Ο Τσβάιχ και το Εράσμους

Είναι εντυπωσιακό ότι διαβάζοντας τον Τσβάιχ εντοπίζει κανείς διαπιστώσεις του οι οποίες σχετίζονται ακόμα και με την κατάσταση στην οποία έχουμε περιέλθει λόγω της τρέχουσας πανδημίας. «Οι προηγούμενες γενιές», γράφει στην αυτοβιογραφία του, «μπορούσαν σε περιόδους καταστροφών, να καταφεύγουν στη μοναξιά και την απομόνωση· μόνο σε μας έμελλε να πρέπει να πληροφορούμαστε αυτόματα και να συμπάσχουμε, την ίδια ώρα και την ίδια στιγμή, με κάθε τι θλιβερό που συνέβαινε σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη».[1] Αυτά τα έλεγε σε μια εποχή που υπήρχαν μόνο εφημερίδες και ραδιόφωνο και όχι η τηλεόραση και το διαδίκτυο για να μας βομβαρδίζουν επί εικοσιτετραώρου βάσεως με ζοφερές περιγραφές θανάτων και άλλων οδυνηρών συμβάντων για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε απολύτως τίποτα. Εκείνο, ωστόσο, στο οποίο θα ήθελα να επικεντρωθώ είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόταν μια ιδέα, η επικαιρότητα της οποίας δεν είναι ούτε παροδική ούτε περιστασιακή, την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης. Ο Τσβάιχ δεν ήταν ένας διανοούμενος που απλώς πίστευε ότι «η Ευρώπη θα συνεχίσει την αυτοκαταστροφή της ή θα γίνει μία». Γι’ αυτόν η ευρωπαϊκή ενότητα αποτελούσε ένα κινητοποιητικό ιδεώδες που τον οδηγούσε σε ανιδιοτελή δράση υπό αντίξοες συνθήκες. Το 1917, σε μια εποχή κατά την οποία ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε μετατρέψει την ήπειρό μας σε ένα συνονθύλευμα αλληλομισούμενων και αλληλοσπαρασσόμενων συμμαχιών και είχε αναγάγει τον μισαλλόδοξο και επιθετικό εθνικισμό σε υπέρτατη αξία, κατέφυγε στην Ελβετία προκειμένου να ενώσει τη φωνή του με το μικρής εμβέλειας ειρηνιστικό κίνημα που προσπαθούσε να εδραιωθεί εκεί υπό την καθοδήγηση Γάλλων φυγάδων διανοουμένων, όπως του Ρομαίν Ρολλάν.[2] Μια τέτοια κίνηση ενείχε μεγάλο ρίσκο, αλλά η ήττα της πατρίδας του της Αυστρίας τον έσωσε από μεγάλες περιπέτειες. Η καινούργια κατάσταση που προέκυψε τον γέμισε με αισιοδοξία. «[Τ]ώρα υπήρχε, επιτέλους μια θέση στη γη για το βασίλειο της δικαιοσύνης και της αδελφοσύνης που από καιρό μας είχαν υποσχεθεί, η ώρα της ενωμένης Ευρώπης, που όλοι μας είχαμε ονειρευτεί, ήταν ή τώρα ή ποτέ».[3] Λίγα χρόνια αργότερα η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού θα διαψεύσουν τις ελπίδες του για την πολιτική πραγμάτωση αυτής της ιδέας, αλλά ταυτόχρονα θα ενισχύσουν την πίστη του στην ορθότητά της. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 έγραψε μια σειρά δοκιμίων τα οποία είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικά για το πώς έβλεπε την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης. Στο «Η ευρωπαϊκή σκέψη στην ιστορική της εξέλιξη» (που δημοσιεύεται στις διπλανές σελίδες) βλέπει στην ευρωπαϊκή ιστορία τη σύγκρουση και την εναλλαγή δύο αντιτιθέμενων τάσεων. Η πρώτη οδηγεί προς τη συμφιλίωση, τη δημιουργία υπερεθνικών σχηματισμών, και την επινόηση κοινών γλωσσών. Αυτή η τάση εκφράστηκε ιστορικά με τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, την καθιέρωση της λατινικής γλώσσας ως κοινής γλώσσας των πεπαιδευμένων κατά την Αναγέννηση, τις κοινά αποδεκτές μουσικές γλώσσες του 17ου και του 18ου αιώνα και τις προσπάθειες διανοητών, καλλιτεχνών και λογοτεχνών του 19ου και του 20ου αιώνα για την επικράτηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο ενός κλίματος αλληλοσεβασμού, εμπιστοσύνης, αλληλοκατανόησης και συνεννόησης. Η άλλη τάση, η διαιρετική και η διασπαστική, συνδέεται με τις θρησκευτικές έριδες, με την ανάπτυξη των εθνικών γλωσσών και ‒αργότερα‒ με την ανάδειξη της ιδέας του έθνους-κράτους ως απόλυτου προτάγματος στην υπηρεσία του οποίου θα έπρεπε να τεθούν οι τέχνες, τα γράμματα και οι επιστήμες κάθε λαού. Εδώ κυριαρχεί η απομόνωση, η εσωστρέφεια, ο σοβινισμός, ο ανταγωνισμός, η δυσπιστία, η αλληλοϋπονόμευση και το αμοιβαίο μίσος μεταξύ των εθνοτήτων. Ο Τσβάιχ δεν τρέφει αυταπάτες ότι τη στιγμή που γράφει η διαιρετική και διχαστική τάση κερδίζει τη μάχη. Θα πρέπει, αναφέρει χαρακτηριστικά, να περιμένουμε πολλά χρόνια για επέλθει η ενοποίηση της Ευρώπης, αλλά «...μια βαθιά και αληθινή πεποίθηση δεν χρειάζεται την επιβεβαίωσή της από την πραγματικότητα για να αισθανθεί σωστή. Και έτσι ο καθένας δικαιούται ήδη από σήμερα να αντιμετωπίσει την πατρίδα του ως Ευρωπαίος, να ονομάσει τον εαυτό του πολίτη αυτού του ανύπαρκτου ακόμη κράτους της Ευρώπης και, παρά τα υφιστάμενα ακόμη σύνορα, να αισθανθεί τον ποικιλόμορφο κόσμο μας αδελφικά ενιαίο.»[4] Η θέση του αυτή είναι σαν να έχει βγει από το Εγχειρίδιο του Επίκτητου. Στα πράγματα που βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας (τὰ ἐφ᾽ ὑμῖν) συγκαταλέγονται οι πεποιθήσεις και οι επιθυμίες μας. Μπορούμε να πιστεύουμε στην αξία της ενωμένης Ευρώπης και να επιθυμούμε τη οικοδόμησή της, αλλά μέχρι εδώ. Δεν μπορούμε να έχουμε τον παραμικρό έλεγχο επί των ιστορικών εξελίξεων. Ωστόσο, σε άλλα σχετικά κείμενα αυτής της περιόδου ο Τσβάιχ δεν φαίνεται να ικανοποιείται με αυτή την «εσωτερική» στωικών αποχρώσεων στάση αλλά προβαίνει σε μια σειρά σημαντικών θεσμικών προτάσεων.[5] Στόχος του πλέον είναι η εξοικείωση των νεότερων γενεών με την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης ελπίζοντας να κινηθούν κάποτε προς την κατεύθυνση της υλοποίησής της, κάτι που φαντάζει ανέφικτο για τη δική του γενιά. Αυτό προϋποθέτει σημαντικές αλλαγές στην εκπαίδευση. Η διδασκαλία της ιστορίας ως μιας ατέρμονης αλληλουχίας αιματηρών πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών με νικητές και ηττημένους θα πρέπει να αντικατασταθεί από τη διδασκαλία της ιστορίας των πολιτισμικών και επιστημονικών επιτευγμάτων, τα οποία είναι συχνά αποτέλεσμα διεθνούς συνεργασίας και υπερεθνικών επιρροών, ενώ μπορούν να λειτουργήσουν προς όφελος όλων των ευρωπαϊκών λαών. Αλλά αυτό δεν αρκεί. Πραγματική πρόοδος θα υπάρξει μόνο όταν οι νέοι γνωρίσουν σε βάθος τη γλώσσα, τη σκέψη και τον τρόπο ζωής συνομηλίκων τους που ζουν σε άλλες χώρες: «Το καίριο θα ήταν ... να μάθουμε πώς να φέρουμε σε επαφή τη νεολαία με τη νεολαία, όχι για επιφανειακές σχέσεις, αλλά για πραγματικά δημιουργικές συναντήσεις που θα επιτρέπουν την εργασία από κοινού και την αληθινή συντροφικότητα. Εν μέρει αυτή η συνεργασία θα μπορούσε να γίνει στα πανεπιστήμια. ... Μου φαίνεται εδώ και πολύ καιρό ότι θα ήταν απαραίτητο να υπάρξουν διεθνείς συμβάσεις μεταξύ κρατών και πανεπιστημίων, που θα επέτρεπαν στους φοιτητές να επιτύχουν την αναγνώριση ενός εξαμήνου ή ενός έτους σπουδών σ’ ένα ξένο πανεπιστήμιο. ... Θα εκπαιδεύαμε έτσι, σε όλες τις χώρες συγχρόνως μέσα σε ατμόσφαιρα φιλίας, μια έξυπνη γενιά, μια ελίτ που θα γνώριζε τις γλώσσες και τα ήθη άλλων χωρών, έχοντας δει τις ξένες χώρες ιδίοις όμμασι, ένα είδος γενικού επιτελείου του πνευματικού στρατού που θα είχε την κοινή αποστολή να κατακτήσει το μέλλον.»[6] Ο Τσβάιχ, ωστόσο, δεν οραματίστηκε μόνο το πρόγραμμα Εράσμους όπως το γνωρίζουμε σήμερα[7], αλλά και μια πρώτη εκδοχή του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης που καθιερώθηκε το 1985 με πρόταση της Μελίνας Μερκούρη. Θεωρούσε ότι η ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης θα καρκινοβατεί, εάν η απήχησή της περιορίζεται σε μια ελίτ διανοουμένων, χωρίς να αγγίζει τον μέσο Ευρωπαίο. Εκείνο που θα βοηθούσε είναι να επιλέγεται κάθε χρόνο μια πόλη για την ανάδειξη της ιδέας της ενωμένης Ευρώπης. Η προβολή αυτής της ιδέας θα πρέπει να γίνεται με τόσο έντονο τρόπο, «θεατρικό» είναι ο όρος που χρησιμοποιεί, ώστε να αγγίξει τις μάζες. «Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι όλα τα συνέδρια της χρονιάς προγραμματίζονταν να πραγματοποιηθούν στο Ελσίνκι, στην Πράγα, στη Λιόν, στο Αμβούργο ή στη Γλασκόβη, ... αυτή η πόλη, για έναν μήνα, θα ήταν στολισμένη με σημαίες όλων των εθνών, θα ζωντάνευε και θα αντηχούσε από όλη την ποικιλία των ευρωπαϊκών γλωσσών, τελετές θα οργανώνονταν και για δεκαετίες η πόλη και μαζί της όλη η χώρα θα σημαδεύονταν από την ανάμνηση του ρόλου της ως πρωτεύουσας της Ευρώπης που την ανέδειξε σε όλον τον κόσμο.»[8] Δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς ότι από τις πέντε πόλεις που αναφέρει οι τρεις (Πράγα, Ελσίνκι, Γλασκόβη) υπήρξαν πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης! Ο Τσβάιχ δεν ευτύχησε να δει τη μεταπολεμική συγκρότηση αυτού του μοναδικού στο είδος του ευρωπαϊκού υπερεθνικού σχηματισμού που ονομάζεται σήμερα Ευρωπαϊκή Ένωση. Το δυσβάσταχτο βάρος της εξορίας, η αποκήρυξη που του επιφύλαξε η αγαπημένη πατρίδα του στην οποία είχε τόσο πολλά προσφέρει, η απαγόρευση των έργων του από τους ναζί, οι συνεχείς περιπλανήσεις, η απόλυτη αβεβαιότητα και, κατά την εκτίμησή μου, η άρνησή του να δεχτεί ότι οι περιστάσεις επέβαλλαν έναν πόλεμο μέχρις εσχάτων που δεν επέτρεπε σε κανέναν εμπλεκόμενο να κρατήσει τα χέρια απολύτως «καθαρά», τελικά τον συνέτριψαν. Εμείς, ωστόσο, ως Ευρωπαίοι πολίτες και ακόμα περισσότερο ο θεσμός που αποτελεί σήμερα τον κατεξοχήν θεματοφύλακα της ιδέας της ευρωπαϊκής ενότητας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τον Στέφαν Τσβάιχ ως τον αρχικό εισηγητή πανευρωπαϊκών θεσμών που υλοποιήθηκαν πενήντα χρόνια αργότερα και μας ωφέλησαν πολλαπλά. [1] Ο Κόσμος του χθες: Αναμνήσεις ενός Ευρωπαίου, μτφρ. Αλεξία Καλανταρίδου και Τατιάνα Λιάνη, Printa, Αθήνα 2006, σ. 475. [2] Αυτ., κεφάλαιο δέκα. Για τη σχέση του με τον Ρολλάν βλ. Helen Kastinger Riley, «The Quest for Reason: Stefan Zweig’s and Romain Rolland’s Struggle for Pan-European Unity» στο Marion Sonnenfeld (επιμ.), Stefan Zweig: The World of Yesterday’s Humanist Today, State University of New York Press, Albany 1983, σσ. 20-31. [3] Ο Κόσμος του χθες, ό.π., σ. 335. [4] Στέφαν Τσβάιχ, «Η ευρωπαϊκή σκέψη στην ιστορική της εξέλιξη», σ. 40, τελευταία παράγραφος. [5] Έκκληση προς Ευρωπαίους, εισαγωγή-μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου, Μελάνι, Αθήνα 2017. [6] Έκκληση προς Ευρωπαίους, ό.π., σσ. 42-45, η έμφαση δική μου. [7] Ως πρωτεργάτρια του προγράμματος Εράσμους θεωρείται δικαίως η Ιταλίδα παιδαγωγός και ακαδημαϊκός Sofia Corradi, γνωστή και ως «Mamma Erasmus», η οποία ξεκίνησε να αγωνίζεται γι’ αυτόν τον θεσμό στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα. Ωστόσο, θα πρέπει να αναγνωριστεί στον Τσβάιχ η προγενέστερη σύλληψη της ιδέας, κάτι που, απ’ όσο γνωρίζω, δεν έχει συμβεί. [8] Έκκληση προς Ευρωπαίους, ό.π., σ. 63.

Ο Τσβάιχ και το Εράσμους

Σύνδεση