Ο ποιητής των Arie Greche

Τα τεκμήρια και το υλικό το αναφερόμενο στην ιστορική πορεία της νεοελληνικής μουσικής, τα οποία απόκεινται σε αρχεία ιδιωτών, δεν παύουν ποτέ να προσφέρουν σημαντικές εκπλήξεις στους ερευνητές. Η παραμονή του υλικού αυτού εκτός επίσημων ή αυτονόητων φορέων είναι κυρίως αποτέλεσμα της απουσίας στοχευμένης πολιτικής σε ό,τι αφορά τη διατήρηση και συγκέντρωση των τεκμηρίων της έντεχνης μουσικής παραγωγής της χώρας μας. Την έλλειψη αυτή καλύπτει ως έναν βαθμό το γεγονός ότι απόγονοι συνθετών και ποιητών ή ευσυνείδητοι συλλέκτες αναλαμβάνουν εκ των πραγμάτων τη φροντίδα του υλικού μέρους αυτής της εν πολλοίς άυλης μουσικής κληρονομιάς. Απομένει, λοιπόν, στον εκάστοτε ερευνητή να γνωρίζει προς τα πού θα πρέπει να κατευθύνει τις αναζητήσεις του, καθώς και στον εκάστοτε κάτοχο του υλικού να κατανοήσει την πολιτισμική σημασία των τεκμηρίων που έχει στην κατοχή του και να επιτρέψει την πρόσβαση σε αυτά. Σε ό,τι αφορά τη μελοθέτηση ελληνόφωνης ποίησης στα Επτάνησα του 19ου αιώνα, ένα βασικό ιστοριογραφικό ζήτημα με σημαντικές καλλιτεχνικές, αισθητικές και ιδεολογικές παραμέτρους, η συγκυρία της συνεργασίας ερευνητών και ιδιωτών κατόχων σχετικού υλικού υπήρξε τα τελευταία χρόνια ευτυχής. Ο εντοπισμός το 2016 σε κερκυραϊκό ιδιωτικό αρχείο της άνευ περικοπών εκδοχής της όπερας του Σπυρίδωνος Ξύνδα Ο υποψήφιος έδωσε τη δυνατότητα της μουσικολογικής ανασύστασής της και της πλήρους από σκηνής παρουσίασής της τον Νοέμβριο του 2017. Με τον τρόπο αυτό η πρώτη πλήρης όπερα σε ελληνική γλώσσα, βασισμένη σε λιμπρέτο του Ιωάννη Ρινόπουλου, ξαναβρήκε ολοκληρωμένη το φυσικό της περιβάλλον, δηλαδή τη μελοδραματική σκηνή, 150 έτη μετά την πρεμιέρα της (1867) και τον αρχικό τόπο της παράστασής της, σε παραγωγή του φορέα που την είχε και τότε πρωτοπαρουσιάσει (Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας). Η παραπάνω συνεργασία μεταξύ του ιδιώτη, των ερευνητών και του φορέα παρουσίασε για πρώτη φορά την ολοκληρωμένη εικόνα του εμβληματικότερου έργου της ελληνόφωνης μελοδραματικής ιστορίας του νεώτερου ελληνισμού. Ωστόσο, παραμένουν αρκετά κενά σε σχέση με τις απαρχές της ελληνόφωνης μελοποιΐας στα Επτάνησα, μερικά από τα οποία επιχειρείται να καλυφθούν από την παρούσα μελέτη μέσω της ευτυχούς συνάντησης του ιδιώτη κατόχου του υλικού και των ερευνητών. Προ τριετίας ο φιλόλογος εκ των συγγραφέων της μελέτης αυτής, στο πλαίσιο έρευνάς του με σκοπό μια νέα ανάγνωση των Προσολωμικών ποιητών, ήρθε σε επαφή με τον εν Κερκύρα απόγονο του ποιητή, αρχαιολόγου, φιλόλογου, μέλους της πρώτης Ιονίου Ακαδημίας και φίλου του Σολωμού, Αντωνίου Βραχλιώτη (1788-1848),[1] τον πολιτικό μηχανικό Αντώνιο Βραχλιώτη-Μπότη. Ο τελευταίος με μεγάλη προθυμία επέτρεψε και υποστήριξε την έρευνα στο οικογενειακό του αρχείο. Έτσι κατέστη δυνατός ο εντοπισμός όχι λίγων ποιητικών έργων του Αντωνίου Βραχλιώτη,[2] η επεξεργασία των οποίων έχει ήδη προχωρήσει με σκοπό την φιλολογική έκδοσή τους.[3] Σε σχέση με το αντικείμενο της παρούσας μελέτης ιδιαίτερη σημασία έχει ο εντοπισμός ικανού αριθμού ελληνόγλωσσων ποιημάτων του Βραχλιώτη προορισμένων για μελοποίηση. Κεντρικό πρόσωπο ως προς τη μουσική επεξεργασία αυτού του υλικού υπήρξε ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, γεγονός που δεν θα πρέπει να προξενεί έκπληξη, αφού, πέρα από την γνωστή πλέον συνθετική πριν από το 1840 δραστηριότητα του Μάντζαρου, όπως αποδεικνύεται τώρα, μελοποιήσεις έργων του Βραχλιώτη από τον Κερκυραίο μουσουργό ήταν γνωστές και δημοφιλείς στην εποχή τους (ο Παναγιώτης Χιώτης, στο σύντομο βιογραφικό του σημείωμα για τον Βραχλιώτη, έγραφε: «τραγούδια αυτού ετόνισεν ο μουσικοδιδάσκαλος Μάντζαρος».)[4] Έτσι σήμερα γίνεται γνωστό ποια ήταν τα ποιήματα του Βραχλιώτη που κέντρισαν εκείνη την εποχή το συνθετικό δαιμόνιο του Μάντζαρου, πέρα από την εκ των υστέρων επιβεβλημένη, μονοδιάστατη, αν όχι τυραννική, σύνδεσή του με τον Σολωμό. Υπενθυμίζεται ότι η πρώτη «επίσημη» δημιουργική ενασχόληση του Μάντζαρου με την ελληνική γλώσσα (και μάλιστα με συνοδεία ορχήστρας) χρονολογείται από τον Ιανουάριο του 1827 με την παρουσίαση της Aria Greca στην ευεργετική της πριμαντόνας του κερκυραϊκού θεάτρου Ελιζαμπέττα Πινόττι με ελληνικούς στίχους, πιθανότατα του Ιταλού πρόσφυγα Βιντσέντσο Ναννούτσι (1787-1857).[5] Είναι εύλογο να υποθέσει κανείς ότι η συγκεκριμένη άρια θα πρέπει να συντέθηκε τις τελευταίες μέρες του 1826 και σίγουρα μετά την επιστροφή του Μάντζαρου από την Ιταλία τον Οκτώβριο του 1826.[6] Σε κάθε περίπτωση, όμως, η μελοποίησή της πραγματοποιήθηκε τουλάχιστον ταυτόχρονα με, αν όχι προγενέστερα από, την μαρτυρούμενη από τον Πολυλά μελοποίηση της σολωμικής Φαρμακωμένης,[7] και σε κάθε περίπτωση δύο έτη νωρίτερα από την άφιξη του Διονυσίου Σολωμού στην Κέρκυρα (26.12.1828).[8] Όμως, η Aria Greca, η οποία τηρεί όλες τις συμβάσεις μιας οπερατικής άριας της περιόδου, θα ξαναμπεί στις προτάσεις του παρόντος κειμένου λίγο παρακάτω. Συνθέσεις του Μάντζαρου είναι και οι 16 Arie Greche, στις οποίες αποδεικνύεται πλέον ότι ο Βραχλιώτης είχε άμεση συμμετοχή διά των ποιητικών κειμένων του. Να ξεκαθαριστεί, ωστόσο, ότι στην περίπτωση των έργων αυτών ο όρος «aria» δεν σχετίζεται με το μορφολογικό είδος που χαρακτήριζε την μελοδραματική πρακτική της εποχής (τέτοια ήταν η Aria Greca του 1827), αλλά ταυτίζεται με την πιο άμεση, μουσικά και υφολογικά, έννοια του μελωδικού σκοπού, του μελωδήματος, κατά το αγγλικό «air». Η συλλογή αυτή των ελληνόφωνων τραγουδιών (δεκαέξι ονομαστικά, αλλά δεκαοκτώ στην πραγματικότητα με την εμβόλιμη συστάχωση δύο ακόμη μελωδημάτων) απόκειται στο αρχείο της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας,[9] δεν είναι ιδιόγραφο του Μάντζαρου και φέρει στο εξώφυλλο την χρονολογία 1830. Το έτος αυτό δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο, γιατί, εκτός της εγγύτητάς του με το 1827 και με την κορύφωση των γεγονότων που θα οδηγούσαν στην επίσημη αναγνώριση της ελλαδικής κρατικής υπόστασης, συμπίπτει και με την περίοδο ολοκλήρωσης της πρώτης μαντζαρικής μελοποίησης του Ύμνου εις την Ελευθερίαν. Από την άλλη, το 1830 δεν πρέπει να θεωρείται αναγκαστικά και ως έτος σύνθεσης των συγκεκριμένων τραγουδιών, αλλά μάλλον ως terminus ante quem: Αν μη τι άλλο, το μη ιδιόγραφο του τεκμηρίου μαρτυρεί εμμέσως και την διάδοση των ελληνόφωνων τραγουδιών μέσω χειρόγραφων αντιγράφων από σαλόνι σε σαλόνι, όπου άλλωστε ευκολότερα θα μπορούσε να βρεθεί κάποιος ή κάποιοι τραγουδιστές ικανοί να τραγουδήσουν ελληνικά. Αλλά η διάδοσή τους ήταν εφικτή και στα λαϊκά φωνητικά σύνολα της πόλης. Αυτό, άλλωστε, μαρτυρεί και ο τρόπον τινά «υβριδικός» χαρακτήρας της συλλογής, αφού δεν αναφέρεται κάποιος συγκεκριμένος τρόπος απόδοσής τους. Αντιθέτως, ο τρόπος γραφής της μουσικής επέτρεπε να παρουσιαστεί με πλειάδα εναλλακτικών, από σόλο πιάνο ή μία φωνή ως και πλήρες τετράφωνο χορωδιακό σύνολο,[10] ανάλογα με το κάθε φορά διαθέσιμο δυναμικό των κατά τεκμήριο ερασιτεχνών τραγουδιστών. Μάλιστα, η άμεση και προσιτή μελωδική γραφή τους καθιστούσε σαφές ότι αυτά είχαν γραφεί με τρόπο τέτοιο ώστε να διευκολύνεται η διάδοσή τους στο ευρύτερο κοινό. Ένα κοινό που την περίοδο της κορύφωσης της ελληνικής επανάστασης έβλεπε στον ελληνόφωνο στίχο πολύ περισσότερα από την απλή ικανοποίηση μιας αισθητικής ανάγκης. Ωστόσο, έως πρόσφατα δεν μπορούσε να ταυτιστεί ο ποιητής τους. Η διαφορετική τεχνοτροπία των στίχων έδειχνε ότι επρόκειτο για ποιήματα διαφορετικών δημιουργών, αλλά μόνο τρία είχε καταστεί δυνατόν να ταυτοποιηθούν: δύο μελοποιήσεις σολωμικών ποιημάτων («Η Φαρμακωμένη» και «Η Ξανθούλα») και μία του «Θούριου» του Ρήγα.[11] Τα υπόλοιπα δεκαπέντε παρέμεναν δημιουργήματα ανωνύμων, πιθανότατα ανθρώπων του άμεσου περιβάλλοντος του Μάντζαρου ή και του ίδιου του συνθέτη, και ως τέτοια είχαν καταγραφεί ακόμη και σε πρόσφατα έργα.[12] Άλλωστε, ο ποιητικός οίστρος δεν έλειπε τότε από τους αστικούς κύκλους των Επτανήσων, ενώ και ο ίδιος ο Μάντζαρος έχει αφήσει και κάποιες ποιητικές δοκιμές. Τα ευρήματα, όμως, στο κερκυραϊκό αρχείο της οικογένειας Βραχλιώτη ήρθαν να ταυτίσουν πέρα από κάθε αμφιβολία το μεγαλύτερο μέρος των ανώνυμων στιχουργημάτων της συλλογής και να επιβεβαιώσουν την αναφορά του Χιώτη για τη συνέργεια Μάντζαρου και Βραχλιώτη. Να σημειωθεί ότι το όνομα του τελευταίου απουσίαζε από όλες τις έως σήμερα καταγραφές του μαντζαρικού έργου. Πράγματι, από τα εναπομείναντα δεκαπέντε αταύτιστα στιχουργήματα των δεκαοκτώ ελληνόφωνων μαντζαρικών μελωδημάτων, τα ένδεκα ταυτίζονται πλήρως με δημιουργήματα του Αντωνίου Βραχλιώτη. Τα δέκα είναι πρωτότυπα ποιήματά του και ένα είναι μετάφραση του ποιήματος του Τζάκοπο Αντρέα Βιττορέλλι «Cinto le bionde chiome». Γενικότερα, από τα δώδεκα ποιήματα προς μελοθέτηση που εντοπίστηκαν στο αρχείο Βραχλιώτη μόνο ένα (ο αριθμός 8) δεν εντοπίζεται εδώ μελοποιημένο από τον Μάντζαρο. Πιθανότατα, όμως, η μελοποίησή του να λανθάνει ακόμη, όπως και άλλων έργων του Κερκυραίου μουσουργού. Στο ποίημα του αρχείου Βραχλιώτη που συμπίπτει με το τραγούδι αρ. 1 του Μάντζαρου υπάρχει σημειωμένη η χρονιά 1816, πράγμα που σημαίνει ότι οι συγκεκριμένες ποιητικές επιδόσεις του Αντωνίου Βραχλιώτη ενδεχομένως να πρέπει να αναζητηθούν στην περίοδο πριν ο ποιητής κλείσει τα τριάντα έτη της ζωής του. Δεν είναι ξεκάθαρο, όμως, εάν και ο Μάντζαρος είχε ξεκινήσει την μελοθέτηση της ποίησης του Βραχλιώτη από τόσο νωρίς. Σίγουρα ο Κερκυραίος μουσουργός το 1815 είχε παρουσιάσει έργα του με συνοδεία ορχήστρας στο θέατρο Σαν Τζιάκομο, ενώ κατά την ίδια ευρύτερη περίοδο το αίτημα για προβολή της ελληνικής γλώσσας είχε θέση στις μεταφραστικές, θεατρικές και άλλες δράσεις των Επτανήσων, ακόμη και στο πολύπαθο Σύνταγμά τους. Μάλιστα, το 1819 ο Ανδρέας Κάλβος είχε ήδη αποκαλύψει την επιθυμία του να «παντρέψει σε μια κοινή σύνθεση την ελληνική ποίηση με την ιταλική μουσική»,[13] ή αλλιώς να μεθοδεύσει τη δημιουργία ελληνόγλωσσων φωνητικών συνθέσεων έντεχνης μουσικής στο δημοφιλέστερο και πλέον αναγνωρίσιμο ευρωπαϊκά μουσικό ιδίωμα, εκείνο της γειτονικής των Επτανήσων Ιταλίας. Η σύνδεση μεταξύ ελληνόγλωσσης ποίησης και ιταλικής μουσικής είναι πράγματι σαφής τόσο στην οπερατική Aria Greca του 1827 όσο και στις δεκαοκτώ Arie Greche. Το εξώφυλλο των 16 Arie Greche (Αρχείο Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας). Πρέπει να επισημανθεί, όμως, και ένας επιπλέον παράγων που λειτούργησε υποστηρικτικά, ειδικά σε σχέση με τα κείμενα του Βραχλιώτη που χρησιμοποιούνται στις Arie Greche. Τόσο ο ποιητής όσο και ο μουσουργός επενδύουν, ο καθένας από την πλευρά της τέχνης του, στη σύνδεσή τους με τα πρότυπα, τις πρακτικές και τη θεματολογία της ποίησης του δημοφιλούς τότε Τζάκοπο Αντρέα Βιττορέλλι. Ο μεν Βραχλιώτης εμπνεόμενος από τα θεματικά και μορφικά χαρακτηριστικά της, ο δε Μάντζαρος γοητευόμενος από τον λυρισμό της. Τα έργα που τύπωσε στο Μιλάνο ο νεαρός Μάντζαρος το 1823 φαίνεται ότι είχαν συντεθεί αρκετά νωρίτερα και χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο ποιήματα του Βιττορέλλι, ενώ το ίδιο έτος παρουσίασε στη Νάπολη ένα ανακρεόντειο τραγούδι με στίχους του ίδιου ποιητή, το τιτλοφορούμενο «Cinto le bionde chiome». Ελληνική μετάφραση αυτού του ποιήματος διά χειρός Αντωνίου Βραχλιώτη συμπεριλαμβάνεται, όπως ήδη αναφέρθηκε, και στις μαντζαρικές Arie Greche. Το όνομα του Βιττορέλλι εμφανίζεται και σε αρκετές ακόμη ιταλόφωνες τραγουδιστικές συνθέσεις του Μάντζαρου, οι οποίες παραμένουν σε χειρόγραφη μορφή. Σε αυτές περιλαμβάνονται και ακόμη μια μελοποίηση του «Cinto le bionde chiome», καθώς και του εμβληματικού «Quarda che bianca luna», το οποίο επίσης απασχόλησε μεταφραστικά τον Βραχλιώτη, αλλά και μουσικά μεταξύ άλλων τον Ροσσίνι, τον Σούμπερτ και τον Βέρντι. Με τα δεδομένα αυτά, είναι πολύ ενδιαφέρον ότι η ποίηση του Βιττορέλλι αναδεικνύεται ως κοινός τόπος επικοινωνίας, άσκησης, συνεργασίας και κοινής δημιουργίας του Μάντζαρου και του Βραχλιώτη.[14] Παρόμοιος άλλωστε κοινός τόπος επικοινωνίας είναι και η πρώιμη μελοποίηση από τον Μάντζαρο ελληνόφωνων στίχων του Σολωμού. Μια επιπλέον ένδειξη της δημοφιλίας των τραγουδιών των Μάντζαρου-Βραχλιώτη είναι το ότι έξι από αυτά περιέχονται στο χειρόγραφο των Canzonette Greche con accompagnamento di piano forte του αρχείου της οικογένειας Βούλγαρη. Το συγκεκριμένο τεκμήριο περιέχει εννέα αχρονολόγητες μελοποιήσεις στιχουργημάτων σε νεοελληνική γλώσσα για τετράφωνη ανδρική χορωδία, όλες τους ιδιόγραφα του Μάντζαρου.[15] Η παρτιτούρα ανήκε στην Ισαβέλλα Βούλγαρη, κόρη του κόμητος Σπυρίδωνος Βούλγαρη, συγγενή και προϊστάμενου από το 1833 του Μάντζαρου. Μόνο μία από τις συνθέσεις του συγκεκριμένου χειρόγραφου είναι σε ποίηση Σολωμού («Στην σκιά χεροπιασμένες», από τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν), ενώ τα δύο πρώτα τραγούδια της συλλογής φαίνεται να βασίζονται σε εξωαστική ποίηση. Οι υπόλοιπες έξι μελοποιήσεις, όμως, ταυτίζονται με τις ομότιτλές τους των Arie Greche, όλες πλέον σε ποίηση Αντωνίου Βραχλιώτη. Αξίζει, ακόμη, να αναφερθεί εδώ και ένα προσφάτως εντοπισθέν τεκμήριο που επίσης αναδεικνύει τη σημασία και τη διάδοση των μελοποιήσεων των ποιημάτων του Βραχλιώτη. Προ δύο μηνών εντοπίστηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (Παρίσι) ένα ιδιόγραφο «άλμπουμ τραγουδιών» του Μάντζαρου, υπό τον γενικό τίτλο Raccolta di 24 Ariette Greche Nazionali. Χωρισμένο άτυπα, καίτοι με σαφήνεια, το χειρόγραφο περιέχει έξι μελωδήματα σε λαϊκή ή αστικολαϊκή μουσική και ποίηση, δεκατέσσερα «νυκτερινά με δύο φωνές» σε μουσική Μάντζαρου και τέσσερα τραγούδια του Σπυρίδωνος Ξύνδα. Από τα δεκατέσσερα «νυκτερινά» του Μάντζαρου ακριβώς τα μισά είναι σε ποίηση του Σολωμού και τα υπόλοιπα επτά σε ποίηση (το ένα σε μετάφραση) του Βραχλιώτη. Μάλιστα οι μελοποιήσεις του Βραχλιώτη προηγούνται εκείνων του Σολωμού και οι έξι συμπίπτουν με τα ομότιτλα ποιήματα των προαναφερθέντων χειρογράφων Φιλαρμονικής και Βούλγαρη. Προστίθεται, όμως, και μια άγνωστη έως σήμερα μελοποίηση, και συγκεκριμένα εκείνη της μετάφρασης του προαναφερθέντος «Guarda che bianca luna» («Ιδές τι ωραίον φεγγάρι») από τον Βραχλιώτη. Η εύρεση του συγκεκριμένου μελωδήματος, πέρα από την εύλογη σημασία της, δημιουργεί την ελπίδα ότι στο μέλλον θα εντοπιστούν και άλλες μελοποιήσεις ποιημάτων του Βραχλιώτη. Έτσι στις δώδεκα μελοποιήσεις στίχων του, περιλαμβανομένης και εκείνης της μετάφρασης του «Cinto le bionde chiome» («Ο ξανθός έρως ήλθε») προστίθεται και μια δέκατη τρίτη. Ως προς αυτά είναι πολύ πιθανό του Βραχλιώτη να είναι οι στίχοι έξι ακόμη αταυτοποίητων arie greche του Μάντζαρου, δηλαδή των «Αν ξεφάντωσιν ζητάει», «Οι μακρινές μου πίκρες», «Αν είχα ξέρει Ελένη μου», «Άσπλαχνη κόρη μου», «Είσ’ όμορφη βέβαια», «Δεν με λυπάσαι».[16] Το περιεχόμενο αυτών των ποιημάτων, όπως συνάγεται από τους πρώτους στίχους τους, και η γλώσσα τους δεν διαφέρουν από το περιεχόμενο και τη γλώσσα των ποιημάτων και των μεταφράσεων του Βραχλιώτη, ενώ το όνομα Ελένη απαντά και σε στίχους του πρωτότυπους και μεταφρασμένους (στους δεύτερους μάλιστα με το όνομα Ελένη αποδίδονται τα ονόματα Irene και Fille). Όλα δείχνουν ότι ο Βραχλιώτης υπήρξε η πιο άμεση πηγή δημιουργικής σύνδεσης του Μάντζαρου με την ελληνόφωνη προς μελοθεσία ποίηση ήδη πριν από την εγκατάσταση του Σολωμού (1828) στην Κέρκυρα. Σε κάθε περίπτωση, τόσο το χειρόγραφο της Φιλαρμονικής, όσο και εκείνα της οικογένειας Βούλγαρη και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας είναι πλέον σαφές ότι περιέχουν τις δημοφιλείς στην εποχή μαντζαρικές μελοποιήσεις των στιχουργημάτων του Βραχλιώτη, ο οποίος αναδεικνύεται μαζί με τον Σολωμό ως ο συστηματικότερα μελοποιημένος Επτανήσιος ποιητής από τον Μάντζαρο. Το σύνολο των τεκμηρίων, επιπλέον, προσφέρει μια ακόμη προσέγγιση της ελληνόφωνης μελοποίησης πριν από την εμφάνιση του γεννημένου το 1817 Σπυρίδωνος Ξύνδα, καθώς και μια λησμονημένη έως τώρα πτυχή των αρχών –ίσως την πρώτη– αυτού που αργότερα ονομάστηκε «έντεχνο ελληνικό τραγούδι». Η άρια «Casta Diva» από τη Νόρμα του Vincenzo Bellini σε μετάφραση Αντωνίου Βραχλιώτη. Μια σειρά από έμμετρες ελληνικές μεταφράσεις οπερατικών στίχων από τον Βραχλιώτη παρουσιάζει επίσης εξαιρετικό ενδιαφέρον, αφού δεν φανερώνει μόνο έναν εμπνευσμένο λογοτεχνικά μεταφραστή, αλλά και προσφέρει μια από εκείνες τις σπάνιες ευκαιρίες εκ των έσω προσέγγισης της υποδοχής των μελοδραμάτων στον ελληνικό χώρο πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα. Οι μεταφράσεις αυτές φαίνεται ότι έγιναν μεταξύ 1834 και 1840. Ο πενηντάχρονος Βραχλιώτης δεν είχε συνεπώς την ευκαιρία να έρθει σε δημιουργική επαφή με το έργο του Βέρντι, ο οποίος θα άρχιζε την ουσιαστική καριέρα του το 1842 και θα πρωτοακουγόταν στην Κέρκυρα το φθινόπωρο του 1844. Με το δεδομένο αυτό δεν ξενίζουν οι συνθέτες, οι οποίοι του κίνησαν το μεταφραστικό ενδιαφέρον: Μπελλίνι και Ντονιτσέττι, ενώ απουσιάζει εντελώς από τα μεταφράσματά του ο εξίσου σημαντικός κατά τη δεκαετία του 1830 Μερκαντάντε. Τη στόχευση των μεταφράσεων αυτών την αποκαλύπτει κατά πάσα πιθανότητα ο ίδιος ο Βραχλιώτης με την ευκαιρία της ανώνυμης δημοσίευσης ορισμένων εξ αυτών και τη συνδέει απολύτως με τη μουσική: «μετέφρασεν τους στίχους εν είδει δοκιμίου, φυλάξας εις την μετάφρασιν, εκτός της σαφηνείας, τα μέτρα του κειμένου, όπως τραγωδούμενοι να ημπορέσουν να προσαρμοσθούν εις την καταγοητευτικήν μουσικήν των πρωτοτύπων».[17] Συγκεκριμένα, στα ευρισκόμενα του αρχείου Βραχλιώτη εντοπίστηκαν οι εξής μεταφράσεις από άριες ιταλικών μελοδραμάτων: Bellini / Romani, Norma (πρεμιέρα 1831), δύο αποσπάσματα: «Casta Diva, che inargenti / Θεά Παρθένε, που ασημώνεις», «Qual cor tradisti / Οποίαν καρδίαν έχασες τώρα». Donizetti / Bidera, Gemma di Vergy (πρεμιέρα 1834), τέσσερα αποσπάσματα: «Una voce al cor d'intorno / Από ημέρες στην καρδία», «Un fatal presentimento / Μια φωνή μέσ’ στην καρδία», «Quella soave imagine / Το αγγελικό της πρόσωπο», «Chi mi accusa, chi mi sgrida / Διεστραμμένην ποίος φωνάζει». Donizetti / Cammarano, Lucia di Lammermoor (πρεμιέρα 1835), τρία αποσπάσματα: «Regnava nel silenzio / Νύκτα βαθειά και ατάραχη», «Quando rapito in estasi / Σαν η καρδιά του απ’ έρωτα», «Verranno a te sull'aure / Πού αναστενάζω μήνυμα». Οι παραπάνω όπερες είχαν πρωτοπαρουσιαστεί στα ιταλικά στην Κέρκυρα ως εξής: η Norma το φθινόπωρο του 1834, η Lucia κατά την περίοδο 1838-39 και η Gemma το φθινόπωρο του 1839. Μάλιστα, κατά τη θεατρική περίοδο 1839-40 και τα τρία θέατρα των Επτανήσων είχαν στο ρεπερτόριό τους τη Lucia. Από τις μεταφράσεις αυτές ο Βραχλιώτης τύπωσε ανωνύμως, όπως ήδη επισημάνθηκε, τον Μάρτιο του 1840 στην κυβερνητική Gazzetta το «Quella soave imagine» από την Gemma και όλα τα ευρισκόμενα από την Lucia. Τα δύο αυτά μελοδράματα, μαζί με την Beatrice di Tenda του Μπελλίνι, υπήρξαν άλλωστε οι κορυφαίες παραγωγές της κερκυραϊκής θεατρικής περιόδου 1839-40, στην οποία αποθεώθηκε η ταλαντούχα πριμαντόνα του θιάσου Ετσεμπίνα Ερκολάνι. Μάλιστα, η ευεργετική προς τιμήν της παράσταση, που πραγματοποιήθηκε στις 3 Μαρτίου 1840, έδωσε την αφορμή σε έναν επίσης ανώνυμο μεταφραστή να παρουσιάσει στην εφημερίδα δικές του μεταφραστικές εκδοχές[18] των ίδιων αποσπασμάτων που μετέφρασε και δημοσίευσε στη συνέχεια ο Βραχλιώτης. Οι μεταφράσεις του Βραχλιώτη αποτελούν ρητώς απάντηση στις άτεχνες προσπάθειες του προηγούμενου μεταφραστή, παρότι ο ίδιος ο Βραχλιώτης, μετριοφρόνως, αποκαλεί «δοκιμές» τις δικές του θαυμάσιες μεταφράσεις. Η παρουσίαση των συγκεκριμένων μελοδραματικών έργων στο κερκυραϊκό θέατρο, η δημοσίευση των άτυχων στίχων του ανώνυμου μεταφραστή, αλλά κυρίως η ποιητική τέχνη και η μουσική αντίληψη του ίδιου του Βραχλιώτη προσέφεραν, λοιπόν, μια ακόμη ποιητικομουσική σελίδα στην μελοποιημένη ελληνοφωνία της περιόδου. Ωστόσο, σημαντικό μέρος αυτών των μεταφραστικών επιδόσεων του Βραχλιώτη παρέμεινε αδημοσίευτο, πιθανώς κυκλοφορώντας μέσω χειρόγραφων αντιγράφων στον φιλικό και συγγενικό του κύκλο. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ο Βραχλιώτης είδε στις δημοφιλέστερες από τις μελωδίες των μελοδραμάτων που παρουσιάζονταν στο θέατρο της Κέρκυρας μια πηγή ποιητικής έμπνευσης για να συνδέσει τον ελληνικό ποιητικό λόγο με την έντεχνη φωνητική μουσική της περιόδου. Στην περίπτωση των τυπωμένων μεταφράσεων της Lucia είναι πολύ σημαντικό ότι αυτές έφτασαν διά του τύπου την άνοιξη του 1840 και στα υπόλοιπα νησιά, όπου είχε ήδη παρουσιαστεί το συγκεκριμένο έργο. Η Gemma θα ακουγόταν επίσης εκεί σε επόμενες θεατρικές περιόδους. Τέλος, η ευεργετική παράσταση της Ερκολάνι σε συνδυασμό με τις ποιητικές δραστηριότητες του Βραχλιώτη φαίνεται ότι προσφέρουν μια αναπάντεχη σύνδεση με την προαναφερθείσα Aria Greca του Μάντζαρου. Στα ευρισκόμενα στο αρχείο Βραχλιώτη ποιήματα υπάρχει και ένα ποίημα δώδεκα στροφών γραμμένο προφανώς για μελοποίηση ή απαγγελία. Το ποίημα αυτό έχει ως θέμα του τις ευχαριστίες προς το κερκυραϊκό κοινό κάποιου τραγουδιστή ή κάποιας τραγουδίστριας που δεν κατονομάζεται. Οι αναφορές του «στης Θαλείας τους υπουργούς» που τιμήθηκαν «λαμπρώς» από τους σύγχρονους Κερκυραίους και ότι στη νήσο των Φαιάκων «εγεννηθήκαν τα τραγούδια κι η υμνότης» του ραψωδού Δημόδοκου, ο οποίος «του Οδυσσέως τ’ άθλα» έψαλλε με τη λύρα του σε συμπόσια αρχαίων Κερκυραίων, είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που φανερώνουν ότι το στιχούργημα προοριζόταν για ευεργετική παράσταση αφιερωμένη σε τραγουδιστή. Σε αυτό συνηγορεί και η σύνδεση που γίνεται μεταξύ της ευγένειας, του φιλότεχνου, του φιλόξενου, του ελεύθερου και του γενναίου των αρχαίων Φαιάκων με τους σύγχρονους Κερκυραίους. Η σύνδεση αυτή δεν αποτελεί μόνο έναν νεοκλασικό «τόπο», αλλά και ένα είδος εύλογης απόδοσης ευχαριστιών του ξένου τραγουδιστή προς τους φιλόμουσους κατοίκους της πόλης. Άλλωστε, υπενθυμίζεται ότι η αυλαία του θεάτρου Σαν Τζιάκομο από το 1841 και μετά απεικόνιζε τις εορτές των Φαιάκων προς τιμήν του Οδυσσέα με τον Δημόδοκο στο κέντρο, ακριβώς όπως τις αναφέρει και το εν λόγω ποίημα. Στο χειρόγραφο Βραχλιώτη δεν υπάρχει κάποιο επιπλέον διαφωτιστικό στοιχείο ως προς την περίσταση για την οποία γράφτηκε το ποίημα. Συνεπώς, μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν προς το παρόν. Το παρόμοιο περιεχόμενό του με την οπερατική Aria Greca του 1827 ενδεχομένως να συνδέει και το εν λόγω στιχούργημα με την ευεργετική της Πινόττι. Οι πιθανότατα προερχόμενοι από τον Ναννούτσι στίχοι της Aria Greca αν μη τι άλλο έχουν αρκετά κοινά σημεία με το ποίημα του Βραχλιώτη: «Αποδίδ[ει]» και αυτή «ευχαριστίας» στους Κερκυραίους, η τραγουδίστρια επίσης κρατά «εντυπωμένα, όπου ευρεθ[εί]» τα αισθήματα ευγνωμοσύνης, καθώς και «το φιλάνθρωπον και το γενναίον» των κατοίκων. Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς, ότι ο Ναννούτσι ενδεχομένως να είχε υπόψη του το στιχούργημα του Βραχλιώτη και να ανέλαβε να γράψει μια μικρότερη άρια-μπραβούρα για τον κοινό τους φίλο, τον Νικόλαο Μάντζαρο. Εκτός αυτού, ο Βραχλιώτης θα μπορούσε απλώς να είχε συνθέσει και ενδεχομένως απαγγείλει το 1827 αυτό το δωδεκάστροφο ποίημα για τη συγκεκριμένη περίσταση, επαναλαμβάνοντας, τις συνήθεις σε τέτοιες εκδηλώσεις, ευχαριστίες των φιλοξενουμένων ξένων τραγουδιστών. Εναλλακτικά, το συγκεκριμένο ποίημα θα μπορούσε να συνδέεται με την προαναφερθείσα παρουσία της Ερκολάνι στην Κέρκυρα κατά τη θεατρική περίοδο 1839-40. Πράγματι, η απόδοση της αοιδού στα μελοδραματικά έργα της περιόδου φαίνεται ότι ικανοποίησε στο έπακρο τις απαιτήσεις του ακροατηρίου του κερκυραϊκού θεάτρου και άφησε τις καλύτερες των εντυπώσεων, όπως ακριβώς είχε συμβεί και με την Πινόττι το 1826-27. Η δε ευεργετική της Ερκολάνι και η εν γένει παρουσία της μόνο απαρατήρητη δεν πέρασε από τη γραφίδα του Ιταλού πρόσφυγα και λογίου Σεβεριάνο Φογκάτσι, ο οποίος ήταν ο συντάκτης σχετικών άρθρων στην Gazzetta. Αυτή με τη σειρά της, ούσα η μοναδική τότε εφημερίδα, δεν αφιέρωνε σε τακτική βάση χώρο σε μουσικά ζητήματα. Το ιδιαίτερο, λοιπόν, της παρουσίας της Ερκολάνι φαίνεται και από τον καταιγισμό, τηρουμένων των αναλογιών, άρθρων που την αφορούσαν. Ίσως ο Βραχλιώτης να μην έμεινε απαθής στην παρουσία της χαρισματικής αοιδού στην Κέρκυρα. Και εύλογα σκέφτεται κανείς ότι, πέρα από τις προαναφερθείσες ποιητικές «δοκιμές» του, ο Βραχλιώτης έγραψε το εν λόγω ποίημα για να τιμήσει μια ταλαντούχα «της Θαλείας υπουργό». Το αν, όμως, τελικά αυτό μελοποιήθηκε παραμένει προς διερεύνηση. Σε κάθε περίπτωση γίνεται φανερό ότι η λησμονημένη έως σήμερα μορφή του ποιητή Αντωνίου Βραχλιώτη, εκτός από την ανάδυσή της ως ενός πολύ αξιόλογου Προσολωμικού ποιητή, έρχεται να προσθέσει και ένα άγνωστο και σημαντικό στοιχείο σχετικό με την ελληνόφωνη έντεχνη μελοποίηση των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Η τότε κλιμακούμενη ανάγκη των Επτανήσιων για μελωδική έκφραση μέσω του εθνικού γλωσσικού οργάνου τους ήρθε και στην περίπτωση αυτή να συνδυαστεί με τη μουσική εμπειρία των οπερατικών θεάτρων, της μουσικής των σαλονιών και της αστικολαϊκής πρακτικής, δημιουργώντας έργα για κάθε περίσταση και δυνατότητα, και ικανοποιώντας εξίσου απαιτητικούς και λιγότερο πεπειραμένους ακροατές και μουσικούς. [1] Για τον Αντώνιο Βραχλιώτη, βλ. Παναγιώτης Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου (Ζάκυνθος, 1897), τόμ. 6, σ. 358-359. [2] Νάσος Βαγενάς, «Ξαναδιαβάζοντας τους Προσολωμικούς», ΙΑ΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, 21-24 Μαΐου 2018, Πρακτικά (Αργοστόλι: Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, 2019), τόμ. 4, σ. 133-145: 144 = The Athens Review of Books, τεύχ. 101, Δεκέμβριος 2018, σ. 44-47. Ακόμη λεπτομερέστερη η ομιλία του με τίτλο «Αντώνιος Βραχλιώτης: Ένας λανθάνων Προσολωμικός» στην Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 20.3.2019. [3] Η έκδοση, με τίτλο Ποιητικά Έργα, θα περιλαμβάνει τα πρωτότυπα ποιήματα του Βραχλιώτη και τις μεταφράσεις του: των τεσσάρων πρώτων Ραψωδιών της Οδύσσειας, της τραγωδίας Virginia του Alfieri, ποιημάτων των Dante, Metastasio, Vittorelli, Pindemonte, Foscolo και Manzoni, και αποσπασμάτων από όπερες των Bellini και Donizetti. [4] Χιώτης, ό.π., σ. 358-359. [5] Χάρης Ξανθουδάκης, «Ο ποιητής της Aria Greca», Μουσικός Λόγος 7 (Καλοκαίρι 2006), σ. 30-57. Βλ. και Γιώργος Λεωτσάκος, «Νικόλαος Χαλικιόπουλος-Μάντζαρος (1795-1872): για ένα μικρό του εγκόλπιο…», Μουσικολογία 5/6 (1987), σ. 228-271. [6] Κώστας Καρδάμης, Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος (Fagotto Books, Αθήνα 2015), σ. 190-192. [7] Ιάκωβος Πολυλάς (επιμ.), Διονυσίου Σολωμού: Τα ευρισκόμενα (Κέρκυρα, 1859), κζ΄, όπου απλώς αναφέρεται ότι το 1828 ο Μάντζαρος είχε ήδη μελοποιήσει τη Φαρμακωμένη. Βλ. και Καρδάμης, ό.π., σ. 191. [8] Γενικά Αρχεία του Κράτους-Αρχεία Νομού Κερκύρας, Εκτελεστική Αστυνομία 346, Αφίξεις 26.12.1828, α.α. 169. [9] Ιδιαίτερες ευχαριστίες στη Διοικητική Επιτροπή για την άδεια χρήσης του τεκμηρίου της στο πλαίσιο της έρευνάς μας. [10] Καρδάμης, ό.π., σ. 197-200. [11] Λεωτσάκος, ό.π., Καρδάμης, ό.π. [12] Καρδάμης, ό.π., σ. 320-321. [13] Δημήτρης Αρβανιτάκης (επιμ.), Ανδρέας Κάλβος: Αλληλογραφία (Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2014), τόμ. 2, σ. 133-140: 133, Επιστολή Frederick Nolan προς Ανδρέα Κάλβο, 15.7.1819. Δεν μπορεί, πάντως, να περάσει απαρατήρητη η φολκλορική προσέγγιση του Βρετανού συντάκτη της επιστολής σχετικά με τη σύγχρονή του «ελληνική μουσική», καθώς και η επιθυμία του να εναρμονισθούν «αρχαίες» ελληνικές μελωδίες από Ιταλούς μουσικούς και να καταρτιστεί συλλογή «εξωτικής και εθνικής μουσικής». Βλ. και Σπύρος Ν. Παππάς, «Ανδρέας Κάλβος. Άγνωστα στοιχεία για το φιλικό περιβάλλον του ποιητή και για τις σχέσεις του με καλλιτέχνες του Λονδίνου κατά την περίοδο της πρώτης διαμονής του στην Αγγλία (1816-1820)», Πόρφυρας 147-148 (Απρίλιος - Σεπτέμβριος 2013), σ. 23-44: 25. [14] Βλ. σχετικά και το Κώστας Καρδάμης, «Οι απαρχές της μαντζαρικής μελοποιΐας», ανακοίνωση στο επιστημονικό συνέδριο «Καλές πνοές παρηγοριά…» Σολωμός–Μάντζαρος–Πολυλάς (Κέρκυρα, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 10–12 Νοεμβρίου 2006), δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου, Κερκυραϊκά Χρονικά, Περίοδος Β΄, τόμ. 5 (Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 2010), σ. 157-169. [15] Δημοσιεύονται σε φωτογραφική ανατύπωση στο Βαλεντίνη Βούλγαρη, Νότες για την Ισαβέλλα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2003), σ. 397–419. [16] Καταγράφονται στον κατάλογο έργων του συνθέτη στο Καρδάμης, Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, ό.π., σ. 319-321. [17] Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie 481 (2/14.3.1840), σ. 12. Ο ανώνυμος συντάκτης αυτού του σημειώματος θα πρέπει να είναι ο ίδιος ο Βραχλιώτης. [18] Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie 480 (24.2/7.3.1840), σ. 8.

Σύνδεση