Η ελληνική επινόηση του Ανθρώπινου

Το 501 π.Χ. ο τραγικός ποιητής Φρύνιχος, μαθητής του Θέσπη και προκάτοχος του Αισχύλου, ανέβασε το έργο Μιλήτου Άλωσις στην Αθήνα. Η Μίλητος ήταν μια εξέχουσα αποικία της Αθήνας στην Μικρά Ασία μέχρι εκείνη την χρονιά που η πόλη έπεσε στα χέρια των Περσών και έγινε μέρος της αχανούς αυτοκρατορίας τους. Το έργο του Φρυνίχου προκάλεσε θρηνωδία σε όλους τους Αθηναίους. Αντί, όμως, ο Φρύνιχος να τιμηθεί για την θεατρική επιτυχία του, η Αθήνα του επέβαλε ένα αυστηρότατο πρόστιμο. Η πόλη δεν τον τιμώρησε επειδή έκανε τους Αθηναίους να θρηνήσουν. Τον τιμώρησε γιατί υπενθύμισε στους Αθηναίους τα οικεία δεινά. Αντίθετα, οι Αθηναίοι περίμεναν από έναν δραματικό ποιητή να παρουσιάσει την ανθρώπινη ιστορία στην οποία βέβαια συμπεριλαμβάνονταν και οι συμφορές της πόλης τους, δίνοντάς της όμως μέσα από τον φακό της δικής του ματιάς την πλέον ευρεία και πανανθρώπινη προοπτική. Προτού αρχίσω να αναλύω για ποιους λόγους η αρχαιοελληνική σοφία και ευφυΐα αποτελούν την βάση για όλα αυτά τα πράγματα που θαυμάζουμε περισσότερο στον σύγχρονο πολιτισμό μας, θα παραθέσω ένα γράμμα που απευθύνεται από έναν πατέρα στον γιο του. Θα αποκαλύψω τον αποδέκτη του γράμματος στο τέλος. «Αγαπημένε μου γιε, Είμαι συγκλονισμένος, θα έλεγα και τρομοκρατημένος, που διάλεξες για βασικό μάθημα ειδίκευσης την Κλασική φιλολογία. Για να πούμε την αλήθεια, το στομάχι μου ανακατευόταν συνεχώς σήμερα, καθώς επέστρεφα σπίτι. Υποθέτω ότι μάλλον σου φαίνομαι αρκετά παλιομοδίτης, επειδή πιστεύω ότι σκοπός της εκπαίδευσης είναι να σε βοηθήσει να καλλιεργήσεις μια κοινότητα συνεργατών με κοινά ενδιαφέροντα, και να μάθεις πώς να τους αναγνωρίζεις και, εντέλει, πώς να βρίσκεις τους τρόπους για να συνεννοείσαι μαζί τους. Βέβαια, για να το κάνεις αυτό, θα πρέπει να καταλάβεις ποια είναι τα κίνητρά τους, αλλά και πώς να τους εμπνεύσεις να νιώθουν ευχαριστημένοι με τους στόχους και τις επιθυμίες τους. Είμαι πρακτικός άνθρωπος, και όσον αφορά την δική μου ζωή, δεν μπορώ με κανένα τρόπο να καταλάβω τι σε κάνει να θέλεις να μάθεις να μιλάς Αρχαία Ελληνικά. Με ποιον θα επικοινωνείς στα Αρχαία Ελληνικά; Τα τελευταία χρόνια, διάβασα και εγώ για τους στοχασμούς του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, και μου κίνησαν την περιέργεια να μάθω τι ήταν αυτό που είχαν στο μυαλό τους αυτοί οι παλιόγεροι, που ακόμη και σήμερα δουλεύει σχεδόν με όμοιο τρόπο και στα δικά μας τα μυαλά. Έμεινα κατάπληκτος που είχαν τόσο πολύ χρόνο να διαθέσουν για να στοχάζονται και να σκέφτονται, και θέλησα να μάθω περισσότερα για αυτόν τον πολιτισμό που επέτρεπε τόσον άχρηστο στοχασμό. Και ύστερα άρχισα να σκέφτομαι ότι αυτό δεν είναι δα και κάτι τόσο φοβερό, γιατί φαντάζομαι ότι και τώρα και τότε οι άνθρωποι σκέφτονταν λίγο-πολύ όπως και εμείς, δηλαδή σαν να λέμε ότι οι αγελάδες του Χέρφορντ είναι και σήμερα ακριβώς ίδιες με τις αγελάδες που ήταν και πριν από δέκα ή και είκοσι γενιές. Δεν ξέρω λοιπόν τι να σου πω που διάλεξες τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη για να αφοσιωθείς τόσο πολλούς μήνες στη μελέτη τους, μιας και αυτό θα μπορούσε να ήταν μόνο ένα ευχάριστο ανάγνωσμα για να το απολαύσεις χαλαρά στον ελεύθερο χρόνο σου κάποια άλλη στιγμή. Και πάλι, έτσι όπως εγώ το νιώθω, μου είναι αδύνατον να καταλάβω γιατί θα πρέπει να σε νοιάζει τόσο πολύ να μάθεις για την επίδραση των Κλασικών Γραμμάτων στην Αγγλική Λογοτεχνία. Δεν χρειάζεται να ξέρεις πώς φτιάχνεται ένα όπλο για να μάθεις να το χρησιμοποιείς. Μου φαίνεται πως θα σου ήταν αρκετό να μάθεις την Αγγλική Λογοτεχνία, χωρίς να ψάχνεις να βρεις ποια επίδραση θα μπορούσε να έχει ετούτη ή η άλλη αρχαία μυθολογία επάνω σε αυτήν. Αντί λοιπόν για την Ελληνική λογοτεχνία, την ιστορία των Ελληνικών και των Ρωμαϊκών ναών, και την τέχνη εκείνων των αρχαίων καιρών, μου φαίνεται πως θα σου ήταν πιο χρήσιμο να διδαχτείς κάτι για την σύγχρονη λογοτεχνία και γραφή, πράγματα που θα είχαν κάποιο νόημα για σένα και για τους ανθρώπους με τους οποίους πρόκειται να συναναστραφείς. Αυτά τα θέματα δεν μπορούν παρά να σε περιορίσουν σε μια απομονωμένη κοινότητα ανθρώπων, μαζί με κάποιους ελάχιστους άχρηστους ονειροπόλους, ίσως και στον μικρό κύκλο κάποιων περισπούδαστων καθηγητών Πανεπιστημίου. Θεός φυλάξοι! Μου φαίνεται πως αυτό που πραγματικά χρειάζεσαι είναι να ψάξεις να βρεις μια όσο το δυνατόν πιο μεγάλη κοινότητα ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα. Μια κοινωνία ανθρώπων που να κινούνται και να κάνουν πράγματα που έχουν μια ενδιαφέρουσα προοπτική, και όχι μια ξεπεσμένη θωριά. Φαντάζομαι πως ο καθένας δικαιούται να είναι κάπως σνομπ, και υποθέτω ότι και εσένα σου αρέσει να διαχωρίσεις τον εαυτό σου από την αγέλη, εάν γίνεις ένας σνομπ Κλασικός φιλόλογος. Μπορώ να σε φανταστώ να τριγυρνάς σε κάποιο μπαρ, να κατεβάζεις μερικά ποτηράκια, και μετά να πλευρίζεις τον τύπο που κάθεται δίπλα σου, έναν χωριάτη χοντρέμπορα της γιγαντοαφίσας από το Πουθενά της Αϊόβα, και να τον ρωτάς: “Για πες μου, τι γνώμη έχεις εσύ για τον αρχαίο Λεωνίδα;”. Και τότε ο φίλος σου, ο χοντρέμπορας, να γυρίζει έκπληκτος και να σε ρωτάει: “Ποιο Λεωνίδα;”. Και εσύ συνεχίζεις να του λες: “Καλέ, ο Λεωνίδας, ο αρχαίος Έλληνας ήρωας!”. Και αυτός, χωρίς να καταλαβαίνει τίποτα από όσα του λες, να σε ξαναρωτάει: “Μπα, μα ποιος στα κομμάτια είναι αυτός ο Λεωνίδας;”. Και συ πάλι να του απαντάς: “Καλά, δεν ξέρεις τον Λεωνίδα;”. Και τότε σε φαντάζομαι να του γυρνάς την πλάτη, και να μην του ξαναμιλάς καθόλου μέχρι το τέλος της βραδιάς. Έτσι τον κάνεις να νιώθει ότι είναι ένας άξεστος από το Πουθενά της Αϊόβα και τελικά νιώθετε και οι δύο ικανοποιημένοι! Έλα όμως που στη συνέχεια, εσύ αλλάζεις διάθεση, και τελικά εκείνος σε πείθει να αγοράσεις τα φυτά που πουλάει. Χωρίς αμφιβολία, αυτός ο τύπος άχρηστης γνώσης θα σε κάνει να ξεχωρίζεις από όλους τους άλλους, και σίγουρα θα σε κάνει να διαφέρεις από τους πρακτικούς ανθρώπους του κόσμου. Εάν τελικά σου αφήσω αρκετά λεφτά, μάλλον θα αποσυρθείς στον χρυσελεφάντινο πύργο σου, και θα συνεχίσεις να ονειρεύεσαι σε όλη σου την ζωή την επίδραση που έχουν τα ιερογλυφικά και ο προϊστορικός άνθρωπος στα έργα του Ουίλλιαμ Φώκνερ. Παρεμπιπτόντως, σου λέω ότι έζησα την ίδια εποχή με τον Φώκνερ στον Μισισιπή και μιλάω την ίδια γλώσσα με αυτόν, δηλαδή για πόρνες, βρώμες, παλιοκουβέντες, και τέτοια ζόρικα πράγματα. Πραγματικά, δεν είναι και τόσο σπουδαίο το τι σκέφτομαι εγώ. Το σπουδαίο είναι εσύ τι θέλεις στ’ αλήθεια να κάνεις στην ζωή σου. Εύχομαι μόνο να μπορούσα να καταλάβω τι είδους επίδραση έχουν επάνω σου αυτοί οι παράξενοι καθηγητάδες και οι χρυσοί τους πύργοι που σε έχουν μεταμορφώσει σε ένα τέτοιο άτομο που θα πρέπει να μας κάνει και τους δυο να νιώθουμε υπερήφανοι! Είμαι τόσο σίγουρος για τις χαρές που θα κάναμε και για το πόσο θα το απολαμβάναμε και οι δυο μας, έτσι και τύχει καμιά φορά να σε συστήσω σε κάνα φίλο μου λέγοντάς του “Από δω ο γιος μου. Μιλάει Αρχαία Ελληνικά…”. Εάν λοιπόν πρόκειται να μείνεις στο Πανεπιστήμιο Μπράουν και ετοιμάζεσαι για Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας, τα μαθήματα που διάλεξες μάλλον σου ταιριάζουν για μια διά βίου σχέση με τον Γκέιλ Νόυζ (Gale Noyes). Και ίσως από αυτόν μάθεις να φτιάχνεις και μαρμελάδες. Κατά την γνώμη μου, αυτό το μάθημα δεν θα σε βοηθήσει καθόλου να συνεννοηθείς με τους ανθρώπους στον δικό μας κόσμο. Νομίζω ότι πολύ γρήγορα θα χαζέψεις, γι’ αυτό όσο πιο γρήγορα ξεμπλέξεις από αυτή την παλιοϊστορία τόσο το καλύτερο, εγώ νομίζω. Ναι, το ξέρω, όλοι τους λένε ότι η πανεπιστημιακή μόρφωση είναι ένα must. Τέλος πάντων, παρηγορώ τον εαυτό μου λέγοντας ότι όλοι κάποτε πίστευαν πως ο κόσμος είναι τετράγωνος, εκτός από τον Κολόμβο. Τράβα μπροστά, μπες μέσα στον κόσμο, και άσε με εμένα να λέω… Ελπίζω να έχω δίκιο. Έχεις πέσει στα χέρια Φιλισταίων, και διάολε! Εγώ σε έστειλα εκεί. Λυπάμαι γι’ αυτό. Δικός σου, Ο ΜΠΑΜΠΑΣ.» Ένα τρομερό γράμμα. Αποδέκτης του ήταν ο Τεντ Τέρνερ. Βέβαια, αν και πιστεύω ότι ο πατέρας του Τεντ Τέρνερ έχει δίκιο για τους Κλασικούς φιλολόγους και για τον τρόπο που τα Κλασικά Γράμματα και εν γένει οι Ανθρωπιστικές Σπουδές διδάσκονται σήμερα σε πολλά πανεπιστήμια, δεν νομίζω ότι έχει δίκιο για τα ίδια τα Κλασικά Γράμματα. Πιστεύω ότι μέσα στον Τέρνερ υπήρχε ένας κρυπτο-φιλόλογος που είχε την πρόθεση να εκτεθεί στην σοφία και τον πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας, στα πρότυπα της θεωρίας και της αριστείας, και πάνω από όλα στην ελληνική ευφυΐα και ελευθερία. Αυτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του και τον διαμόρφωσαν στον οραματιστή που εξελίχτηκε. Κατά κάποιον τρόπο, ο Τεντ Τέρνερ δημιούργησε το CNN, ή τουλάχιστον το εμπνεύστηκε, από τις σπουδές του στα Κλασικά Γράμματα. Τι ήταν λοιπόν αυτό που ακριβώς έκανε; Ήταν ότι πήρε την τηλεόραση ‒που εκείνη την εποχή ήταν κάτι σαν ένα μικροσκόπιο που συρρίκνωνε τον κόσμο‒ και την μεταμόρφωσε σε ένα μεγάλο παράθυρο που ανοίχτηκε στους θεατές, φέρνοντάς τους μπροστά σε καινούργιους κόσμους που σχεδόν αγνοούσαν παντελώς. Ο Τέρνερ μετέφερε έναν ολόκληρο κόσμο στα σπίτια των ανθρώπων μέσα από την τηλεόραση. Ξεκίνησε από την πρόκληση της ευρείας θεώρησης των πραγμάτων και ανέσυρε από τα Κλασικά Γράμματα τον αρχαιοελληνικό ζήλο της παρατήρησης που αποκαλύπτει το καθολικό μέσα από το μερικό. Έτσι ο Τέρνερ έγινε εκείνος ο άνθρωπος που, όπως όλοι οι μεγάλοι άνδρες, προχώρησε πέρα από το στενό παρόν προς το μέλλον μέσω του παρελθόντος. Αυτό δεν τον κατέστησε μόνο έναν άνθρωπο της εποχής του, αλλά και έναν άνθρωπο για όλες τις εποχές, έναν άνθρωπο ικανό για μεγάλα πράγματα, ακόμη και για μια οραματική σκέψη, που έβλεπε πιο βαθιά από τον καιρό του μέσα από τον μεγεθυντικό φακό ενός άλλου χρόνου. Αναλογιστείτε το παράδειγμα των Πατέρων του Αμερικανικού Έθνους σε σχέση με τα Κλασικά Γράμματα. Η Χάνα Άρεντ είπε κάποτε ότι, εάν θέλει κάποιος να μιλήσει για πολιτική στην Αμερική, πρέπει να μάθει Αρχαία Ελληνικά. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι ο Τόμας Τζέφερσον είχε γαλουχηθεί με τα Κλασικά Γράμματα. Ο Τζέφερσον συναντούσε συχνά τέτοιους ανθρώπους σαν τον πατέρα του Τεντ Τέρνερ, που έρχονταν και του έλεγαν: «Για πες μου, Τζέφερσον, γιατί ακριβώς χρειάζομαι την μόρφωση; Ποτέ στην ζωή μου δεν έχω διαβάσει ένα βιβλίο, πολύ περισσότερο τα Αρχαία Ελληνικά, και όμως κατέχω 80.000 εκτάρια εδώ, και άλλα τόσα 70.000 εκτάρια εκεί, και είμαι ένας πανίσχυρος, ένας παντοδύναμος άνθρωπος». Τότε ο Τζέφερσον μάλλον πρέπει να του είχε απαντήσει κάπως έτσι: «Όντως, αυτός είσαι, αλλά σκέψου πόσο πιο ολοκληρωμένα πράγματα θα είχες πετύχει στη ζωή σου, εάν στηριζόσουν από την αρχή στον Δημοσθένη και τον Πλάτωνα». Προς το τέλος της ζωής του, ρώτησαν τον Τζέφερσον τι ήταν αυτό που τον καθιέρωσε ως πολιτικό, αγρονόμο, διανοούμενο, επιστήμονα, αρχιτέκτονα, και ποιο ήταν αυτό το ένα και μοναδικό πράγμα για το οποίο ένιωθε περισσότερο ευγνώμων. Και ιδού η απάντησή του: Ότι ο πατέρας του τον έβαλε να μάθει Αρχαία Ελληνικά, έτσι λοιπόν μπορούσε να αφιερώσει τον χρόνο που του έμενε στην ανάγνωση του Ομήρου. «Εγώ έγινα πολεμιστής», έλεγε ο Τζέφερσον, «αλλά ο γιος μου θα μπορούσε να γίνει αγρότης, και ο γιος του γιου μου θα μπορούσε να γίνει ποιητής». Ο Αριστοτέλης πίστευε, όπως και ο Τζέφερσον, ότι η ποίηση είναι πιο φιλοσοφική από την ιστορία, γιατί αφορά όχι μόνο το πώς είναι οι άνθρωποι, αλλά και πώς πρέπει ή πώς θα μπορούσαν να είναι. Οι σπουδαίοι άνθρωποι έγιναν σπουδαίοι γιατί μπόρεσαν να δουν πέρα από τις αναγκαιότητες της στιγμής. Βλέποντας τα πράγματα μέσα από έναν ευρύτερο φακό, και αναλογιζόμενοι αυτό που ο Νίτσε αποκαλούσε Ανεπίκαιρους στοχασμούς, οι σπουδαίοι άνθρωποι δεν ανήκουν στην εποχή τους, αλλά την διαμορφώνουν. Στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, η δολοφονία του Τζων Φ. Κέννεντυ υπήρξε ένα καθοριστικό γεγονός. Αν και ο νεότερος αδελφός του, ο Ρόμπερτ, δεν έζησε για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του, θεωρώ πως η ιστορία του είναι η πλέον ενδεικτική για να εξηγήσει τι σημαίνει ένας «Ανεπίκαιρος στοχασμός», αλλά και γιατί η αρχαιοελληνική σοφία βρίσκεται στην ρίζα της πιο βαθιάς μας αντίληψης για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Ο Τζ. Έντγκαρ Χούβερ τηλεφώνησε στον Ρόμπερτ και του ανήγγειλε το δυσάρεστο γεγονός: «Ο Πρόεδρος δολοφονήθηκε». Εκείνη την ώρα ο Ρόμπερτ γευμάτιζε με κάποιους φίλους. Σηκώθηκε αμέσως από το τραπέζι, έβαλε το χέρι του μπροστά στο στόμα, και το πρόσωπό του συσπάστηκε από τον πόνο. Ο Ρόμπερτ Κέννεντυ ήταν απόλυτα συντετριμμένος. Τους μήνες που ακολούθησαν, είχε εμφανώς καταρρεύσει από το πένθος. Ο βιογράφος του λέει: «Κυριολεκτικά, κατέρρευσε. Φαινόταν χαμένος και κάτισχνος. Έπλεε μέσα στα ρούχα του, εκείνα τα ρούχα του αδελφού του, ένα παλιό μπλε πανωφόρι, ένα σμόκιν, ένα δερμάτινο αεροπορικό τζάκετ με την προεδρική σφραγίδα, που επέμενε να τα φοράει ακόμη και αν του κρέμονταν μέσα στο αποστεωμένο σαρκίο του». Κατέρρευσε και ψυχικά. Δεν μπορούσε πουθενά να βρει παρηγοριά. Ούτε και στην οικογένειά του, αν και οι Κέννεντυ έχουν μια δυνατή υποστηρικτική οικογένεια. Ούτε στην Εκκλησία. Είχε πλήρως χάσει το μυαλό του. Τον επόμενο Μάρτιο, πήγε να μείνει με τους δικούς του στην Αντίγκουα. Εκεί, η Τζάκι Κέννεντυ του χάρισε ένα βιβλίο, και του είπε πως ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα του αδελφού του. Αυτό το βιβλίο λεγόταν Ο Ελληνικός Τρόπος της Ήντιθ Χάμιλτον. Πρόκειται για μια συλλογή δοκιμίων με τις μεγάλες προσωπικότητες της αρχαίας ιστορίας και λογοτεχνίας και την κοσμοθεωρία που ενσάρκωναν. Μέσα από αυτό το βιβλίο, ο Ρόμπερτ Κέννεντυ άρχισε να ξαναβρίσκει τον εαυτό του και να ανακάμπτει από την τραγωδία που τον είχε κατασπαράξει. «Όταν ο κόσμος θαλασσοδέρνεται, και το κακό χτυπά από παντού και το χειρότερο απειλεί να ξεσπάσει τόσο αμείλικτα ώστε χάνεις τον κόσμο από μπροστά σου», γράφει η Χάμιλτον, «τότε έχουμε την ανάγκη να ανατρέξουμε σε όλα εκείνα τα δυνατά οχυρά του πνεύματος που η ανθρωπότητα έχει κατακτήσει μέσα από τους αιώνες». Αυτό το βιβλίο, και μετέπειτα όλα τα αναγνώσματα της αρχαίας τραγωδίας, άλλαξαν την ζωή του Ρόμπερτ Κέννεντυ. Επί χρόνια το κουβαλούσε παντού μαζί του, με τις σελίδες του τσακισμένες, χιλιοσημειωμένο και στραπατσαρισμένο. Το κρατούσε, είναι αλήθεια, μέχρι την ημέρα που πέθανε. Με άλλα λόγια, το έπαιρνε μαζί του στην μάχη, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος ριχνόταν στον πόλεμο πάνω στο άλογό του Βουκεφάλα κρατώντας πάνω του το χιλιοσημειωμένο βιβλιαράκι της Ιλιάδας. Τον Απρίλιο του 1968, δύο μήνες πριν από την δική του δολοφονία, ο Ρόμπερτ Κέννεντυ βρέθηκε σε μια προεκλογική εκστρατεία στην Ινδιανάπολη. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είχε μόλις δολοφονηθεί την προηγούμενη ημέρα, και το FBI δήλωσε πως δεν μπορούσε να προστατεύσει τον Κέννεντυ. Οι συνοδοί του ήταν πολύ ανήσυχοι, γιατί η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα επισφαλής, και του ζήτησαν να ματαιώσει τον λόγο που επρόκειτο να εκφωνήσει εκείνο το βράδυ. Όμως εκείνος, επέμενε να συνεχίσει. Πέταξε τον λόγο που του είχαν γράψει και έκατσε και έφτιαξε έναν καινούργιο. Καθώς στεκόταν όρθιος στο πίσω μέρος μιας καρότσας φορτηγού στο μαύρο γκέτο της Ινδιανάπολης, μπροστά από έναν οργισμένο όχλο, πολλοί από τους οποίους μόλις είχαν πληροφορηθεί εκείνη την νύχτα για τον θάνατο του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Ρόμπερτ Κέννεντυ εκφώνησε τον λόγο που αυτός ο ίδιος είχε γράψει. Σε αυτόν, παρέθεσε από μνήμης τα ακόλουθα λόγια από την Ορέστεια του Αισχύλου: «Ο θεός στον άνθρωπο άνοιξε τον δρόμο της φρόνησης και έθεσε τον νόμο “πάθει μάθος”. Αυτός, ακόμα και στον ύπνο, στάζει στην καρδιά μας τον πόνο, που θυμίζει με τρόμο τα παθήματά μας και αθέλητα μας συνετίζει» (Αγαμέμνων 176-180). Κατά μια περίεργη και ειρωνική μεταστροφή της μοίρας (έτσι που ακόμα και οι ρεπουμπλικάνοι θα ένιωθαν ότι τους αφορά), αυτά τα ίδια λόγια έμελλε να ανταλλάξουν ο Νίξον και ο Κίσσινγκερ την τελευταία νύχτα που ο Νίξον βρισκόταν στον Λευκό Οίκο. Το ίδιο απόσπασμα από τον Αισχύλο ήταν και το αγαπημένο του Ρίτσαρντ Νίξον. Τι ήταν λοιπόν αυτό που ανακάλυψε ο Ρόμπερτ Κέννεντυ στους Αρχαίους Έλληνες, καθώς ανέκαμπτε από το πένθος για την δολοφονία του αδερφού του; Αυτό που ανακάλυψε ήταν ένας πολιτισμός που αντίκριζε κατάματα τον θάνατο χωρίς φόβο, αλλά και ένας πολιτισμός που αντλούσε σθένος, και όχι ήττα, από αυτή την ενατένιση. Όσο οι Αρχαίοι Έλληνες επεξεργάζονταν την παροδικότητα, το εφήμερο και τον πόνο της ανθρώπινης ζωής, όλο και περισσότερο πίστευαν στο μεγαλείο και την σημαντικότητά της. Ο ηρωισμός των Αρχαίων Ελλήνων δεν έγκειται στην υπέρβαση της θνητής φύσης, αλλά στην ανακάλυψη και την ενσάρκωση του μεγαλείου της ζωής την ώρα της αγωνίας. Τότε που ο ήρωας αντιμετωπίζει μια υπέρτατη δυσκολία που ποτέ πριν δεν είχε φανταστεί, αλλά βρίσκει όλο του το κουράγιο για να την αντιμετωπίσει. Τότε που υφαρπάζει το αιώνιο μέσα από το απελπιστικά φευγαλέο, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τις υψηλότερες προσδοκίες του ανθρώπου, αλλά και τα κατώτερα βάθη του. Ο Έλληνας ήρωας ήταν σκληροτράχηλος στην μάχη και ακλόνητος μπροστά στις πληγές του. Σκληραγωγημένος, αλλά και οραματιστής του απόλυτου που ουδέποτε εγκατέλειπε τον εναγκαλισμό του. Η υπέρβαση των ορίων, αυτό ακριβώς είναι και το μεδούλι της ηρωικής ψυχής. Ο ήρωας κάνει πάντα αυτό που πρέπει, ακόμα και αν ο κεραυνός του Δία χτυπά διαρκώς ανελέητα μέχρι και το πιο ψηλό δέντρο. Γιατί η αδυσώπητη Μοίρα είναι αρχαιότερη και πλέον αναπότρεπτη ακόμα και από τον ίδιο τον Δία και όλους τους θεούς. Ο Κέννεντυ είχε υπογραμμίσει μέσα στο βιβλίο της Χάμιλτον το ακόλουθο απόσπασμα που αφορά αυτή την ικανότητα των Ελλήνων να μεταστρέφουν την απαισιοδοξία σε αισιοδοξία: «Η ζωή για τους Έλληνες ήταν μια περιπέτεια, ναι μεν επικίνδυνη, αλλά οι άνθρωποι δεν είναι καμωμένοι για να ζουν σε ασφαλή καταφύγια. Η πληρότητα της ζωής βρίσκεται στο ρίσκο της ζωής. Και όσο και αν φαίνεται δύσκολο, υπάρχει κάτι μέσα στον άνθρωπο που μπορεί να μεταστρέψει την ήττα σε νίκη.» Σχετικά με αυτά, έρχεται στο μυαλό μου το έργο Τραχίνιες του Σοφοκλή, μια τραγωδία όπου ο ήρωας Ηρακλής πεθαίνει από το τρομερό δηλητήριο του θηριώδους Κένταυρου Χείρωνα. Το κτήνος που μπαίνει μέσα στο σώμα του τον καίει ολόκληρο, πραγματικά τον πυρπολεί ζωντανό. Ο Ηρακλής ζητά να κάψουν το σώμα του στην πυρά, να αποτεφρωθεί πάνω στη Οίτη, στο ιερό όρος του Δία, ένας τόπος που δεν τον έχει αγγίξει τίποτα άλλο παρά μόνο ο κεραυνός του Δία. Με αυτή του την πράξη, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, πάνω στην νεκρική πυρά που λαμπαδιάζει στην κορυφή του ιερού όρους, ο Ηρακλής τραβά από τον ουρανό τον κεραυνό του Δία και αντιμάχεται την κολασμένη φωτιά, που του καίει τα σωθικά, με την θεϊκή φωτιά που θέλει να κατεβάσει από ψηλά. Με αυτόν τον τρόπο καταλύει την θνητή του φύση και το προδεδικασμένο ριζικό του, σαν μια πράξη ελευθερίας και αρετής, ίσως και σαν μια πνοή θεοποίησης. Ο Κέννεντυ ενστερνίστηκε το ἦθος που χαρακτηρίζει τους αρχαίους Έλληνες, και από αυτό άντλησε την δύναμη για να αντιμετωπίσει την τραγική πολυπλοκότητα της ζωής. Ένας άνθρωπος όπως ο Ρόμπερτ Κέννεντυ, που διακρινόταν για τις πολλές αρετές του, τα κατάφερε να βρει το ἦθος σε μια στιγμή κρίσης. Το ίδιο και οι Πατέρες του Έθνους μας, οι καλύτεροι από αυτούς, διακατέχονταν από αυτό το ἦθος. Όμως φοβάμαι πως σε δυο δεκαετίες από τώρα, και σίγουρα στις μελλούμενες γενεές, οι νέοι άνθρωποι μάλλον δεν θα γνωρίζουν καθόλου πού θα πρέπει να στραφούν για να ανακαλύψουν το ἦθος των Αρχαίων Ελλήνων. Το αρχαιοελληνικό δαιμόνιο ανάγεται βαθιά στις ρίζες των μεγαλύτερων επιτευγμάτων μας. Αυτή η μέγιστη σοφία είναι η πεμπτουσία της βαθύτερης αντίληψής μας για το τι σημαίνει το Ανθρώπινο, είναι η σοφία και η κληρονομιά που κινδυνεύει να χαθεί στις μέρες μας. Πώς μπορεί όμως κανείς να ορίσει την αρχαιοελληνική σοφία και τον χαρακτήρα των θεσμών που προέρχονται από αυτήν; Είναι πολλά αυτά που οφείλουμε στους αρχαίους Έλληνες: Η ελεύθερη οικονομία. Η κοινοβουλευτική διακυβέρνηση. Το ιδεώδες της ισότητας. Η παράδοση της κριτικής αντιπαράθεσης. Ο ριζοσπαστικός σκεπτικισμός και η διαλεκτική σκέψη. Το πνεύμα της εξερεύνησης. Η αυτάρκεια, που συνεπάγεται η δημοκρατία και κάνει τους ανθρώπους να παίρνουν στα χέρια τους το πεπρωμένο της κοινωνίας. Η συνείδηση της ατομικής ελευθερίας, αλλά και του δημοσίου καθήκοντος. Αυτή η ανάγκη της εναρμόνισης λόγου τε και έργου που διαπερνά όλη την αρχαιοελληνική λογοτεχνία και που συγκροτεί την υπόσταση του ανθρώπου. Η θέαση του κόσμου στα πλέον συγκεκριμένα και, ταυτόχρονα, στα πλέον απόλυτα όριά του σε σχέση με άλλους λαούς. Και, βέβαια, εκείνη η αρχαιοελληνική αίσθηση της ζοφερής, της τραγικής φύσης της ανθρώπινης ζωής, ο ζυγός της αναγκαιότητας, η συνενοχή της ανθρώπινης μοίρας που διαπερνά την ανθρώπινη ύπαρξη. Και αυτή η αίσθηση δεν είναι τίποτα άλλο παρά το ότι όλοι μας κάποια στιγμή θα πεθάνουμε. Αλλά πάνω από όλα, στους αρχαίους Έλληνες ‒και ίσως αυτό που θα πω είναι αντίθετο με την κατανόηση και την αποδοχή της μοίρας και της αναγκαιότητας‒ οφείλουμε την Ελευθερία. Όχι την ελευθερία από την μοίρα ή την ελευθερία από την αναγκαιότητα –«ακόμη και οι θεοί υπόκεινται στην Ανάγκη» λέει ο Ευριπίδης‒ αλλά την ελευθερία όπως ο Ηρακλής στο Όρος της Οίτης. Η ελευθερία επιλογής, το σθένος, η ικανότητα και η αξιοπρέπεια, όταν κανείς έρχεται αντιμέτωπος με αυτή τη μοίρα: Να μεταστρέφει τον θάνατο, στον οποίο όλοι μας υποκείμεθα, σε πεπρωμένο. Αυτό είναι η ελευθερία. Αρκετά όμως είπα για τους μιντιακούς μεγιστάνες, και τους πολιτικούς και τους προέδρους και τους δικαστές γενικά, αλλά και για τους τραγικούς ήρωες. Τώρα θα μιλήσω για τους θεούς, για την ουσία των αρχαιοελληνικών θεών και ό,τι τους διακρίνει από τους θεούς άλλων πρώιμων πολιτισμών, και δηλώνει αυτό που εννοώ ουσιαστική Ελληνικότητα και Ελληνικό δαιμόνιο. Θα ήθελα να περιγράψω μια εμπειρία που είχα στο Βρετανικό Μουσείο, καθώς περπατούσα στον μακρύ διάδρομο που οδηγεί στη Ζωφόρο του Παρθενώνα, μια εμπειρία που έλαμψε μέσα μου με την δύναμη της αποκάλυψης. Παρατεταγμένοι κατά μήκος και των δύο πλευρών του διαδρόμου βρίσκονται οι θηριόμορφοι θεοί της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Οι θεοί-τέρατα της Αρχαίας Ασσυρίας, Βαβυλωνίας και του Παλαιού και Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου. Εκεί αντικρίζεις γκροτέσκα υβριδικά όντα: Γιγάντιους, φτερωτούς ταύρους με κεφαλή ανθρώπου, και αγριωπά πνεύματα με κοφτερά ράμφη και κεφαλές αετών. Ο πιθηκόμορφος Θωθ, ο μπαμπουίνος θεός της αιγυπτιακής σοφίας. Λεοντόμορφα τέρατα με μακριά αυτιά, φτερά, και μοχθηρές δαγκάνες από την αρχαία Νινευί. Γαργαντούες, λεοντοκέφαλες ανθρωποειδείς φτερωτές φιγούρες από το Όρος Νεμρώδ. Οι λεοντόμορφες θεές Σεκχμέτ, οι εχθροί του ήλιου, από την αρχαία Θήβα. Η πελώρια φιγούρα της Ταουερέτ, θεά της μητρότητας με την μορφή ενός θηλυκού ιπποπόταμου σε εγκυμοσύνη και με κεφάλι λιονταριού. Το γιγαντιαίο μαμούνι σκαραβαίος της Ηλιούπολης, η μετενσάρκωση του Κεπερά/Κεπρί, μιας ηλιακής θεότητας. Παντού, τερατώδεις μπασταρδεμένες μορφές, λιοντάρια, μαϊμούδες, μπαμπουίνοι, σφίγγες, τσακάλια, χαυλιόδοντες, ουρές, προεξέχουσες γλώσσες, ένα εφιαλτικό θέαμα, οι θεοί αυτών των λαών. Και μέσα από έναν τέτοιο τρόμο, φεύγεις από αυτόν τον διάδρομο και στρίβεις λίγο αριστερά. Και τότε, αίφνης, μπαίνεις σε ένα άλλο βασίλειο: Το βασίλειο με τους θεούς των Ελλήνων. Είναι λες και ξυπνάς από έναν αποτροπιαστικό εφιάλτη και ξαφνικά βρίσκεσαι μέσα σε ένα υπέροχο όνειρο. Αντικρίζεις αυτές τις εξαίσιες ανθρώπινες μορφές, αυτές τις ονειρικές φιγούρες, μετέωρες ή ανάλαφρα στηριγμένες, σε μια κατάσταση υπερκόσμιας χαλάρωσης. (Μοιάζει σαν να τριγυρνάς σε μια δεξίωση μαζί με τους πιο όμορφους ανθρώπους στον κόσμο.) Στην αρχή, περνάς μπροστά από τις Νηρηίδες στον Ναό της Λυκίας. Εκεί, στον προθάλαμο του ναού, αιωρούνται κυματιστά, αιθέρια πλάσματα σαν συλφίδες, με σώματα σχεδόν διάφανα κάτω από τα πλουμιστά τους πέπλα, βρεγμένα με δροσοσταλίδες, σαν να επιπλέουν πάνω από τα κύματα της θάλασσας. Ρον Μιούεκ, Άνθρωπος σε βάρκα, 2002, γλυπτό. Μετά, λίγο παρακάτω στον ίδιο διάδρομο, βρίσκεσαι στην μεγάλη αίθουσα με τα Γλυπτά του Παρθενώνα. Και από τις δυο πλευρές του διαδρόμου, οι ανάγλυφες φιγούρες από τα αετώματα του Παρθενώνα, με τις τρισχαριτωμένες, υπέροχα ρέουσες, αρμονικά άψογες φιγούρες. Είτε είναι ορθές, είτε καθιστές, ή γέρνουν νωχελικά, όλες τους μοιάζουν σαν να υπερίπτανται, σαν να τις συνεπαίρνει ο αέρας και να διαπερνά το σώμα τους μέσα από τις ανάλαφρες πτυχώσεις των πέπλων, λες και η σάρκα και το μάρμαρο αναδιπλώνονται αισθησιακά στο μεταίχμιο της μετουσίωσής τους σε μια «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι», πέραν από κάθε ανθρώπινη φαντασία. Γεμάτες από μια απόκρυφη αίσθηση, αποκοιμισμένες και μετέωρες ταυτόχρονα. Και μετά, ο Διόνυσος, μια υπέροχα ανακεκλιμένη φιγούρα, και η Διώνη, η τιτάνια μητέρα της Αφροδίτης, με τον αέρα να αναρριγά μέσα από τον κόρφο της, και να την κάνει να φαίνεται περισσότερο αέρινη παρά γήινη. Και μετά, η Αφροδίτη: Ο αισθησιασμός του σώματός της αναδεικνύεται μέσα από το δίπλωμα των πέπλων της που την τυλίγουν ολόκληρη. Σάρκα και εικόνα ταυτόχρονα, μέσα από την κυματιστή, αιθέρια κίνηση του ρούχου της, μοιάζει να επιπλέει πάνω από το σχήμα του σώματός της. Υπάρχει και η Ίρις, ένα μεταμορφωμένο πρίσμα από πεντελικό μάρμαρο, λες και μια ριπή ανέμου την συνεπαίρνει μακριά. Και η άψογα σφιχτοδεμένη και καλοζυγισμένη κορμοστασιά του Απόλλωνα που αναδύεται από τα κύματα –«αναδύεται σαν δελφίνι με την πλάτη του να εξέχει πάνω από το σώμα του», όπως λέει και ένας στίχος του Σαίξπηρ. Και η Άρτεμις, με μια κίνηση σχεδόν επιθετική, ορμώντας μπροστά, τυλιγμένη με τον χιτώνα που της σφίγγει τις απαλές καμπύλες του σώματός της. Σχεδόν αιωρούμενη, με τον τεράστιο μανδύα να απλώνεται πίσω της σαν τεντωμένα φτερά, δείχνει την τελειότητα, ίσως και την μαγεία που δεν μπορείς να φτάσεις. Ανάλαφρη και ρευστή, αλλά και σταθερά κρατώντας την θέση της σε απόλυτο έλεγχο. Η φυσική δύναμη του σώματος και της πέτρας φανερώνεται και υποτάσσεται σε μια ύψιστα εκλεπτυσμένη αίσθηση μορφής και αναλογίας. Αν δούμε στον Όμηρο τις περιγραφές αυτών των θεών, παρατηρούμε ότι ζούνε μέσα σε έναν τέλειο κόσμο που αστράφτει από λάμψη, αβρότητα, φως, μουσική και τραγούδι. Αν και αυτοί οι θεοί μοιάζουν με μας τους ανθρώπους στην μορφή και στην κίνηση, άλλο τόσο είναι διαφορετικοί από εμάς και εντελώς μακριά από τον δικό μας ανθρώπινο κόσμο του πόνου και της απώλειας. Αυτό δηλώνει και ένα χαρακτηριστικό, αλλά και πολύ γνωστό απόσπασμα στον Όμηρο: «Είπε τον λόγο της, τα μάτια λάμποντας, η Αθηνά / και για τον Όλυμπο κινούσε, όπου, καθώς διηγούνται, τη μόνιμή τους έδρα έχουν οι θεοί σφαλισμένη. / Δεν την χτυπούν ανέμοι, δεν την λασπώνουν οι νεροποντές, χιόνι δεν την βαραίνει / μόνο αιθρία απλώνεται παντού, λάμψη λευκή την περιβάλλει. / Εκεί μακαρισμένοι χαίρονται οι θεοί την αιωνία ζωή / εκεί κατέφυγε, τα μάτια λάμποντας…» (ζ 41-47) Είναι δυνατόν αυτά να είναι απλά και μόνο «ποίηση»; Η καθαρή και απαστράπτουσα ύπαρξη αυτών των θεών, που ενσαρκώνουν τις ανώτερες και πλέον εξευγενισμένες μορφές της ανθρωπότητας, προμηνύει την υπόσχεση ενός άλλου κόσμου πέραν τούτου: Αγέραστο, αθάνατο, και άχρονο. Δεν μπορώ να υποτιμήσω την σημασία αυτού του θεάματος. Αναλογιστείτε το κβαντικό άλμα προς τα εμπρός στην ανθρώπινη νοητική επινοητικότητα: Ο ανθρωπομορφισμός των θεών, το πλάσιμο των θεών πάνω στην ανθρώπινη μορφή, κατ’ εικόνα του ανθρώπου. Αναλογιστείτε το σθένος, την πίστη, την φαντασία, την πνευματική διαύγεια και εγρήγορση, την κβαντική διανοητική εκτίναξη που απαιτήθηκε για να ατενίσει ο άνθρωπος το σκοτάδι, το άγνωστο σύμπαν, την άβυσσο, και εκεί μέσα να δει όχι ένα χάος από τέρατα, αλλά τις αδρές γραμμές του ανθρώπου στα μυστήρια του θεϊκού. Έτσι, όταν λέμε ότι ο Θεός έκανε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα Του, είναι σχεδόν σαν να εννοούμε και το αντίθετο. Ήταν μια μεγάλη μέρα για τους θεούς, όταν το ανθρώπινο γένος είδε, μέσα στο δέος του σύμπαντος, «θεϊκή την ανθρώπινη μορφή». Όταν ο άνθρωπος λύτρωσε το σύμπαν από τον φρικτό κλοιό αυτών των τερατόμορφων, κτηνωδών μορφών που κατέτρυχαν τα όνειρα των προγενέστερων ανθρώπων, η ανθρωπότητα ξύπνησε μέσα σε ένα όνειρο όπου οι θεοί είχαν απεριόριστη και επουράνια Ανθρώπινη δύναμη. «Κάθε τι στον άνθρωπο που έχει Δύναμη», έγραψε ο Νίτσε, «οι Έλληνες το αποκάλεσαν θεϊκό και το έγραψαν στα τείχη των ουρανών τους». Πίσω από την ύπαρξη αυτών των θεών, πίσω από την γέννηση και την αποκάλυψή τους, πίσω από το θεόπνευστο όνειρο «ενός κόσμου που ενσαρκώνεται αλλού», υπάρχει κάτι που το αποκαλώ «θέληση για τελειότητα»: Όταν εγείρεις τον θεό ψηλά από το έδαφος, όταν τον ανασύρεις μέσα από το δέντρο και τον βράχο, και τον φαντάζεσαι να στέκεται πάνω στον ουρανό όπως αυτές οι ανάλαφρες υπάρξεις που ενδημούν ατέρμονα σε αυτήν την ακτινοβόλα σφαίρα, όλα αυτά δεν σημαίνουν τίποτα λιγότερο από μια δίψα για υπέρβαση. Το επακόλουθο αυτού του υπερβατικού πάθους δεν είναι μόνο μια μεταφυσική σύγκρουση με τα όρια που το σύμπαν αενάως επιβάλλει πάνω στον άνθρωπο, αλλά και μια εμφανώς συνειδητή ικανότητα για αφαίρεση, για αφαιρετική σκέψη, για την σύλληψη των υψηλών εθισμών του πνεύματος που κατέστησαν δυνατά τα διανοητικά επιτεύγματα του Δυτικού Πολιτισμού. Καθώς φανταζόμαστε τους αρχαίους θεούς εκεί ψηλά, στο δικό τους φωτεινό βασίλειο, αυτή η φαντασία αντιπροσωπεύει μια ώθηση για να υπερβούμε και να βελτιώσουμε την δική μας εμπειρία. Το να ονειρευτούμε, μάλλον το να συναντήσουμε αυτούς τους θεούς, σημαίνει, στον βαθμό που ενσαρκώνουν τα ύψιστα ανθρώπινα ιδανικά, την ικανότητά μας να αφαιρούμε τους εαυτούς μας από τα βιώματά μας. Σε αυτήν την ικανότητα, νομίζω, οφείλουμε καθετί που έχει αξία στον πολιτισμό μας: Τεχνολογία, επιστημονική σκέψη και καινοτομία, ανώτερα μαθηματικά, φωτόνια, διαστημόπλοια που μας ταξιδεύουν στα αστέρια. Το άπαν, από τα αριστουργήματα του Μότσαρτ στην μουσική μέχρι την έρευνα για την θεραπεία του καρκίνου στην ιατρική. Όλα αυτά που σε ανεβάζουν ψηλά και σε κάνουν καλύτερο, που σου εμπνέουν την τελειότητα, που σε κάνουν να αναζητάς την καλύτερη λύση για την οικτρή θνησιγενή μοίρα του ανθρώπου· αυτά που έδωσαν την ώθηση και άνοιξαν τον δρόμο πίσω από κάθε επίτευγμα του Δυτικού Πολιτισμού. «Όλα τα όνειρα της ψυχής», έγραψε ο Πλάτων, «ξεκινούν μέσα σε ένα όμορφο σώμα». Από τα σώματα αυτών των θεών ξεπήδησαν τα υψηλότερα όνειρα του ανθρώπου, η ορμή προς το υπέρτατο, προς την τελειότητα. Το άρπαγμα του απόλυτου και του αιώνιου. Θα ήθελα να προσθέσω σε όλα αυτά ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα: Το να αγωνίζεσαι για την τελειότητα αποτελεί μάλλον ένα αρχαϊκό ελληνικό mantra. Έτσι, όταν ο Αχιλλέας φεύγει για τον πόλεμο, ο πατέρας του τον αποχαιρετά με μια απλή συμβουλή: αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι. Αλλά, πώς συμβιβάζεται ο αγώνας για την υπεράνθρωπη τελειότητα με το Δελφικό ρητό μηδὲν ἄγαν, που έγινε δημοφιλές στην μεταγενέστερη Ελλάδα; Πώς συμβιβάζεται με την σωφροσύνη, αυτή την συγκρατημένη μετριοπάθεια, που κατατάσσει τους Έλληνες μακριά από του τυράννους της Ασίας και τους αλαζόνες βασιλείς της Περσίας; Είναι σύνηθες ένας πολιτισμός να προβάλλει ως το υψηλότερο και ως το πλέον επιθυμητό ιδανικό του εκείνο για το οποίο είναι εκ φύσεως και από χαρακτήρος, ακόμη δε και εγγενώς, ακατάλληλος. Έτσι λοιπόν και στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό που είναι όλος γεμάτος υπερβολή, όλος γεμάτος αγώνα για το απόλυτο, η σωφροσύνη γίνεται το ύψιστο πολιτισμικό ιδανικό, το φυσικό αντίβαρο, το έρμα που στηρίζει και γειώνει τον ανθρωπισμό του. Οι πολιτισμικοί και πολιτειακοί θεσμοί της Αρχαίας Ελλάδας εξελίχτηκαν για να διατηρήσουν αυτήν την ισορροπία ανάμεσα στον αγώνα της αριστείας και την κατανόηση των ανθρώπινων ορίων. Ο ἀγὼν διεισδύει σε κάθε όψη της αρχαιοελληνικής ζωής και κρατάει αυτή την δυναμική ένταση μεταξύ υπέρβασης και εγκράτειας ζωντανή και ενεργητική. Διαχέεται σε κάθε τρόπο ζωής, από τους αθλητικούς αγώνες μέχρι τους διθυραμβικούς και χορικούς αγώνες, στις θεατρικές παραστάσεις, στους αγώνες για αριστεία και τελειότητα σε ένα περιβάλλον άμιλλας, όπου η έμφαση δίνεται πάντα στην προσπάθεια και ελάχιστα στο έπαθλο. Όταν ο Πίνδαρος πανηγυρίζει με τις ωδές του μια αθλητική νίκη, ο νικητής, εκείνη την στιγμή που είναι γεμάτη δέος και αστάθεια, εκλύει μια σπίθα θεότητας, αγγίζει και ενεργοποιεί τον θεό που λατρεύει. Αλλά την ίδια στιγμή που ο Πίνδαρος υμνεί την επιφάνεια του θεού, αμέσως μας κάνει να θυμηθούμε ότι εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε παρά σκιᾶς ὄναρ, πλάσματα της μέρας. Θα αναφερθώ και σε εκείνο το παράξενο και ιδιαίτερο έθιμο των Αθηναίων, τον εξοστρακισμό, που ίσχυε ακόμα τον 5ο αιώνα. Όταν κάποιος Αθηναίος πολίτης γινόταν πολύ σημαντικός και συγκέντρωνε πολλή δύναμη και επιρροή στην πόλη, δηλαδή όταν κάποιος πρόσβαλλε την άμιλλα και έπληττε το πνεύμα του συναγωνίζεσθαι για την ανθρώπινη αριστεία, απειλώντας να συντρίψει τους συμπολίτες του, τότε η πόλη τον εξόριζε. Και η εξορία μπορούσε να διαρκέσει πάρα πολύ, μέχρι και δέκα χρόνια. Μιλώντας για τον ἀγώνα, ας καταλήξω στο συμπέρασμά μου που αφορά την υψηλότερη αγωνιστική μορφή που δημιούργησαν ποτέ οι Αρχαίοι Έλληνες: Το Αρχαίο Δράμα, μια ξεχωριστή επινόηση και ένας διακριτός αρχαιοελληνικός θεσμός. Η προέλευσή του είναι σκοτεινή. Ακόμα και ο Αριστοτέλης, όταν γράφει τον 4ο αιώνα, αναφέρει κάτι αόριστο: ἐκ τοῦ σατυρικοῦ μεταβαλεῖν. Για ένα πράγμα όμως είμαστε σίγουροι: Η Αρχαϊκή Ελλάδα ήταν μια κοινωνία άσματος και χορού και πολλές από τις αρχαϊκές παραδόσεις του χορού επιβίωναν μέσα στους αιώνες. Κάποια στιγμή τον 6ο αιώνα, ο Θέσπις απέσπασε ένα μέλος από τον Χορό και τον έβαλε να πει μερικά λόγια. Έτσι επινόησε τον πρώτο ηθοποιό που αποκρίθηκε στον Χορό. Φανταστείτε τη σημασία αυτής της επινόησης. Καθώς ο Χορός ψάλλει και χορεύει μια μορφή ύμνου ως θιασώτες σε μια ενθουσιώδη λατρεία προς κάποιο θεό, επ’ ευκαιρία κάποιας θρησκευτικής εορτής αφιερωμένης, ας πούμε, στον Δία, ξαφνικά ένας από τους χορευτές αποσπάται από τον Χορό και αρχίζει να παρατηρεί τους άλλους. Ο υπόλοιπος Χορός συνεχίζει να ψάλλει, να υμνεί και να προσφωνεί τον ύψιστο θεό, αλλά ο άντρας που τους αποχωρίστηκε, ο πρώτος ηθοποιός, ξαφνικά κάνει άλλο ένα βήμα προς τα εμπρός, και χωρίς κανείς να το περιμένει, ρωτά: «Μα πώς το γνωρίζουμε ότι ο θεός υπάρχει;». Αυτή η ερώτηση, εκείνη την στιγμή, αμφισβητεί κάθε συμβατική σοφία του τότε γνωστού κόσμου, κάθε τι που θεωρούνταν σίγουρο και απαραβίαστο επί αμνημονεύτου χρόνου. Να λοιπόν τι εννοεί ο πρώτος ηθοποιός: «Δείξε μου, απόδειξέ μου τον θεό, γιατί εγώ αμφιβάλλω». Έτσι το αρχαίο δράμα γεννιέται από την σύγκρουση, από την ένταση ανάμεσα σε αυτό που θεωρούνταν δεδομένο εκ παραδόσεως και την βούληση να θέσει κανείς τα ερωτήματα Τι, Πώς και Γιατί; για τον κόσμο. Αυτό το διαλεκτικό πνεύμα διατρέχει όλο το Αρχαίο Δράμα, έτσι που με τον καιρό, ακόμη και ο Χορός εμπλέκεται στην δράση. Αν και η προέλευσή του είναι καθαρά θρησκευτική και ο Χορός υμνεί τους θεούς και εγκωμιάζει την δύναμή τους, συχνά βρίσκεται στην θέση να αμφιβάλλει για αυτούς. Στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, ο Χορός ψάλλει για τις μυστηριώδεις διεργασίες της Δίκης στον κόσμο και εξυμνεί το μεγαλείο και το μυστήριο του Δία. Και μετά, αίφνης, σηκώνει ψηλά τα χέρια αναπέμποντας άλλες ωδές: «Δία, Δία, όποιος και αν είσαι, εάν αυτό είναι το όνομα που σου αρέσει, τα στάθμισα όλα αλλά δεν βρίσκω έναν τρόπο…» (Αγαμέμνων, 160-164). Ακόμη και ο Χορός εμποτίζεται με ένα διερευνητικό πνεύμα, ένα ριζικό σκεπτικισμό που, υπεράνω όλων, ενσαρκώνεται από τον ρόλο του ηθοποιού που είναι εκεί για να προκαλέσει, να συγκρουστεί, να διαφωνήσει, και να διερευνήσει. Αυτό το χαρακτηριστικό στοιχείο του αρχαίου ελληνικού πνεύματος να αναζητά απαντήσεις διαλεκτικά μέσα από δυνατές εντάσεις και αντιθέσεις, καθώς και ο εξατομικευμένος στοχασμός που υποβάλλεται στην επινόηση του ίδιου του δράματος, αντιπροσωπεύουν σε εμβρυϊκή μορφή, το «έθος της σκέψης», αυτό που ο Πλάτων αποκαλεί διαλέγεσθαι, και οδηγεί στις ελεγκτικές μεθόδους της αναζήτησης, στις αριστοτέλειες μεθόδους ταξινόμησης, στην φιλοσοφία, στην επιστημονική σκέψη, και στο πνεύμα μιας αυτόνομης έρευνας που καθιστά ελεύθερη μια κοινωνία. Εν κατακλείδι, σε καθετί που εννοούμε και προϋποθέτουμε ότι ανήκει στο δυτικό πνεύμα και στον Δυτικό Πολιτισμό. Ξεκίνησα με το Αρχαίο Δράμα και την τιμωρία που οι Αθηναίοι επέβαλαν στον Φρύνιχο για την μικρόνοιά του, και θα ήθελα να κλείσω με το Αρχαίο Δράμα. Παρότι οι ήρωες του Αρχαίου Δράματος αιχμαλωτίζονται στην δίνη μιας ανελέητης μοίρας, το Αρχαίο Δράμα δεν είναι μια σατανική μηχανή. Στα αρχαία έργα ερχόμαστε διαρκώς αντιμέτωποι με την επιτακτική ανάγκη να εκφράσουμε την βούλησή μας και την απορία μας. Ο τραγικός ήρωας δεν μπορεί να αλλάξει το πεπρωμένο του, πρέπει να δράσει ή να πεθάνει, εκεί και τότε, αλλά εμείς παρακολουθούμε πώς θα μπορούσαν να είναι αλλιώς τα πράγματα, εάν υπήρχε ο χρόνος για ελεύθερη βούληση. Το Αρχαίο Δράμα είναι η μοναδική αρχαία παράδοση που γνωρίζω ότι η λήψη μοιραίων αποφάσεων καθορίζεται στο χρονικό πλαίσιο της μιας ημέρας από την αυγή μέχρι την δύση του ήλιου. Στο ιαπωνικό θέατρο Νο, οι μοίρες έχουν οριστεί εκ των προτέρων και η ιστορία του Ήρωα ξεκινά σαν να εγείρεται εκ του τάφου και εκτυλίσσεται σε μια νοσταλγική, ονειρική μαγεία μια ρέουσας χρονικότητας. Στο πρώιμο σανσκριτικό δράμα, ένα εκτενές άνυσμα χρόνου διασφαλίζει το ικανοποιητικό τέλος μιας θρησκευτικής αλληγορίας με υπερφυσικές παρεμβάσεις. Στην Αρχαία Τραγωδία, ο χρόνος είναι το τώρα. Και το πεπρωμένο αλλάζει μοιραία και αμετάκλητα μέχρι το τέλος της ημέρας. Η άνοδος και η πτώση ενός ανθρώπου εξαρτάται από τις μοιραίες επιλογές που παίρνει μεταξύ ανατολής και δύσης σε μια δεδομένη ημέρα. Στο αρχαίο θέατρο ο δῆμος αντιμετωπίζει τις επιπτώσεις από την λήψη αποφάσεων που μπορούν να αλλάξουν την ζωή του, χωρίς όμως να έχει την ευχέρεια να ελέγξει εάν αποφασίζει σωστά, έτσι ακριβώς όπως συνέβαινε και όταν η Βουλή των Αθηναίων είχε πλήρη επίγνωση ότι το πεπρωμένο θα μπορούσε να αλλάξει μέσα σε λίγες ώρες υπό το κράτος βεβιασμένων και λανθασμένων αποφάσεων. Υπάρχει ένα αρχαιοελληνικό ρητό που λέει: Νύκτωρ βουλεύεσθαι. Με άλλα λόγια, «σκέψου μέσα στη νύχτα και αποφάσισε το πρωί». Όταν ξυπνήσεις το πρωί και δεις τα πράγματα με μια φρέσκια ματιά, τα βλέπεις όχι από κοντά, αλλά από απόσταση. Η αρχαία τραγωδία μας δείχνει τους κινδύνους που ελλοχεύουν, όταν κανείς παίρνει αποφάσεις της στιγμής που επιφέρουν ανεπανόρθωτα αποτελέσματα. Ο Ηρόδοτος αφηγείται μια συνήθεια των Περσών που ίσως θα έκαναν καλά να είχαν μιμηθεί οι Αρχαίοι Έλληνες. Μας λέει ότι όταν ο βασιλιάς των Περσών έπρεπε να πάρει μια σημαντική απόφαση, καλούσε τους συμβούλους του, τους έδινε να πιουν και να μεθύσουν, μετά τους έβαζε να συζητήσουν για την συγκεκριμένη υπόθεση και τέλος τους ζητούσε να πάρουν μιαν απόφαση. Το επόμενο βράδυ ξανακαλούσε τους ίδιους συμβούλους και τους ζητούσε να συζητήσουν και πάλι το ίδιο θέμα, αλλά αυτή την φορά νηφάλιοι. Εάν κατέληγαν στην ίδια απόφαση, χωρίς να έχουν μεθύσει όπως το προηγούμενο βράδυ, τότε καταλάβαινε ότι το θέμα είχε λήξει, η απόφαση είχε ληφθεί σωστά και η πορεία της δράσης τους είχε καθοριστεί. Εάν όμως, όντας νηφάλιοι, δεν κατέληγαν στην ίδια απόφαση με αυτήν που είχαν πάρει ως μεθυσμένοι, τότε δεν αναλάμβαναν καμία δράση και κάθονταν να συζητήσουν ξανά το θέμα από την αρχή. Είτε μεθυσμένοι είτε νηφάλιοι, οι Αρχαίοι Έλληνες τα έκαναν όλα την μια φορά σωστά και την επομένη, όλα λάθος. Αλλά αυτή είναι η δική τους ιδιόμορφη παράδοση, το μοναδικό πολιτισμικό και ιστορικό παράδειγμα, που ‒ως μια στοχαστική και ιδιαίτερη συνήθεια του μυαλού‒ μπορεί να προσφέρει την προσδοκία για μια δεύτερη ευκαιρία και όχι απλά μια στερνή γνώση, κάτι που είναι εγγενές στην κοσμοθεωρία των Αρχαίων Ελλήνων: Η ανάγκη πειθαρχίας για να αποκτήσουν μια προοπτική από την οποία μπορούσαν να κερδίσουν το όφελος μιας δεύτερης σκέψης, και την ευκαιρία να ξαναδούν τα πράγματα καλύτερα και να τα διορθώσουν όλα από την αρχή. Ο Νίτσε αναφέρει το εξής: «Κάθε τι που κάποτε είχε την δύναμη να εξελίξει και να ολοκληρώσει την ιδέα του “ανθρώπου” με τον πιο όμορφο τρόπο, θα πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει για πάντα, γιατί μόνον έτσι δεν θα σταματήσει ποτέ να εξελίσσεται η ιδέα του “ανθρώπου”». Θα ήταν η δική μας τραγωδία, εάν ποτέ χάναμε αυτή την κληρονομιά, αυτή την δόξα που έχει η Αρχαία Ελλάδα. © Herbert Golder 2020 — Μετάφραση: Αυγή-Άννα Μάγγελ, PhD Classics UCL, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Η ελληνική επινόηση του Ανθρώπινου

Σύνδεση