Ο Γκέοργκ Έκερτ και η κατοχική Θεσσαλονίκη

Heike Christina Mätzing, Georg Eckert 1912-1974. Von Anpassung, Widerstand und Völkerverständigung [Γκέοργκ Έκερτ 1912-1974. Περί προσαρμογής, αντίστασης και διεθνούς συνεννόησης], Verlag J.H.W. Dietz, Βόννη 2018, σελ. 592. Στον εικοστό αιώνα υπήρξαν πολλά σημεία αναφοράς των ελληνογερμανικών σχέσεων. Τα περισσότερα αφορούσαν συνήθως γεγονότα πολιτικού, διπλωματικού ή στρατιωτικού ενδιαφέροντος όπως και οικονομικά ή πολιτιστικά ζητήματα. Λιγότερο γνωστά, ωστόσο, είναι τα σημεία αναφοράς σε επίπεδο προσωπικών σχέσεων, ιδιαίτερα για την περίοδο της γερμανικής Κατοχής (1941-1944). Ένα ξεχωριστό, θετικό –κατά παράδοξο τρόπο– παράδειγμα συνιστά η παρουσία του διαπρεπούς εθνολόγου και ιστορικού Γκέοργκ Έκερτ ως υπαλλήλου και, αργότερα, διευθυντή της μετεωρολογικής υπηρεσίας του γερμανικού ναυτικού στην κατεχόμενη Θεσσαλονίκη. Ο Έκερτ δεν είναι εντελώς άγνωστος στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ο Χάιντς Ρίχτερ έχει δημοσιεύσει σχετικό άρθρο σε τόμο που περιλαμβάνει και άλλες μελέτες του σχετικά με την Αντίσταση και τον Εμφύλιο.[1] Έλειπε όμως μια συνολική παρουσίαση της πληθωρικής και «χαρισματικής» προσωπικότητας του Έκερτ. Το εγχείρημα αυτό ανέλαβε και έφερε σε πέρας η γερμανίδα ιστορικός Χάικε Χριστίνα Μέτζινγκ με τη συγγραφή της βιογραφίας του. Ένα μεγάλο κεφάλαιο του βιβλίου της (κάτι παραπάνω από εκατό σελίδες) αφορά την παραμονή του Έκερτ στη Θεσσαλονίκη και επομένως είναι ελληνικού ενδιαφέροντος. Σε αυτό, κυρίως, το κεφάλαιο θα εστιάσει η παρούσα βιβλιοκρισία. Η ζωή του πολυγραφότατου Έκερτ, τονίζει η Μέτζινγκ, θα μπορούσε να παρουσιαστεί ως η πορεία ενός «αλύγιστου αγωνιστή» της Αριστεράς. Ποια ήταν όμως η πραγματικότητα γύρω από το πρόσωπό του, που επιχειρεί να ανασυνθέσει και να προσεγγίσει με κριτική νηφαλιότητα αλλά και μέσω επίπονης αρχειακής έρευνας η συγγραφέας; Πώς στάθηκε o Έκερτ απέναντι στις καθεστωτικές αλλαγές που συγκλόνισαν τη Γερμανία το 1933 και το 1945 και πώς αυτές διαμόρφωσαν τις πολιτικές και προσωπικές αντιλήψεις του; Πώς συντελέστηκε η «επιστροφή» του στη Σοσιαλδημοκρατία μετά το εθνικοσοσιαλιστικό του «διάλειμμα»; Η Μέτζινγκ αξιοποιεί έναν εντυπωσιακό αριθμό αρχείων (μεταξύ άλλων την αλληλογραφία του Έκερτ), προφορικές μαρτυρίες και τη δημοσιευμένη βιβλιογραφία, προκειμένου να κατανοήσει τις επιλογές του, δίχως προκαταλήψεις και δέος αλλά με συγκρατημένο θαυμασμό απέναντι στα επιτεύγματά του ως ανθρώπου και επιστήμονα, αποφεύγοντας παράλληλα την παγίδα της «ηρωοποίησής» του. Άλλωστε, ο υπότιτλος του βιβλίου «περί προσαρμογής, αντίστασης και διεθνούς συνεννόησης» είναι χαρακτηριστικός για τις ερμηνευτικές αναζητήσεις της συγγραφέως. Ποιος ήταν ο Έκερτ και πώς βρέθηκε στην κατεχόμενη από τις δυνάμεις του Γ´ Ράιχ Μακεδονία; Ο Έκερτ γεννήθηκε το 1912 στο Βερολίνο και μεγάλωσε σε ένα κοσμοπολίτικο οικογενειακό περιβάλλον, με τους φιλελεύθερους γονείς του να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιέργεια της πνευματικής και επιστημονικής του μόρφωσης. Ο πατέρας του ήταν ψηφοφόρος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD), τουλάχιστον στις κρίσιμες εκλογές του 1932 και 1933, δείχνοντας μέχρι τότε συμπάθεια σε αναρχικούς και συνδικαλιστικούς κύκλους. Η πολιτική ενηλικίωση του γιου του, μετά από τη σύντομη θητεία του σε αναρχική αγροτική κομμούνα του Βρανδεμβούργου, συντελέστηκε στα χρόνια της «ανάπηρης» Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Αρκετά νωρίς αφιερώθηκε στην υπόθεση του σοσιαλισμού. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο φλογερός ιδεαλιστής ήταν μέλος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Νεολαίας (SAJ), ηγετικό στέλεχος της Σοσιαλιστικής Φοιτητικής Νεολαίας (SSt) και, στη συνέχεια, μέλος του SPD. Συγχρόνως, εντάχθηκε στο αγωνιστικό μέτωπο αυτοπροστασίας Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold, το οποίο είχε συσταθεί το 1924 με πρωτοβουλία των κομμάτων του δημοκρατικού τόξου (SPD, Zentrum, DDP) και υπεράσπιζε τις φιλελεύθερες αξίες και παραδόσεις της επανάστασης του 1848. Τα ιδρυτικά μέλη του ήταν βετεράνοι του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτός από την οργανωτική δραστηριότητά του, ο Έκερτ ρίχτηκε στη συγγραφή σύντομων άρθρων για τον κομματικό Τύπο και απασχολήθηκε στο κομματικό αρχείο του SPD, εξασφαλίζοντας έτσι και τα προς το ζην. Την ίδια περίοδο άρχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, μεταξύ άλλων στην Ιστορία, Γεωγραφία και Λαογραφία. Ορισμένοι από τους καθηγητές του, Εβραίοι στο θρήσκευμα, εκτοπίστηκαν αργότερα στα στρατόπεδα εξόντωσης. Ο ίδιος εκδήλωσε ζωηρή πολιτική δράση: Συμμετείχε σε συλλαλητήρια και σε συμπλοκές με εθνικοσοσιαλιστές φοιτητές και οργάνωσε στο πλαίσιο του μαθητικού κινήματος ομιλίες πολιτικού περιεχομένου, δίνοντας το βήμα σε ορκισμένους εχθρούς του Χίτλερ, όπως στον υπαξιωματικό του Ναυτικού και πρώην μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος (NSDAP) Χέρμαν Κλοτζ (Hermann Klotz), να αναπτύξουν δημοσίως τα επιχειρήματά τους και να αντιπαρατεθούν με τις ιδέες και απόψεις των εθνικοσοσιαλιστών. Ομιλίες πραγματοποίησε και ο ίδιος ο Έκερτ. Σύμφωνα με την Μέτζινγκ επρόκειτο για έναν ευφυή και δεινό ρήτορα, ο οποίος δεν απέφευγε τη δημοσιότητα. Εκείνη την εποχή, σε συναθροίσεις και ομιλίες πολιτικού ενδιαφέροντος παρευρίσκονταν συνήθως στελέχη και οπαδοί αντίπαλων κομμάτων, με αποτέλεσμα να μεταβάλλονται συχνά οι αίθουσες σε πεδία ανταλλαγής γρονθοκοπημάτων. Τα λεκτικά επιχειρήματα παραχωρούσαν έτσι τη θέση τους σε «πειστικότερες» μεθόδους επιβολής, όπως η φυσική βία. Στις φασαρίες αυτές πρωτοστατούσαν κυρίως οι οργανώσεις των δύο άκρων, εθνικοσοσιαλιστών και κομμουνιστών. Ως προβεβλημένο στέλεχος της Αριστεράς ο Έκερτ στοχοποιήθηκε και άρχισε να δέχεται απειλητικά μηνύματα κατά της ζωής του. Το όνομά του είχε τοποθετηθεί στη μαύρη λίστα των εχθρών του ναζιστικού κόμματος. Το ίδιο διάστημα έγινε μάρτυρας των «εμφυλίων» που κατασπάρασσαν τη γερμανική Αριστερά και ψαλίδιζαν τις ελάχιστες πιθανότητες για τη συγκρότηση ενός κοινού μετώπου των εργατικών κομμάτων στον αγώνα κατά του εθνικοσοσιαλισμού. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, τον Ιανουάριο του 1933, και εν μέσω συστηματικών διώξεων κατά των σοσιαλδημοκρατών και κομμουνιστών, ο Έκερτ αναγκάστηκε να καταφύγει στην παρανομία και να εγκαταλείψει τη γερμανική πρωτεύουσα. Τα προσωπικά ημερολόγιά του και διάφορα κομματικά έγγραφα ρίχτηκαν προληπτικά στη φωτιά της οικογενειακής εστίας. Στις αρχές Μαΐου 1933 ταξίδεψε στη Βόννη για να συνεχίσει τις σπουδές του στο εκεί Πανεπιστήμιο. Η επαρχιακή πόλη του Ρήνου διέσωζε ακόμη την ιδιαίτερη καθολική και φιλελεύθερη ταυτότητα της περιοχής, ενώ η εκλογική επιρροή της τοπικής εθνικοσοσιαλιστικής φοιτητικής οργάνωσης δεν ήταν η πλέον ισχυρή. Άλλωστε, ο βερολινέζος Έκερτ ήταν εκεί άγνωστος μεταξύ αγνώστων και οι συνθήκες για ένα νέο ξεκίνημα δεν φάνταζαν τόσο άσχημες. Βασική προϋπόθεση ήταν η απόκρυψη της μέχρι τότε σοσιαλιστικής δράσης του, κάτι που επιτεύχθηκε χωρίς δυσκολίες. Ωστόσο, τον Ιούλιο επέστρεψε εσπευσμένα με τη σύντροφό του στο Βερολίνο, αφού το φθινόπωρο αναμενόταν η επανεξέταση των πολιτικών φρονημάτων των φοιτητών του Πανεπιστημίου. Τον Μάιο του 1934 επανήλθε στη Βόννη και επανεγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο για το θερινό εξάμηνο. Σκίτσο του Έκερτ, 1945. Το Φύλλο Ταυτότητας του ΕΛΑΣ. Έπειτα, η αναπάντεχη μεταστροφή. Το 1934 έγινε μέλος της φοιτητικής οργάνωσης των διαβόητων «Ταγμάτων Εφόδου» (Sturmabteilung-SA) και της εθνικοσοσιαλιστικής φοιτητικής νεολαίας (NSDStB). Τρία χρόνια αργότερα προσχώρησε στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα ‒ επιλογές που ξαφνιάζουν και αφήνουν ερωτηματικά, τόσο για τα βαθύτερα κίνητρα όσο και για τον ρόλο του στο ναζιστικό κίνημα, το οποίο είχε αρχικά πολεμήσει. Η Μέτζινγκ δεν καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα, αφού οι προσβάσιμες στην έρευνα πηγές δεν της παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Είναι μάλλον ορθή η εκτίμησή της ότι ο Έκερτ επεδίωξε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα –όπως και χιλιάδες άλλοι γερμανοί πολίτες– και να διασφαλίσει τη φοιτητική του ιδιότητα και μια μελλοντική επιστημονική και επαγγελματική καριέρα. Οι μεταπολεμικές αναμνήσεις του Έκερτ πάνω σε αυτό το ζήτημα δεν πρέπει να γίνουν a priori αποδεκτές αλλά να διασταυρωθούν με άλλα στοιχεία. Είναι δύσκολο να ελεγχθεί αν πραγματικά έγινε μέλος των εθνικοσοσιαλιστικών οργανώσεων για να προκαλέσει σαμποτάζ ή να εξαφανίσει έγγραφα με επιβαρυντικό περιεχόμενο για πρώην συντρόφους του. Οι εξηγήσεις αυτές εξυπηρετούσαν περισσότερο την πρόθεσή του να φιλοτεχνήσει ένα διαχρονικό προφίλ αντιστασιακού αγωνιστή, από τα χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μέχρι την οριστική συντριβή του ναζισμού στα πεδία των μαχών. Ίσως ο φόβος της αποκάλυψης του σοσιαλιστικού παρελθόντος του να ήταν μια άλλη αιτία που τον έσπρωξε στη «φιλόξενη αγκαλιά» των εθνικοσοσιαλιστών. Πάντως, είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι ο Έκερτ μεταμορφώθηκε συνειδητά και σε διάστημα λίγων μηνών από Παύλο σε Σαούλ. Από την άλλη αναρωτιέται κανείς αν παρέμεινε ακραιφνής σοσιαλδημοκράτης τουλάχιστον μέχρι το ξέσπασμα του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως άφησε αργότερα να εννοηθεί ο ίδιος. Δεν επηρεάστηκε, άραγε, καθόλου από τον ευρύτερο κοινωνικό και επιστημονικό-επαγγελματικό του περίγυρο; Ως στρατιώτης της Βέρμαχτ ο Έκερτ πήρε μέρος στον πόλεμο κατά της Γαλλίας το 1940. Με τη σύζυγό του Μάγδα διατηρούσε τακτική αλληλογραφία. Παρά τις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν στο μέτωπο συνέχισε την προσφιλή του συνήθεια να διαβάζει φιλοσοφικά κείμενα, όπως του Νίτσε, να μελετά τα τοπικά ήθη και έθιμα και να πλάθει όνειρα για την επιστημονική του καριέρα στη μεταπολεμική περίοδο. Δεν είναι γνωστοί οι λόγοι οι οποίοι τον ώθησαν να υποβάλει την αίτησή του στη μετεωρολογική υπηρεσία του γερμανικού ναυτικού. Το σίγουρο είναι ότι στις 11 Ιουλίου 1941 επιβιβάστηκε στο τρένο, το οποίο τον μετέφερε, διαμέσου της τεμαχιζόμενης Γιουγκοσλαβίας, από το Βερολίνο στη Θεσσαλονίκη. Κάποιες από τις εντυπώσεις του στο ταξίδι κατέγραψε στο ημερολόγιό του, για παράδειγμα την ισχυρή στρατιωτική παρουσία των Βουλγάρων στα Σκόπια. Τρεις μέρες μετά ο γερμανός εθνολόγος έκανε την πρώτη του γνωριμία με τη Θεσσαλονίκη, την πόλη η οποία θα αποδεικνυόταν καθοριστική για την επανασύνδεσή του με το αγωνιστικό σοσιαλδημοκρατικό παρελθόν του. Το ελληνικό κεφάλαιο του βιβλίου στηρίζεται εν πολλοίς στη συστηματική μελέτη από την Μέτζινγκ της αλληλογραφίας του Έκερτ με τη γυναίκα του, χιλίων περίπου σελίδων. Δυστυχώς, δεν διασώθηκαν παρά μόνο πέντε γράμματα της Μάγδας. Η αλληλογραφία περιλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά τις επιστολές του Έκερτ, μέσα από τις οποίες αναδεικνύει το επιστημονικό του έργο και τους χαρακτήρες των ανθρώπων που συναντούσε, μεταξύ άλλων σε καφενεία και ταβέρνες. Σπανίζουν οι αναφορές του στον εθνικοσοσιαλισμό ή, γενικά, σε πολιτικά θέματα. Το ζήτημα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν τον αφήνει αδιάφορο, ωστόσο είναι αρκετά προσεκτικός στα σχόλιά του, ίσως για την περίπτωση που το περιεχόμενο των επιστολών του γινόταν γνωστό από τη στρατιωτική λογοκρισία. Η Μέτζινγκ περιγράφει λεπτομερώς τα υπηρεσιακά καθήκοντα και τις προσωπικές συναναστροφές του Έκερτ με τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Στην αρχή διέμενε στο ξενοδοχείο «Εξέλσιορ», πλησίον του Λευκού Πύργου. Κατά τη διάρκεια των προσφιλών περιπάτων του, όπως στην Άνω Πόλη, συναντούσε και φωτογράφιζε κάθε λογής ανθρώπους, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Ιδιαίτερα τα παιδιά, αν εμπιστευτούμε τις καταχωρήσεις στο ημερολόγιό του, συμπεριφέρονταν φιλικά απέναντί του δίχως να αποθαρρύνονται από τη στολή και τα διακριτικά του ταγματάρχη της Βέρμαχτ. Η περιέργειά τους για τον γερμανό φωτογράφο υπερνικούσε τους όποιους δισταγμούς τους. Από την άλλη πλευρά, ο Έκερτ ένιωθε και αυτός την περιέργεια να γνωρίσει καλύτερα το νέο του περιβάλλον. Πάντως, τα αρχικά σχόλιά του προδίδουν την υπεροψία του εκπροσώπου ενός «ανώτερου πολιτισμού» απέναντι σε υποδεέστερους πολιτισμικά λαούς. Η υπεροπτική στάση του, ωστόσο, θα μετατρεπόταν βαθμιαία σε κατανόηση για τον κατεχόμενο πληθυσμό, ο οποίος υπέφερε από την έλλειψη βασικών αγαθών. Την ευθύνη για την κατάσταση του λιμού που έπληξε και τη Θεσσαλονίκη, αν και σε μικρότερο βαθμό από την Αθήνα, απέδιδε ο Έκερτ στα «αγγλικά γουρούνια», εξαιτίας του θαλάσσιου αποκλεισμού που είχε επιβάλει το Λονδίνο. Οι γερμανικές ευθύνες, όμως, δεν φαίνεται πως τον απασχόλησαν ιδιαίτερα. Με συναδέλφους του από τη γερμανική μετεωρολογική υπηρεσία της Θεσσαλονίκης, (πρώτη σειρά, δεύτερος από δεξιά με γυαλιά). Σημαντικές γνωριμίες έκανε ο Έκερτ στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, όπως με τον διευθυντή της βιβλιοθήκης Παντελή Φορμόζη και τη σύζυγό του. Ο Φορμόζης είχε σπουδάσει στη δεκαετία του 1930 στη Χαϊδελβέργη, στο Μόναχο και στη Βιέννη. Και οι δυο μοιράζονταν τον κοινό θαυμασμό τους για τα ποιήματα του Στέφαν Γκέοργκ. Σύντομα, ο Έκερτ έγινε «μόνιμος» επισκέπτης στην οικία Φορμόζη, όπου τακτικά κατέφευγαν μέλη της ανώτερης αστικής κοινωνίας (δικηγόροι, έμποροι, γιατροί, καθηγητές του Πανεπιστημίου, ανάμεσά τους και διακεκριμένοι Εβραίοι, π.χ. ο Μικαέλ Μόλχο και ο Ιωσήφ Νεχαμά). Ο Έκερτ εκτιμούσε τη μόρφωση και την προσωπικότητα του Φορμόζη. Θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια πραγματική φιλία μεταξύ τους αν ο ίδιος και ο Φορμόζης «δεν ανήκαν σε διαφορετικά έθνη», έγραφε τον Φεβρουάριο του 1942. Σίγουρα, αυτή δεν ήταν η γλώσσα του σοσιαλιστή και διεθνιστή. Εντούτοις, τους δύο «μη πραγματικούς φίλους» συνέδεαν κοινά επιστημονικά ενδιαφέροντα, όπως η λαογραφική μελέτη της Κεντρικής Μακεδονίας και της Χαλκιδικής, η οποία αποτυπώθηκε σε διάφορα εκδοτικά εγχειρήματα από το 1942 μέχρι το 1944. Οι δυο τους πραγματοποίησαν εκατοντάδες «συνεντεύξεις» με δάσκαλους, αγρότες και βοσκούς από το Κιλκίς μέχρι τα Βασιλικά και τον Πολύγυρο. Τα επιστημονικά πορίσματα του Έκερτ αξιοποιήθηκαν από την ελληνική πλευρά ως επιχειρήματα για την απόδειξη του ελληνικού χαρακτήρα της Μακεδονίας και την αντιμετώπιση των βουλγαρικών εδαφικών αξιώσεων. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε ο Γενικός Επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας, συνταγματάρχης του Ιππικού Αθανάσιος Χρυσοχόου, ο οποίος φρόντισε για τη δημοσίευση σχετικής βιβλιοκρισίας σε περιοδικό πολιτιστικής ύλης του Κιλκίς. Ο Χρυσοχόου συντόνιζε διάφορες ενέργειες του τοπικού κρατικού μηχανισμού για την αναχαίτιση της βουλγαρικής και αυτονομιστικής προπαγάνδας και τελούσε σε επαφή τόσο με την Αθήνα όσο και με το Κάιρο. Η σκέψη του Έκερτ, να εκπονήσει μεταπολεμικά δεύτερη διδακτορική διατριβή στη Θεσσαλονίκη, μπορεί να μην ενθουσίασε ιδιαίτερα τη γυναίκα του, φανέρωσε όμως τους νέους επαγγελματικούς προσανατολισμούς του. Μάλιστα, δεν απέκλειε το ενδεχόμενο να εγκατασταθεί οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη. Δεν ήταν τυχαίο ότι οι αναφορές του σε ένα ελληνικό μέλλον αυξάνονταν συγχρόνως με τις ήττες του γερμανικού στρατού στα διάφορα μέτωπα. «Ο κόσμος μετά τον πόλεμο δεν θα είναι ο ίδιος, το Βερολίνο θα έχει την τύχη του Στάλινγκραντ, κατοχή από ξένες δυνάμεις και πείνα θα είναι οι συνέπειες», προειδοποιούσε τη Μάγδα. Η καλή γνώση των ελληνικών και η δημοσίευση λαογραφικών μελετών με θέμα τη Μακεδονία θα τον βοηθούσαν να πραγματώσει το ελληνικό του σχέδιο, ίσως από τη θέση του βαλκανιολόγου. Έτσι εξηγούνται οι πρωτοβουλίες του για την ίδρυση ενός «Βαλκανικού Λαογραφικού Ινστιτούτου» στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, το οποίο θα αποτελούνταν από δύο τμήματα, το «Μακεδονικό Τμήμα» και το «Τμήμα Συγκριτικής Βαλκανικής Λαογραφίας». Για τη θέση του προέδρου προόριζε τον Φορμόζη, ο οποίος είχε ήδη πολλές αντιπαλότητες στο Πανεπιστήμιο, κυρίως με τον Στίλπωνα Κυριακίδη. Ενώ ο Έκερτ εμπλεκόταν ολοένα και περισσότερο στη δίνη των εσωτερικών διαμαχών του Πανεπιστημίου, που είχαν αρχίσει να πολιτικοποιούνται, ο Φορμόζης στιγματιζόταν ως «συνεργάτης των Γερμανών». Θα ήταν παρακινδυνευμένο να αποφανθεί κανείς ότι ο Έκερτ μόνο για καιροσκοπικούς λόγους προετοίμαζε την μόνιμη κάθοδό του στην Ελλάδα. Όπως πειστικά διατυπώνει η Μέτζινγκ, επρόκειτο για ένα πλέγμα αιτιών (επαγγελματικό μέλλον, επιστημονικά ενδιαφέροντα για τη βαλκανική χερσόνησο, αλλά και ανθρωπιστικοί λόγοι) που επηρέασαν τη στάση του. Ας σημειωθεί ότι ο Έκερτ βοήθησε πολλούς Έλληνες, ανάμεσά τους και την οικογένεια Φορμόζη, μεσολαβώντας προς τις κατοχικές αρχές είτε για την προμήθεια τροφίμων, είτε για την απελευθέρωση φυλακισμένων. Μάλιστα, ο ίδιος ανέφερε πως είχε πληροφορήσει την εβραϊκή κοινότητα σχετικά με τους επικείμενους διωγμούς, χωρίς όμως να γίνει πιστευτός. Η πληροφορία αυτή ελέγχεται και πρέπει να διασταυρωθεί με άλλες πηγές. Το ίδιο ισχύει και για τις αναφορές του ότι απελευθέρωσε εβραίους κρατούμενους από το στρατόπεδο Παύλου Μελά και φυγάδευσε Εβραίους με το αυτοκίνητό του στην ιταλική ζώνη Κατοχής. Τα πράγματα, ωστόσο, εξελίχθηκαν διαφορετικά. Στις επιστολές του ο Έκερτ έκανε λόγο και για τις εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στις εθνικιστικές οργανώσεις και πως γνωστά του πρόσωπα υπέστησαν τη βία του ΕΛΑΣ. «Χωριό πολεμά εναντίον χωριού, και καταστρέφονται με βάρβαρο τρόπο», σημείωνε χαρακτηριστικά. Όταν έγραφε αυτές τις γραμμές δεν φανταζόταν ότι κάποτε ο δρόμος του θα αντάμωνε με εκείνον του ΕΛΑΣ. Την περίοδο λίγο πριν, αλλά και μετά την απόπειρα της 20ής Ιουλίου κατά του Χίτλερ, ο Έκερτ ανήκε σε έναν αντιστασιακό πυρήνα γερμανών αξιωματικών στη Θεσσαλονίκη. Η κίνηση αυτή έφερε την ονομασία «Γερμανικός Αντιφασιστικός Αγωνιστικός Σύνδεσμος» (Deutscher Antifaschistischer Kampfbund-DAK). Οι διώξεις και συλλήψεις γερμανών στρατιωτικών στην Ελλάδα οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί για εμπλοκή στη συνωμοσία της 20ής Ιουλίου προκάλεσαν αναταραχή στο σώμα των αξιωματικών, καθώς οι φήμες για την κατάσταση στο Ράιχ διαδέχονταν η μία την άλλη. Το πρόγραμμα της μυστικής αντιστασιακής κίνησης ήταν κάπως νεφελώδες και συγκεχυμένο: Από τη μια γινόταν λόγος για τη διατήρηση της Μεγάλης Γερμανίας (Großdeutschland), και από την άλλη για συνεργασία των λαών και ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Ουσιαστικά, το ένα απέκλειε το άλλο. Η Μέτζινγκ δεν αναφέρει λεπτομέρειες για την απόφαση του Έκερτ να αναμιχθεί σε αντιστασιακές κινήσεις. Το σημείο αυτό έχρηζε περισσότερης ανάλυσης, αφού ο γερμανός μετεωρολόγος δεν είχε δείξει μέχρι τότε ανάλογες διαθέσεις. Μέσω ελλήνων αξιωματικών, και κυρίως του Χρυσοχόου, που είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στη Βρετανία προκειμένου η Θεσσαλονίκη να μην καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ, ο Έκερτ προσπάθησε να αποκτήσει επαφή με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Στην οικία Φορμόζη ήρθε και σε επαφή με άτομα του εαμικού χώρου, όπως με το μέλος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ Γιώργο Δημητράκο (1909-1997), από τη Γερμανική Σχολή Θεσσαλονίκης. Ο Δημητράκος δρομολόγησε ουσιαστικά τη μετέπειτα φυγή του Έκερτ και των συντρόφων του στο βουνό και την ενσωμάτωσή τους στην Επιτροπή «Ελεύθερη Γερμανία» (Komitee Freies Deutschland) του ΕΛΑΣ. Η Μέτζινγκ αναρωτιέται γιατί ο Έκερτ, ο οποίος στα γράμματά του έκανε λόγο για εγκλήματα του ΕΛΑΣ, προσχώρησε τελικά στη συγκεκριμένη οργάνωση. Μεταπολεμικά ο ίδιος ισχυρίστηκε πως ήθελε να εξασφαλίσει την αποφυγή συγκρούσεων ανάμεσα στον γερμανικό στρατό και στον ΕΛΑΣ κατά την απελευθέρωση και να μην προκληθούν καταστροφές στη Θεσσαλονίκη. Ως «αντάρτης» (παραμένοντας στη θέση του μέχρι νεωτέρας) διαδραμάτισε καίριο ρόλο στις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στα γερμανικά στρατεύματα με στόχο την αναίμακτη εκκένωση της Θεσσαλονίκης από τις κατοχικές αρχές και την ανενόχλητη κατάληψή της από τους κομμουνιστές αντάρτες. Επρόκειτο για μια «συμφωνία κυρίων» που τηρήθηκε απαρέγκλιτα και από τις δύο πλευρές, για διαφορετικούς όμως λόγους: οι μεν Γερμανοί ήθελαν να αποσύρουν χωρίς προβλήματα και χρονοτριβές τις δυνάμεις τους από τη Θεσσαλονίκη, ο δε ΕΛΑΣ ήθελε να εγκαθιδρύσει στην πόλη καθεστώς «λαϊκής εξουσίας» (εαμοκρατία), όπερ και εγένετο, εκμεταλλευόμενος τη γερμανική παθητικότητα. Το σημείο αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: την ίδια στιγμή που το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ κατηγορούσαν τις μη εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις για συνεργασία και συμφωνίες με τις Αρχές Κατοχής και εξαπέλυαν συστηματικούς διωγμούς κατά των μελών τους, το «λαϊκό απελευθερωτικό κίνημα» δεν δίσταζε να κλείνει τις δικές του συμφωνίες με τους γερμανούς (και βούλγαρους) κατακτητές, οι οποίες του εξασφάλιζαν τον έλεγχο στρατηγικής σημασίας εδαφών. Πάνω: Με τον Βίλι Μπραντ, μεταπολεμικά. Κάτω: Σε μια από τις περιηγήσεις στη Μακεδονία, μάλλον με την οικογένεια Φορμόζη. Το τελευταίο γράμμα του Έκερτ από τη Θεσσαλονίκη, με αποδέκτη τη Μάγδα, έφερε την ημερομηνία 21 Οκτωβρίου 1944. Σε αυτό έγραφε για την «άγρια προπαγάνδα του ΕΑΜ κατά του Χρυσοχόου και της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας» που απέφευγε να επιτεθεί στα γερμανικά στρατεύματα. Το 1946/47 ο Έκερτ περιέγραψε σε πολυσέλιδο κείμενό του («Παρατηρήσεις για τον χειμώνα του 1944/45») προς τον μελλοντικό πρόεδρο του SPD, Κουρτ Σούμαχερ (Kurt Schumacher), τη δράση του ΕΛΑΣ για την περίοδο μεταξύ Οκτωβρίου 1944 και Ιανουαρίου 1945 με τα πλέον μελανά χρώματα, χωρίς να αποσιωπά τη «λευκή τρομοκρατία». Κυρίως γινόταν λόγος για τα «στρατόπεδα συγκέντρωσης» του ΕΛΑΣ και πως με τη σιωπηρή ανοχή των Γερμανών (κάτι που είχε παρατηρηθεί και από μέλη μη κομμουνιστικών αντιστασιακών οργανώσεων) ο ΕΛΑΣ κατέλαβε σταδιακά την Άνω Πόλη, έστησε κρατητήρια και άσκησε ατομική τρομοκρατία αποκλειστικά κατά των πολιτικών αντιπάλων του, οι οποίοι εκτελούνταν στους δρόμους, στα τραμ ή μέσα στα διαμερίσματά τους. Οι εκτελεστές, όπως σχολίαζε ο Έκερτ, ήταν άτομα νεαρής ηλικίας. Σε αυτό διάστημα δεν πραγματοποιήθηκαν απόπειρες κατά της ζωής γερμανών στρατιωτών από το αντιστασιακό κίνημα. Σε αρκετές χιλιάδες ανέρχονταν οι συλληφθέντες από τον ΕΛΑΣ. Τα μεσαία και κατώτερα στελέχη του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ μαστίζονταν από διαφθορά, σε αντίθεση με τα υψηλόβαθμα στελέχη του ΚΚΕ τα οποία παρέμειναν «ακέραια» («καθαρά», είναι η ακριβής λέξη) από άποψη χαρακτήρα. Κατά την αποχώρηση των Γερμανών ο Έκερτ και η ομάδα του αυτομόλησαν στον ΕΛΑΣ. Μετά την ήττα στα Δεκεμβριανά βρέθηκε αιχμάλωτος των βρετανικών δυνάμεων στο στρατόπεδο Γουδί (όπου είχαν εγκλειστεί Ελασίτες και Ιταλοί). Είχαν προηγηθεί οι διαπραγματεύσεις του με το βρετανικό γενικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη και βρετανούς αξιωματικούς, οι οποίοι τον θεωρούσαν αντιναζιστή και ήθελαν να τον αξιοποιήσουν για τον μετέπειτα εκδημοκρατισμό της Γερμανίας. Τόσο ο Έκερτ όσο και άλλα μέλη της «Ελεύθερης Γερμανίας» δεν επιθυμούσαν την παραμονή τους στον ΕΛΑΣ, παρά τους στενούς δεσμούς φιλίας που είχαν αναπτυχθεί με τους έλληνες συντρόφους τους. Εκτός από τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα της οργάνωσης, που εμφανώς τους προβλημάτιζε, δεν γνώριζαν τι τύχη τους ανέμενε αν παρέμεναν με τους αντάρτες στα βουνά. Τελικά, ο Έκερτ επέστρεψε στη Γερμανία, κλινήρης λόγω πνευμονίας, αλλά με ακόρεστη δίψα για διάβασμα. Το 1946 επανεντάχθηκε στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αναδιοργάνωση της Παιδαγωγικής Σχολής του Μπράουνσβαϊγκ, στην οποία και δίδαξε ως καθηγητής ιστορίας. Επίσης συμμετείχε στις πρωτοβουλίες για την ίδρυση, το 1961, του «Αρχείου Κοινωνικής Ιστορίας», το οποίο εκδίδεται μέχρι σήμερα, και του «Αρχείου της Σοσιαλδημοκρατίας του Ιδρύματος Φρίντριχ Έμπερτ». Ως ιδρυτής και διευθυντής του Διεθνούς Σχολικού Ινστιτούτου του Μπράουνσβαϊγκ και πρόεδρος της γερμανικής επιτροπής της Ουνέσκο αναδείχθηκε σε προσωπικότητα διεθνούς κύρους και σε πρέσβη καλής θελήσεως της Δυτικής Γερμανίας στο εξωτερικό. Χωρίς αμφιβολία επρόκειτο για τον «καλό Γερμανό», τον οποίο τόσο είχε ανάγκη η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία για να οικοδομήσει ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα και για να προβάλλει διεθνώς την εικόνα της «άλλης Γερμανίας». Με το βιβλίο της η Μέτζινγκ αναδεικνύει τις ρωγμές, ασυνέχειες και αντιφάσεις στον «αντιστασιακό βίο» του Έκερτ, επιβεβαιώνοντας συγχρόνως την ειλικρινή ταύτισή του με τους αγώνες για την εμπέδωση της δημοκρατίας και των ανθρωπιστικών ιδεωδών. Η παραμονή του «καλού Γερμανού» στη Θεσσαλονίκη και η συνεργασία του με το τοπικό αντιστασιακό κίνημα σημάδεψαν την μετέπειτα πορεία του ως «γεφυροποιού των λαών». Ή μετάφραση και έκδοση των «ελληνικών επιστολών» του θα ωφελούσε σίγουρα την έρευνα της κατοχικής περιόδου και θα την εμπλούτιζε με μια διαφορετική οπτική. [1] Heinz A. Richter, “Η σοσιαλδημοκρατική αντίσταση στην κατεχόμενη Ελλάδα: ο Γκέοργκ Έκερτ και η ομάδα του”, στο Heinz A. Richter, Η εθνική αντίσταση και οι συνέπειές της, Ελληνικά Γράμματα - Πανεπιστήμιο Κύπρου, Αθήνα 2009, σσ. 283- 334.

Ο Γκέοργκ Έκερτ και η κατοχική Θεσσαλονίκη

Σύνδεση