Υπό τον ήλιο των Αψβούργων

Stefan Zweig, Ο κόσμος του χθες, Αναμνήσεις ενός Ευρωπαίου, μτφρ. Αλεξία Καλανταρίδου - Τατιάνα Λιάνη, σημειώσεις-επίμετρο Τατιάνα Λιάνη, Printa, Αθήνα 2006, σελ. 592 Στέφαν Τσβάιχ, Μια συνείδηση ενάντια στη βία, μτφρ. Δημήτρης Δημοκίδης, The Athens Review of Books, Αθήνα 2019, σελ. 336 Ο ήλιος των Αψβούργων, που μπροστά στα μάτια μου έσβηνε, ήταν σκληρός και ψυχρός· μα ήταν τουλάχιστον ήλιος. (…) Δεν θρηνούσα την απώλεια της ευσέβειας, θρηνούσα την απώλεια των ημερών. Joseph Roth, Τα χρόνια των ξενοδοχείων Ως ένα βαθμό, οι «προλετάριοι όλων των χωρών» είχαν ήδη «ενωθεί» στην αυστροουγγρική αυτοκρατορία, πριν το κάλεσμα των Μαρξ-Ένγκελς. Με την ανάρρηση του Φραγκίσκου-Ιωσήφ Α΄ στον θρόνο, το 1848, ενόσω το Κομμουνιστικό Μανιφέστο δεν είχε ακόμη πάρει τελική μορφή. Αυστριακοί και Ούγγροι, προφανώς, μα επίσης Γερμανοί, Πολωνοί, Κροάτες, Σλοβάκοι, Σέρβοι, Ρουμάνοι, Ιταλοί της Λομβαρδίας ή Ρουθηνοί της Γαλικίας και πλήθος άλλων λαών, όπως κι ένα πλήθος γλωσσών, θρησκειών και τρόπων ζωής παρέμεναν ενωμένοι υπό τον οίκο των Αψβούργων, μέχρι το 1914. Δεν επρόκειτο μόνο για «προλετάριους», βέβαια. Όλες οι διαβαθμίσεις των τοπικών αριστοκρατιών διατηρούσαν προνόμια και φιλοδοξίες, όλες οι ποικιλίες των αστών, από εμπόρους και χρηματιστές μέχρι τους καλλιτέχνες, ήγειραν τις δικές τους διεκδικήσεις, αλλά κι ένα γνήσια βιομηχανικό προλεταριάτο, απασχολημένο στην παραγωγή οικιακών συσκευών ή ατμομηχανών και αυτοκινήτων, αυξανόταν με ρυθμούς που υπερέβαιναν εκείνους της διάσημης για τη βιομηχανική της επανάσταση Αγγλίας. Όποιος γεννήθηκε αρχές 20ού αιώνα στην ηπειρωτική Ευρώπη θα είχε την ατυχία να γνωρίσει δύο παγκόσμιους πολέμους. Όποιος όμως γεννήθηκε εκεί δυο ή τρεις δεκαετίες νωρίτερα, θα πρόλαβε να ζήσει στη μέθη της Belle Époque. Η ατυχής συνέχεια δεν ήταν παρά το απότοκο αυτής της μεθυστικής αρχής. «Μεθυστικής», σχεδόν κυριολεκτικά, καθώς ρομαντικά πρότυπα του μεγάλου ήρωα συναιρούνταν με μαζικά κελεύσματα εθνικισμού, φουτουριστικά οράματα προόδου συνδυάζονταν με τη νοσταλγία αρχαίων μεγαλείων κι ο κοσμοπολιτισμός του «foedus pacificum», που οραματιζόταν ο Καντ έναν αιώνα νωρίτερα, μπορούσε να συμβαδίζει με ετοιμασίες για πολύνεκρες πολεμικές αναδιατάξεις συνόρων. Με το να επιτρέπει τη μετάβαση προς το μέλλον, μόνο, η περίφημη χρονομηχανή του Χ. Τζ. Γουέλς (επινοημένη στην καρδιά της Belle Époque, το 1895) παρεμπόδιζε τη συνειδητοποίηση των τεράστιων αντιφάσεων του παρόντος. Έτσι, η κήρυξη του πολέμου, στις 28 Ιουνίου 1914, βρήκε τις νεολαίες όλων των χωρών περιχαρείς και πρόθυμες να σπεύσουν σε ό,τι νόμιζαν ένα ολιγόμηνο πανηγύρι ανδροπρέπειας που όφειλαν να το προλάβουν. Τέσσερα χρόνια μετά, τρεις αυτοκρατορίες είχαν διαλυθεί[1] και οι υπήκοοί τους είχαν χάσει τις ψευδαισθήσεις τους. Αλλά δεν είχαν γίνει σοφότεροι, όπως απεδείχθη το 1939. Όσοι διέθεταν μια σχετική σοφία τη διέθεταν και πριν το 1914, όντας εξαρχής εναντίον του πολέμου. Ο Στέφαν Τβάιχ ανήκε ξεκάθαρα σε αυτούς. Κι όλο το έργο και οι αντιλήψεις του σημαδεύονται, νομίζω, από την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη σε μια προοδευτική πανευρωπαϊκή κοινωνία, η οποία έμοιαζε υλοποιήσιμη μέσα στο κλίμα της Belle Époque στην αυστροουγγρική αυτοκρατορία. Με τον Desiderius Erasmus Roterodamus –τον γνωστό Έρασμο του Ρότερνταμ– να έχει χαρακτηριστεί «πρίγκιπας των Ουμανιστών», ο Στέφαν Τσβάιχ δικαιούται να θεωρηθεί τελευταίος διάδοχος αυτής της «δυναστείας». Βέβαια, ο όρος ουμανισμός διαμορφώθηκε μόλις στις αρχές του 19ου αιώνα, για να χαρακτηρίσει τη μελέτη των κλασικών γραμμάτων και την πνευματική καλλιέργεια που ο Κικέρων ονόμαζε «Humanitas». Αλλά η ιδιότητα του «ουμανιστή» ξεκινά πριν κι απ’ τον Έρασμο. Από τον 14ο αιώνα, με τον Πετράρχη και την αναβίωση της λατινικής ποίησης, ή τον 15ο, με τον Πότζο Μπρατσολίνι που, καίτοι παπικός γραμματέας, διέσωσε το τελευταίο μεσαιωνικό χειρόγραφο του φιλοσοφικού έπους του Λουκρήτιου Περί φύσεως, στο οποίο εμφανίζεται το σύμπαν να λειτουργεί χωρίς τη βοήθεια των θεών[2]. Εκεί, όμως, έγκειται όλη η ουσία του ουμανισμού: στο θεμελιώδες δικαίωμα να λέει κανείς αυτό που σκέπτεται (χωρίς να απειλείται εξαιτίας της γνώμης του), ακόμη κι αν σφάλλει. Κοντολογίς, στο ότι οι πεποιθήσεις δεν επιβάλλονται ούτε από θεϊκούς ούτε από ηγεμονικούς κανόνες. Σε τέτοιες συνθήκες ελευθερίας της σκέψης και έκφρασης έζησε ο Τσβάιχ ως πολίτης της Αυστροουγγαρίας στα χρόνια πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μα και μετά τον πόλεμο, παρά τη διάλυση της αυτοκρατορίας και παρά την οξυδέρκειά του, η αίσθησή του ήταν πως «τώρα υπήρχε, επιτέλους, μια θέση στη γη για το βασίλειο της δικαιοσύνης και της αδελφοσύνης που από καιρό μας είχαν υποσχεθεί, η ώρα της ενωμένης Ευρώπης, που όλοι μας είχαμε ονειρευτεί» (Ο κόσμος του χθες, σ. 335, η έμφαση δική μου). Ο πόλεμος είχε διεξαχθεί με τις στρατηγικές των ναπολεόντειων μαχών και την τεχνολογία του 20ού αιώνα, προκαλώντας πρωτόγνωρα μακελειά. Για πολλούς ωστόσο, όπως και για τον Τσβάιχ, έμοιαζε να έχει άρει όποια υπολείμματα φανατισμών οδήγησαν σ’ αυτόν. Εφεξής, η Ευρώπη μπορούσε να ξαναβρεί την προπολεμική της ευδαιμονία και, ανεμπόδιστη, να συνεχίσει από εκεί που σταμάτησε. Όπως στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, όταν: «Οι πόλεις γίνονταν ομορφότερες και πολυπληθέστερες (…) Στη Βιέννη, στο Μιλάνο, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στο Άμστερνταμ, σε περίμεναν ευχάριστες αλλαγές και εκπλήξεις· οι δρόμοι πλάταιναν, γίνονταν πιο μεγαλοπρεπείς, τα δημόσια κτίρια πιο επιβλητικά, τα καταστήματα είχαν περισσότερη φινέτσα και αρχοντιά (…) Παντού ξεφύτρωναν καινούργια θέατρα, βιβλιοθήκες και μουσεία· ανέσεις όπως το μπάνιο και το τηλέφωνο, που πριν αποτελούσαν προνόμια ενός περιορισμένου κύκλου ανθρώπων, εισέβαλλαν τώρα και στους μικροαστικούς κύκλους, ενώ από τότε που ελαττώθηκαν οι ώρες εργασίας, το προλεταριάτο βγήκε απ’ τη μιζέρια του, για να πάρει κι αυτό το μερίδιό του στις απλές χαρές κι ανέσεις της ζωής (…) Εκτός από μερικούς ρυτιδιασμένους γέρους κανείς δεν παραπονιόταν πια, όπως άλλοτε, για τον “παλιό καλό καιρό” που είχε περάσει ανεπιστρεπτί…» (ό.π., σ. 234-235). Ο Στέφαν Τσβάιχ με τον Γιόζεφ Ροτ στην Οστάνδη το 1936. Στα 23 του, το 1904, ο Τσβάιχ είχε υποστηρίξει τη διδακτορική του διατριβή με θέμα τη «Φιλοσοφία του Ιππόλυτου Ταιν». Κάτι θα του είχε μείνει, λοιπόν, από τον ιστορικισμό του γάλλου φιλοσόφου, μελετητή της γαλλικής επανάστασης και μεταφραστή του Χέγκελ. Τουλάχιστον η προσδοκία πως η υλική πρόοδος θα συνεπιφέρει ανάλογη πνευματική πρόοδο. Επιπλέον, η καταγωγή του από εύπορη οικογένεια της Βιέννης (με πατέρα βιομήχανο και μητέρα κόρη τραπεζίτη, σε μια χώρα που είχε καταργήσει τις διακρίσεις κατά των Εβραίων), καθώς και η πρώιμη αναγνώριση του συγγραφικού του ταλέντου, με ποιήματα ή διηγήματά του σε έγκριτα περιοδικά κι αναγνωρισμένες σκηνές να ζητούν θεατρικά του έργα, ευλόγως ενίσχυαν την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη του σ’ έναν διαρκώς βελτιούμενο κόσμο. Έστω και μετά τη φρίκη του «Μεγάλου Πολέμου». «Η κόλαση βρισκόταν πίσω μας, τι άλλο μπορούσε πλέον να μας τρομάξει, μετά απ’ αυτήν;» σημειώνει για το 1918, προσθέτοντας: «Βλέπαμε να πλησιάζει απ’ τα ανατολικά μια ακαθόριστη λάμψη, τις μέρες εκείνες που η Ρωσική Επανάσταση γιόρταζε τη γαμήλια νύχτα της με τις ιδέες περί ανθρωπισμού και ιδεαλισμού». Δίπλα στην αισιόδοξη προσδοκία, ωστόσο, παραμένει η επιφύλαξη του συνετού ανθρώπου, καθώς συμπληρώνει την προηγούμενη φράση με το σχόλιο: «Υπήρξαμε ανόητοι, το ξέρω. Αλλά δεν ήμασταν οι μόνοι». Αυτή την post festum σοφία τη διατυπώνει, πρέπει να παραδεχτούμε, όταν έχει αρχίσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος[3]. Τα σχετικά σημάδια τα έβλεπε και νωρίτερα πάντως, αφού, αναφερόμενος στις παρέες του με φίλους από «ριζοσπαστικές, αναρχικές και μπολσεβίκικες ομάδες», σχολιάζει: «Για πρώτη φορά μάθαινα να παρατηρώ σωστά τον αιώνιο τύπο του επαγγελματία επαναστάτη, ο οποίος με τη μόνιμη αντιπολιτευτική του στάση νιώθει να βγαίνει από την αφάνεια και γαντζώνεται στα δόγματα, γιατί ο ίδιος δεν έχει κανένα σημείο να κρατηθεί» (ό.π., σ. 333-334). Παρά το ενδιαφέρον που διατηρούσε για τις κοινωνικές συνθήκες της Ευρώπης του Μεσοπολέμου, ο Τσβάιχ έμεινε μακριά από πολιτικές εντάξεις, αποφεύγοντας ακόμη και το να ψηφίζει. Ισχύει κατά κάποιον τρόπο και γι’ αυτόν ό,τι λέει ο Ναμπόκοφ για τον Άντον Τσέχοφ: «Ο Τσέχοφ δεν αναμείχθηκε ποτέ ενεργά στην πολιτική· όχι επειδή αδιαφορούσε για τη μοίρα της χώρας του και των συμπατριωτών του, αλλά επειδή πίστευε ότι το δικό του πεδίο δράσης ήταν άλλο. Πίστευε πάνω απ’ όλα στην ανάγκη μιας δίκαιης κοινωνίας και, σε όλη του τη ζωή, προσπαθούσε με την πένα του να στηλιτεύει κάθε μορφή αδικίας»[4]. Αυτή η τάση δεν αποτελούσε κανόνα μεταξύ συγγραφέων. Πολλοί πήραν ανοιχτά πολιτικές θέσεις. Από τον Μπέρναρντ Σω και τον Ρομαίν Ρολλάν, στα πιο αριστερά, μέχρι τον Ντ. Χ. Λώρενς και τον Σελίν, στα πιο δεξιά, ή τον Κούρτσιο Μαλαπάρτε, που πέρασε από τη μια στην άλλη άκρη. Ανεξάρτητα από πολιτικά κριτήρια, πάντως, η εκατονταετία μεταξύ 1850-1950 θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «ο αιώνας των συγγραφέων». Με την εδραίωση της εξουσίας της, η αστική τάξη ανήγαγε την τέχνη, και ιδιαίτερα την τέχνη του μυθιστορήματος, σε κυρίαρχο μέσο καλλιέργειάς της και τεκμήριο ευαισθησίας, όπως είχε γίνει με τη ζωγραφική και το θέατρο για τη φεουδαρχία. Στη Δύση, η μακρά παράδοση της Αναγέννησης και του Μπαρόκ έδωσε τους καλύτερους καρπούς της – από τον Μπαλζάκ και τον Φλομπέρ μέχρι τον Ντίκενς και τον Κόνραντ. Στη Ρωσία, η δυτική παράδοση οικοδόμησε μια μεγάλη τοπική λογοτεχνία, από τον Πούσκιν και τον Γκόγκολ μέχρι τον Τουργκένιεφ, τον Ντοστογέφσκι και φυσικά τον Τολστόι. Μετά την «κόλαση» του Μεγάλου Πολέμου, η λογοτεχνική παραγωγή άνθησε εκ νέου: Τζέιμς Τζόυς, Μαρσέλ Προυστ, Τόμας Μαν, Βιρτζίνια Γουλφ, Χέρμαν Μπροχ, Γιόζεφ Ροτ κι οπωσδήποτε Στέφαν Τσβάιχ. Είναι ίσως η μόνη άνθηση που συνεχίστηκε, πράγματι, από εκεί όπου είχε διακοπεί, ενισχυμένη μάλιστα από την πολεμική εμπειρία[5]. Δεδομένου ότι έζησε από το 1881 ως το 1942, ο Τσβάιχ βρέθηκε στην καρδιά αυτού του «αιώνα». Το έργο του δεν σημαδεύτηκε από ένα μόνο αριστούργημα, αφήνοντας τα άλλα στην αφάνεια, όπως συνέβη λ.χ. με τον Έριχ Μαρία Ρεμάρκ και το Ουδέν νεότερο από το δυτικό μέτωπο (1929) ή με τον Ρόμπερτ Μούζιλ και τον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες (1930-1943), αλλά ούτε περιορίστηκε αποκλειστικά στη μυθοπλασία, όπως στην πλειονότητα των άλλων. Χωρίς να φτάνει τις ποσότητες ενός Σόμερσετ Μομ, με τα δεκάδες μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά και δοκίμια, το λογοτεχνικά πολύ αξιολογότερο έργο του Τσβάιχ απεδείχθη εξίσου ευπώλητο, σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Με την αφηγηματική του δεξιότητα να υπηρετεί και «εγκυκλοπαιδικού» ενδιαφέροντος θέματα, όπως οι βιογραφίες. Κι εκεί, όποιαν υστέρηση είχε δείξει σε άμεσες πολιτικές στρατεύσεις την αναπλήρωσε με την έμφαση στην αποκατάσταση μεγάλων κοινωνικών αδικιών ή την αποκατάσταση παρεξηγημένων προσωπικοτήτων. Δίπλα σε νουβέλες όπως το Αμόκ ή οι 24 ώρες από τη ζωή μιας γυναίκας, που, πολυμεταφρασμένες, συγκινούσαν το ίδιο ανάμικτο κοινό με Το φεγγάρι και έξι πένες ή Το βαμμένο πέπλο του Μομ, ο Τσβάιχ διέπρεψε επίσης με μελέτες για συγγραφείς όπως ο Τολστόι ή ο Σταντάλ, εξερευνητές όπως ο Μαγγελάνος ή φιλοσόφους όπως ο Νίτσε. Ορισμένες μάλιστα μελέτες του για κρίσιμης σημασίας ιστορικά επεισόδια, από την πτώση της Κωνσταντινούπολης ή τη μάχη του Βατερλό ως την εικονική εκτέλεση του Ντοστογέφσκι κ.ά., τα συγκέντρωσε το 1927 στο δημοφιλέστερο σε αυτή την κατηγορία βιβλίο του: Οι μεγάλες ώρες της ανθρωπότητας[6]. Η αφηγηματική του δεινότητα του επέτρεπε να αναπλάθει κάθε σχετική ατμόσφαιρα, σαν να ήταν ο ίδιος εκεί. Σαν να περίμενε πλάι στον Ναπολέοντα την ενίσχυση του καθηλωμένου στην παρακολούθηση των Πρώσων στρατηγού Γκρουσύ, σαν να ήταν δίπλα στον 73χρονο Γκαίτε όταν έγραφε την Ελεγεία του Μαρίενμπαντ, ερωτευμένος με την 17χρονη Ουλρίκε, ή σαν να παραστεκόταν στον Ρουζέ ντε Λιλ, αγνοημένο στη μετεπαναστατική Γαλλία, καίτοι είχε συνθέσει τη Μασσαλιώτιδα. Με αυτές τις «ώρες» της ευρωπαϊκής ιστορίας, ο Τσβάιχ δίνει στον όρο «ενσυναίσθηση» το πλήρες νόημά του. Αλλά εκείνο που σαφώς αναπληρώνει την πολιτική στράτευση με τη βαθιά ουμανιστική στάση, είναι η επιλογή των περισσότερων πρωταγωνιστών στις Μεγάλες ώρες, όσο και στις βιογραφίες άλλων προσωπικοτήτων. Όπως εξηγούσε στον Κόσμο του χθες: «Στις νουβέλες μου, το πρόσωπο που με τραβά είναι πάντα εκείνο που υποκύπτει στο πεπρωμένο του, και στα βιογραφικά μου έργα, η μορφή εκείνη που δεν γεύεται την επιτυχία και δικαιώνεται μόνο σε ηθικό επίπεδο: Ο Έρασμος κι όχι ο Λούθηρος, η Μαρία Στούαρτ κι όχι η Ελισάβετ, ο Καστελιόν κι όχι ο Καλβίνος» (σ. 208). Αυτή, πράγματι, είναι η στάση του, σε όλη τη διάρκεια της δημιουργικής ζωής του. Από το 1907, όταν υπερασπίζεται τον αδικημένο από τη φύση μα έτοιμο να αμφισβητήσει την αυθεντία των αριστοκρατών Θερσίτη, έναντι του παντοδύναμου Αχιλλέα, στο πρώτο θεατρικό του έργο, μέχρι το 1936 και το κορυφαίο δοκίμιό του για την αντιπαράθεση του ανεξίκακου θεολόγου Σεβαστιανού Καστελιόν με τον υπέρμαχο της θεοκρατίας και κυρίαρχο στην εκκλησία της Γενεύης Ιωάννη Καλβίνο, στο Μια συνείδηση ενάντια στη βία.[7] Το συγκεκριμένο δοκίμιο είναι το αντιπροσωπευτικότερο αυτής της στάσης του Τσβάιχ, και δεν είναι τυχαία, ασφαλώς, η χρονιά συγγραφής του – το 1936. Ακριβώς τετρακόσια χρόνια από 1536, όταν εδραιωνόταν η απόλυτη κυριαρχία του Καλβίνου στη Γενεύη, και ταυτόχρονα η χρονιά κατά την οποία, μετά μια κίβδηλη επίδειξη φιλανεξίας για χάρη των Ολυμπιακών Αγώνων του Βερολίνου, το χιτλερικό καθεστώς ξανάπαιρνε το σκληρά ολοκληρωτικό του πρόσωπο. Ανάλογη καταγγελία του ολοκληρωτισμού είχε κάνει ο Τσβάιχ και με το βιβλίο του για τον Έρασμο, δυο χρόνια νωρίτερα (1934). Ζωντάνευε κι εκεί, με όλη την αφηγηματική του δεξιότητα, την απόπειρα του Έρασμου να συμφιλιώσει τον προτεσταντισμό του Λούθηρου με την καθολική εκκλησία και να προωθήσει πνεύμα καταλλαγής, όχι μόνο στις έριδες των θεολόγων αλλά και ευρύτερα, στις κοινωνικές και πολιτικές διενέξεις. Στο Καστελιόν κατά Καλβίνου, αυτή αδυναμία της ανεξικακίας απέναντι στη μισαλλοδοξία, της μεγαθυμίας απέναντι στη μοχθηρία και, σε τελευταία ανάλυση, της αυθεντίας του επιχειρήματος απέναντι στο επιχείρημα της αυθεντίας, παίρνει την πιο τραγική της κορύφωση. Η αντιπαράθεση Έρασμου - Λούθηρου περί «ελεύθερης» ή περί «δέσμιας» βούλησης, δεν ήταν «κουνούπι εναντίον ελέφαντα» και δεν έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή του Έρασμου· ενώ εκείνη του Καστελιόν στο περί «προκαθορισμού» ή «απόλυτου προορισμού» δόγμα του Καλβίνου συνέτριψε τον Καστελιόν. Στα εβδομήντα του, πάμπτωχος, εκδιώχθηκε από τη θέση ιεροκήρυκα στο Λοκάρνο, περιπλανήθηκε στο καταχείμωνο ζητιανεύοντας και, ευτυχώς με μία έννοια, πέθανε από εξάντληση. Πριν οι ζηλωτές του Καλβινισμού τον οδηγήσουν στην πυρά, όπως είχε γίνει νωρίτερα με τον Μιχαήλ Σερβέτο – τον πολυμαθή ουμανιστή που κρίθηκε από τους φίλους του Καλβίνου ως ανεπίτρεπτα φιλελεύθερος. Η ιδέα του «προκαθορισμού», δηλαδή η ιδέα ότι ο Θεός εκλέγει μερικούς ανθρώπους οι οποίοι τελικά σώζονται ως εκλεκτοί Του, όχι κατά την δική τους αξία, αλλά κατά την ανεξερεύνητη βουλή του Θεού, είχε ξεκινήσει από τον Αυγουστίνο. Μέσω Θωμά Ακινάτη, επικράτησε στους κόλπους του προτεσταντισμού, για να πάρει με τον Καλβίνο την πιο ακραία μορφή της. Έγινε ένα είδος λυδίας λίθου, διά της οποίας εξακριβωνόταν αμέσως ο αιρετικός! Αφού ο ίδιος ο Καλβίνος δήλωνε απόλυτα υποταγμένος στον θεό, όλοι οι άλλοι όφειλαν απόλυτη υποταγή σ’ αυτόν. Κι αλίμονο στον πολίτη της Γενεύης που θα παρεξέκλινε, έστω κατά κεραία, από τις επιταγές του για το πώς να διάγει την καθημερινή του ζωή, πώς να ντύνεται, πώς να ψυχαγωγείται και, κυρίως, πώς να σκέπτεται. Ό,τι είχε ξεκινήσει ως αμφισβήτηση της διαφθοράς της καθολικής εκκλησίας και του παπισμού, εξελίχθηκε σε θεοκρατική δικτατορία, εφάμιλλη αν όχι χειρότερη της Ιεράς Εξέτασης των ρωμαιοκαθολικών. Το τι διαφοροποιεί τον καθολικισμό από τον προτεσταντισμό δεν είναι θέμα αυτής της κριτικής, ούτε το βιβλίο του Τσβάιχ ασχολείται μαζί του. Επισημαίνει, όμως, ότι: «Αυτοί που χρωστούν την εξουσία τους σε μια επανάσταση γίνονται πάντα θερμότεροι πολέμιοι κάθε νεωτερισμού» (σ. 75). Και είναι σαφές πως ο καθολικισμός αντιμετώπισε με μεγαλύτερη ανεκτικότητα τους νεωτερισμούς της τέχνης και το φιλέρευνο πνεύμα (μολονότι έκαιγε αιρετικούς μέχρι το 1781) απ’ όσο ο προτεσταντισμός, εν γένει, και ειδικά ο καλβινισμός. Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει το δόγμα του «απόλυτου προορισμού» με το μαρξιστικό δόγμα περί προορισμού του προλεταριάτου να «απελευθερώσει» την ανθρωπότητα από τις σχέσεις εκμετάλλευσης. Ή να παρομοιάσει την άμεση επιβολή της σιδερένιας βούλησης του Καλβίνου στο Συμβούλιο της πόλης της Γενεύης, το οποίο μετέτρεψε σε εκτελεστικό όργανο των διαταγών του, με την πλήρη κυριαρχία του Λένιν κι εν συνεχεία του Στάλιν στο «πολίτ μπιρό» του ΚΚ της ΕΣΣΔ. Κι ακόμη, το ότι στο έργο του Θεσμοί της χριστιανικής θρησκείας ο Καλβίνος είχε εξαρχής κάνει σαφές πως «οι ιεροκήρυκες οφείλουν να προστάζουν τους πάντες, να νουθετούν τους φρόνιμους και να εξοντώνουν τους αντίθετους» και, παρά ταύτα, οι πολίτες της Γενεύης τον διόρισαν επικεφαλής της εκκλησίας τους, θα μπορούσε να παρομοιαστεί με τις ανατριχιαστικά ρητές προθέσεις του Χίτλερ, στο Ο Αγών μου, οι οποίες δεν εμπόδισαν την εκλογική του επιτυχία το 1933. Προφανώς, τέτοιες παρομοιώσεις είναι υπερβολικές – ο 16ος αιώνας δεν ήταν ο 19ος ή ο 20ός. Δεν μπορεί, όμως, να μην περνούσαν από το μυαλό του Τσβάιχ όσο έγραφε το Μια συνείδηση ενάντια στη βία, προσεγγίζοντας με άπειρη τρυφερότητα τη μεγαθυμία και τη διαλλακτικότητα του Καστελιόν, απέναντι στη μισαλλοδοξία και τη μοχθηρία του Καλβίνου[8]. Ο κοσμοπολιτισμός, μέσα στον οποίο είχε διαμορφωθεί ως άνθρωπος και ως λογοτέχνης, επέφερε πλέον θανατικές καταδίκες τόσο στο πλαίσιο της φυλετικής μεγαλομανίας των ναζιστών όσο στα ξεκαθαρίσματα που άρχιζαν το 1936 με τις δίκες της Μόσχας. Καταλάβαινε, συνεπώς, ότι εκείνο που μετά τον «Μεγάλο Πόλεμο» ξεκίνησε ως ρήξη με παρωχημένα καθεστώτα κι επαναστατική αναζήτηση ενός καινούργιου, ειρηνικότερου και ανεκτικότερου κόσμου, είχε γίνει νέα καταβύθιση στον φανατισμό, χειρότερη του 1914. Η πολιτιστική και ιδεολογική «ευρυχωρία» στην οποία είχε μεγαλώσει υπό τον ήλιο των Αψβούργων, περιμένοντας διαρκείς, συνετές βελτιώσεις, καταβαραθρωνόταν. Δεν νομίζω να νοστάλγησε αυτόν τον «ήλιο» όπως ο φίλος του Γιόζεφ Ροτ[9], αλλά σίγουρα τον απέλπιζε η εξέλιξή του. Από το 1934, βρισκόταν στην Αγγλία, πρώτα στο Λονδίνο κι έπειτα στο Μπαθ, για να φύγει σύντομα κι από εκεί – στη Νέα Υόρκη, αρχικά, κι έπειτα στη Βραζιλία. Σαν τον αποδιωγμένο Σεβαστιανό Καστελιόν. Κάθε ιδέα ενωμένης Ευρώπης, στην οποία είχε ελπίσει, με ταξίδια από τη μία χώρα στην άλλη χωρίς καν επίδειξη διαβατηρίου, όπως τα είχε προσωπικά χαρεί κι όπως ανέμενε να γενικευτούν μια μέρα, κατέρρεε οριστικά. Την ηθική δικαίωση των αδυνάτων, την οποία είχε προωθήσει σε όλο έργο του, την είχε κατατροπώσει η ανηθικότητα των δυνατών. Καίτοι η οικονομική του κατάσταση ήταν ασύγκριτα καλύτερη από του Καστελιόν, η απελπισία του πρέπει να ήταν μεγαλύτερη. Στα 61 του, χωρίς να του έχει διαγνωστεί κάποια θανάσιμη αρρώστια, αποφάσισε να δώσει τέλος στη ζωή του. Μια ρομαντική παραίτηση από έναν κόσμο που δεν άξιζε να τον ζει κανείς, όσο και μια ηρωική καταγγελία της κυριάρχησης των Καλβίνων. Το Καστελιόν κατά Καλβίνου μπορεί να μην είναι το opus magnum του. Είναι όμως ένα εγκώμιο στη μετριοπάθεια και τη σύνεση, μια συγκλονιστική συνηγορία της ελευθερίας των πεποιθήσεων – ένας πρόδρομος, θα πρόσθετα, σε ό,τι καλύτερο δοκίμασε ή μπορεί να προσδοκά η Ενωμένη Ευρώπη. Χωρίς Αψβούργους, ασφαλώς, μα με Ουμανιστές σαν τον Τσβάιχ. [1] Χωρίς να λογαριάσουμε και την Οθωμανική, ως τέταρτη. [2] Τη συναρπαστική διάσωση αυτού του χειρογράφου από τον Μπρατσολίνι και τις συνέπειές της για την πνευματική πορεία της ανθρωπότητας παρουσιάζει, με θαυμαστή εμβρίθεια και αφηγηματική δεξιότητα, ο Stephen Greenblatt στο Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας, μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, ΜΙΕΤ 2017. [3] Αφού ξεκινά να γράφει τον Κόσμο του χθες το 1939 και τον ολοκληρώνει τον Οκτώβριο του 1941. [4] Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, Μαθήματα για τη ρωσική λογοτεχνία, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Πατάκη, Αθήνα 2017, σελ. 388. [5] Με εξαίρεση την ΕΣΣΔ, όπου η απαίτηση των αρχών για «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» κάνει τα δείγματα καλής λογοτεχνίας να σπανίζουν. [6] Από πέντε στην πρώτη έκδοση, αυτές οι «Ώρες» αυξήθηκαν σε δώδεκα σε μεταγενέστερες εκδόσεις, περιλαμβάνοντας χρονικά όπως οι συνθήκες σύνθεσης του Μεσσία από τον Χέντελ ή η χρηματοδοτημένη από τις Κεντρικές Δυνάμεις μετάβαση του Λένιν στην Πετρούπολη τον Οκτώβριο του 1917. Ίσως γι’ αυτή την τελευταία μελέτη το βιβλίο έμεινε απαγορευμένο στην ΕΣΣΔ ως το 1987, ενώ σημείωνε εκπληκτική επιτυχία σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. (Ακόμα το θυμάμαι σε «καροτσάκι» με βιβλία στη Θεσσαλονίκη, τέλη του 1950, από τις εκδόσεις Δαρεμά, ανάμεσα σε άλλα ευπώλητα της εποχής). Πιο πρόσφατη έκδοση στα ελληνικά, με τίτλο Οι μεγάλες στιγμές της ανθρωπότητας, είναι από τις εκδόσεις Πατάκη (1997), σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου. [7] Ή Το δικαίωμα στην αίρεση, όπως αποδόθηκε στα αγγλικά. [8] Κάτι ανάλογο, διεξοδικότερα, υποστηρίζει στον πρόλογό του και ο εκδότης του βιβλίου (σ. 12-13). [9] Ο οποίος, από την πολλή νοσταλγία, κατέληξε φιλομοναρχικός.

Υπό τον ήλιο των Αψβούργων

Σύνδεση