἵδρυσε τὴν ΕΣΣΔ παραχωροῦσε τὸ δικαίωμα τῆς ἀπόσχισης στὶς ὁμόσπονδες δημοκρατίες. Ὅποια ὅμως τολμοῦσε νὰ τὸ διεκδικήσει πνιγόταν στὸ αἷμα, ὅπως ἔκανε ὁ Στάλιν μαζὶ μὲ τὸ ὑποχείριό του Ὀρζονικίτζε στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του Γεωργία. Ὁμοίως καὶ τὸ σταλινικὸ σύνταγμα τοῦ 1936 ποὺ ὑμνήθηκε τότε ὡς ἀπαύγασμα τῆς δημοκρατικῆς σκέψης καὶ ὑπέρτατο ἐπίτευγμα τῆς ἀνθρωπότητας, τὴν ὥρα ποὺ οἱ συντάκτες του (μὲ πρῶτο τὸν Μπουχάριν) καὶ ἑκατομμύρια ἄλλοι ἀθῶοι ἐξοντώνονταν ἀπὸ τοὺς δημίους τοῦ Γιεζώφ. Οἱ σταλινικὲς «Λαϊκὲς Δημοκρατίες» τοῦ μεταπολέμου ἦταν στὰ χαρτιὰ πολυκομματικὰ καθεστῶτα ποὺ διενεργοῦσαν μάλιστα καὶ ἐκλογές. Τέτοια εἶναι ἡ ἐφιαλτικὴ μετάλλαξη τῆς μεταφυσικῆς ἰδέας τῆς ἐλευθερίας, θεολογικῆς ἢ ἱστοριοσοφικῆς, ὅταν γίνεται πολιτικὸ σύστημα. Ὅταν ὅμως οἱ Ἅγιοι εἶναι μειοψηφία μέσα στὴν κοινωνία πράγματι προβάλλουν τὴν ἰδέα τῆς πνευματικῆς καὶ πολιτικῆς ἐλευθερίας γιὰ ὅλους, ἐπειδὴ ἀκριβῶς τότε τοὺς συμφέρει γιὰ νὰ ἀναπτύξουν ἀνεμπόδιστα τὴν δράση τους.[14] Κι ἔτσι οἱ καλβινιστές, Πουριτανοὶ καὶ ἄλλοι Διαφωνοῦντες στὴν Ἀγγλία, ἀγωνίστηκαν μὲ θάρρος ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας τοῦ λόγου κατὰ τοῦ Στέμματος καὶ τῆς ἐπίσημης Ἀγγλικανικῆς Ἐκκλησίας, μὲ πρῶτο ἀνάμεσά τους τὸν ποιητὴ Τζὼν Μίλτον. Αὐτὸ τὸ πνεῦμα μετέφεραν οἱ Ἄγγλοι καὶ Ὀλλανδοὶ καλβινιστὲς ἔποικοι στὴν Ἀμερική. Θὰ πρέπει ὅμως νὰ τονισθεῖ ὅτι ἡ πλειονότητα μεταξύ τους δὲν ἦταν ὀρθόδοξοι, ἀλλὰ διαφωνοῦντες καλβινιστὲς ποὺ ἀπέρριπταν μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο τρόπο τὴν αὐστηρὴ κατανόηση τοῦ προκαθορισμοῦ. Ἡ συμβολὴ λοιπὸν τοῦ καλβινισμοῦ στὴν δημοκρατία ἦταν πραγματική, ἀλλὰ ἔμμεση καὶ σὲ πεῖσμα τῶν πρώτων ἀρχῶν τῆς θεολογίας του. Καὶ σημειώθηκε σὲ χῶρες ὅπου δὲν ἦταν πλειοψηφία καὶ οὔτε εἶχαν στὰ χέρια τους τὴν ἀπόλυτη ἐξουσία, ὁπότε αὐτὸ ποὺ διεκδικοῦσαν γιὰ τὸν ἑαυτό τους δὲν μποροῦσαν νὰ τὸ ἀρνηθοῦν στοὺς ἄλλους.[15] Τὸν 18ο αἰώνα ἡ θεωρία τῶν «φυσικῶν δικαιωμάτων» τοῦ Διαφωτισμοῦ ἐκκοσμίκευσε ριζικὰ τὴν ἰδέα τῆς «δημοκρατίας τοῦ συμβολαίου»[16] καὶ κατοχύρωσε τὴν ἀνεξιθρησκία ὡς καθολικὸ δικαίωμα. Κι ἔτσι οἱ καλβινιστικὲς ἀντιλήψεις τόσο στὴν Βρετανία ὅσο καὶ στὴν Ἀμερικὴ ὑποσκελίσθηκαν ἀπὸ τὸν φιλελευθερισμὸ ποὺ ἀπορρόφησε καὶ μετουσίωσε τὸν ρεπουμπλικανισμό τους.[17] Ἐνῶ ὁ πουριτανισμὸς ἐξακολουθοῦσε νὰ ἀσκεῖ τὴν ἠθικὴ καὶ πολιτιστικὴ ἐπιρροή του, κατὰ τόπους ‒ὅπως στὴν Νέα Ἀγγλία‒ ἰδιαίτερα ἔντονη. [1] Βλ. Ἔκκληση πρὸς τοὺς Προέδρους Γιοῦνκερ καὶ Τοὺσκ ἀπὸ ἑκατοντάδες ἀκαδημαϊκοὺς καὶ συγγραφεῖς, The Athens Review of Books, τεῦχος 103, Φεβρουάριος 2019. https://bit.ly/2xrWMjO [2] Γιὰ τὴν ἐκτρωματικὴ αὐτὴ ἔκβαση, βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, «Ἐπίμετρο: Μιὰ “ἱστορικότητα” χωρὶς ἱστορικὸ περιεχόμενο. Ἡ χαϊντεγκεριανὴ κριτικὴ τῆς νεωτερικότητας», στὸ Ρίτσαρντ Γουόλιν, Τὰ παιδιὰ τοῦ Χάιντεγκερ, Πανεπιστημιακὲς Ἐκδόσεις Κρήτης, Ἡράκλειο 2019. [3] Γιὰ νὰ ἀποκρύψει τὴν ἀναφορὰ στὴν σταλινικὴ τυραννία ὁ πρῶτος μεταφραστὴς τοῦ βιβλίου στὰ ἑλληνικὰ παραποιεῖ τὸ κείμενο ὑπὸ τὶς ἐπιταγὲς τῆς «ἀριστερῆς» ὀρθοδοξίας: ὅταν ὁ Τσβάιχ ὀνομάζει τὸ ἐκτεταμένο δίκτυο καταδοτῶν καὶ βασανιστῶν ποὺ εἶχε συγκροτήσει ὁ Καλβίνος στὴν Γενεύη «τὴν Τσεκὰ τῆς ἐποχῆς», ἡ Τσεκὰ γίνεται τώρα Γκεστάπο. Βλ. Τσβάιχ, Μιὰ συνείδηση ἐνάντια στὴ βία, σ. 91. Ὀξυδερκῶς χαρακτηρίζει ὁ Μ. Βασιλάκης σὲ ὑποσημείωσή του τὴν παραποίηση αὐτὴ «μεταφραστικὸ Κατύν». [4] Γι’ αὐτὸ τὸ χαρακτηριστικὸ τῆς τέχνης τοῦ Τσβάιχ καὶ γιὰ τὶς ἀντιδράσεις ποὺ προκαλοῦσε, βλ. Τατιάνα Λιάνη, «Τὸ φαινόμενο Τβάιχ: ὁ πιὸ πολυμεταφρασμένος γερμανόφωνος συγγραφέας τοῦ κόσμου πάλι στὸ προσκήνιο», The Athens Review of Books, τεῦχος 35, Δεκέμβριος 2012. Τὸ κείμενο αὐτὸ εἶναι μιὰ διεισδυτικὴ ἀνάλυση τῆς προσωπικότητας καὶ τοῦ ἔργου τοῦ Τσβάιχ καὶ τῆς ἀποτίμησής του ἀπὸ τοὺς κριτικούς. Περιγράφει ἐπίσης τὴν σχετικὴ ἔκλειψη τοῦ Τσβάιχ ἀπὸ τὸ προσκήνιο τὶς τελευταῖες δεκαετίες καὶ τὴν ἀναζωπύρωση τελευταῖα τοῦ διεθνοῦς ἐνδιαφέροντος γιὰ τὸ ἔργο του. Σημαντικὴ εἶναι ἐπίσης ἡ συζήτηση ἐδῶ γιὰ τὴν παρουσία τοῦ Τσβάιχ στὰ ἑλληνικὰ γράμματα. Πάνω στὸ ἴδιο θέμα, βλ. Τατιάνα Λιάνη, «Ἕνα ξεχασμένο θεατρικὸ σκάνδαλο: “Τοῦ φτωχοῦ τ’ ἀρνί” στὸ Ἐθνικὸ Θέατρο», The Athens Review of Books, τεῦχος 94, Ἀπρίλιος 2018. Τὸ κείμενο αὐτὸ εἶναι μιὰ συγκλονιστικὴ καὶ συνάμα ἀποκαρδιωτικὴ ἀναπαράσταση τῶν καλλιτεχνικῶν καὶ κοινωνικοπολιτικῶν ἠθῶν στὴν Ἑλλάδα κατὰ τὸν μεσοπόλεμο, μὲ ἀφορμὴ τὸ ἀνέβασμα στὸ Ἐθνικὸ τὸ 1934 τοῦ προαναφερόμενου ἔργου τοῦ Τσβάιχ τὸ ὁποῖο καταηγορήθηκε ὡς ἀνατρεπτικὸ καὶ ἀντεθνικό. [5] Ἡ διάκριση ἀνάμεσα στὴν ἰδιογραφική (idiographic) καὶ στὴν νομοθετικὴ (nomothetic) μέθοδο στὴν ἐπιστήμη εἶναι νεοκαντιανὴ καὶ εἰσήχθη ἀπὸ τὸν Βίλχελμ Βίντελμπαντ, τὸν θεμελιωτὴ τῆς νεοκαντιανῆς σχολῆς τῆς Βάδης, ἡ ὁποία ἐτόνιζε τὴν καθοριστικὴ λειτουργία τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν στὴν ἱστορικοκοινωνικὴ ζωή. Ἡ ἰδιογραφικὴ μέθοδος εἶναι ἐκείνη τῶν ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν καὶ τῆς ἱστορίας εἰδικότερα, ἐπειδὴ ἑστιάζεται στὸ συγκεκριμένο φαινόμενο καὶ τὴν συνείδηση τῶν πρωταγωνιστῶν ποὺ ἐμπλέκονται σ’ αὐτό. Ἡ νομοθετικὴ μέθοδος εἶναι ἐκείνη τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν, οἱ ὁποῖες περιγράφουν ποσοτικὰ τὰ δεδομένα τῆς παρατήρησης καὶ ἔτσι ἀναγνωρίζουν κανονικότητες ποὺ δυνατὸν νὰ ἐκφράζουν ὑποκείμενους φυσικοὺς νόμους. Στὴν ἀνάλυση τοῦ καλβινισμοῦ ὁ Τσβάιχ χρησιμοποιεῖ τὴν ἰδιογραφική, ἐνῶ ὁ Γουῶλζερ ποὺ συζητᾶμε παρακάτω τὴν νομοθετικὴ μέθοδο. [6] Michael Walzer, The Revolution of the Saints: A Study in the Origins of Radical Politics, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1965. [7] Τσβάιχ, Μιὰ συνείδηση ἐνάντια στὴ βία, σ. 215. [8] Στὸ ἴδιο, σ. 235-36. [9] Βλ. Περικλῆς Σ. Βαλλιᾶνος, Ἑλληνισμός ἐπιστήμη, κριτική: ἐννοιολογικὰ θεμέλια τῆς νεωτερικότητας, Παπαζήσης, Ἀθήνα 2010, σ. 202-17. [10] Τσβάιχ, Μιὰ συνείδηση ἐνάντια στὴ βία, σ. 243. [11] Στὸ ἴδιο, σ. 247-266. [12] Ἡ στενὴ διασύνδεση τοῦ καλβινιστικοῦ ἤθους μὲ τὴν κεφαλαιοκρατικὴ ἐπιχειρηματικότητα ἔχει ὡς γνωστὸν πειστικὰ ἀναλυθεῖ ἀπὸ τὸν Μὰξ Βέμπερ. Ὅμως στὴν περίπτωση τῆς οἰκονομικῆς δραστηριότητας δὲν ὑφίσταται καμία ἀντίφαση ἀνάμεσα στὴν πουριτανικὴ ἠθικὴ τῆς ἀποχῆς ἀπὸ τὶς ἐγκόσμιες ἀπολαύσεις καὶ τὴν συσσώρευση πλεονάσματος γιὰ ἐπενδύσεις ποὺ ὁδηγεῖ στὴν καπιταλιστικὴ «ἀπογείωση». Γιὰ τὴν δημοκρατία ὅμως ἡ ἐλευθερία τῆς κριτικῆς σκέψης, ποὺ ἀπεχθάνεται ὁ καλβινισμός, εἶναι καταστατικὴ συνθήκη. [13] Βλ. John T. McNeill, “The Democratic Element in Calvin’s Thought”, Church History, vol. 18, no. 3 (Sept., 1949), 153-171. [14] Πέρα ἀπὸ τὶς θεωρητικὲς περικοκλάδες ποὺ κάποτε βγάζαμε τὰ μάτια μας γιὰ νὰ τὶς ἀποστηθίσουμε, τέτοια ἀκριβῶς εἶναι καὶ ἡ θεωρία τῆς «ἀστικοδημοκρατικῆς ἐπανάστασης» τοῦ Λένιν. Ἡ πτώση τῆς ἀπολυταρχίας καὶ ὁ δημοκρατικὸς μετασχηματισμὸς εἶναι ἀναγκαῖος ὡς μέσο γιὰ νὰ ἀναπτυχθεῖ ἐλεύθερα ἡ δράση τῶν «ἐπαγγελματιῶν ἐπαναστατῶν» (τῶν «Ἁγίων»). Ὑπὸ τὴν ἀπαράβατη προϋπόθεση ὅτι οἱ κομμουνιστὲς θὰ καθοδηγοῦν τὴν δυναμικὴ αὐτὴ οὕτως ὥστε νὰ καταλυθοῦν τελικὰ οἱ δημοκρατικὲς ἐλευθερίες καὶ δικαιώματα καὶ νὰ ἱδρυθεῖ ἡ «δικτατορία τῆς ἀρετῆς» (ἡ δικτατορία τοῦ προλεταριάτου στὴν μαρξιστικὴ ἀργκό). [15] Γιὰ μιὰ διεξοδικὴ συζήτηση τοῦ θέματος αὐτοῦ, βλ. Winthrop S. Hudson, “Democratic Freedom and Religious Faith in the Reformed Tradition”, Church History, vol. 15, no. 3 (Sept., 1946), 177-194. [16] Ἂν καὶ βέβαια ἡ πουριτανικὲς καταβολὲς τῆς πολιτικῆς σκέψης τοῦ Λὸκ μποροῦν νὰ ἀνιχνευθοῦν στὸ ὑπόστρωμα. Βλ. Richard Boyd, “The Calvinist Origins of Lockean Political Economy”, History of Political Thought, vol. 23, no. 1 (Spring, 2002), 30-60. [17] John W. Shepard, “The European Background of American Freedon”, Journal of Church and State, vol. 1, no. 1 (November, 1959), 4-18.

Τὸ φραγγέλιο τῶν «Ἁγίων»: ἡ Γενεύη τοῦ Καλβίνου ἀρχέτυπο τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ

Σύνδεση