Απάντηση σε αναιδή «κριτική» ή Όταν τα τρολ γλωσσολογούν

Η ARB φιλοξενεί μια εκτενή απάντηση του διακεκριμένου –λέξη διάφορη του προβεβλημένου– γλωσσολόγου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη σε μια κακόβουλη κατασκευή με αφελή στόχο την αποδόμηση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών. Η εγνωσμένη ευπρέπεια του καθηγητή Χαραλαμπάκη δεν του επέτρεψε, κατά την άποψή μας, να απαντήσει στον πρέποντα τόνο στις συγκεκριμένες κυρίες οι οποίες εμπορεύονται ακόμη και τα εφήμερα γλωσσικά σκουπίδια του διαδικτύου, αλλά και του υποκόσμου του χωρίς καμιά αναστολή. Το προκείμενο κρούσμα της δήθεν επιστημονικής κριτικής τους δείχνει άτομα που προσπαθούν να προκαλέσουν πετροβολώντας επιστήμονες και έργα αξίας. Σε ό,τι μας αφορά, περιμένουμε και την εικονογραφημένη έκδοση του «επιστημονικού» έργου τους, στις λαμπρές σελίδες του οποίου περιλαμβάνεται και το κεφάλαιο «Αιδοίο: Το πιο διάσημο ρυμουλκό της ανθρωπότητας», ώστε να καταστούμε έτσι σοφότεροι. Άλλωστε –και αυτό ισχύει για τον καθένα μας–, τα όρια της γλώσσας μας είναι τα όρια του κόσμου μας. Η δε επιμονή των εν λόγω κυριών σε συγκεκριμένη λημματογραφία μάς δείχνει και τα όρια των κριτικών τους ενδιαφερόντων. Όπως φαίνεται, αυτά ξέρουν, γι’ αυτά μιλούν… - Μ. Βασιλάκης Όποιος επαινεί το έργο κάποιου που δεν αξίζει, τον κοροϊδεύει. Όποιος αποκρύπτει τις αρετές του, τον φθονεί. Αυτές οι σκέψεις ήρθαν αυθόρμητα στο μυαλό μου διαβάζοντας το δημοσίευμα με το οποίο θα ασχοληθώ στη συνέχεια. Η Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών, με γνωστικό αντικείμενο «Νεοελληνική Γλώσσα, με έμφαση στη διδασκαλία της στο δημοτικό σχολείο», και η Μαρία Καμηλάκη, γλωσσολόγος, προϊσταμένη του Τμήματος Κοινοβουλευτικής Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων (στο εξής Ιορδ.-Καμηλ.), δημοσίευσαν στο έγκυρο περιοδικό Γλωσσολογία άρθρο με τίτλο «Τα λεξικά γενικής γλώσσας: Διεθνείς προδιαγραφές και ελληνικό λεξικογραφικό τοπίο»[1]. Οι συγγραφείς του, με τον επιστημονικοφανή αυτόν τίτλο, αποσκοπούν στην ουσία να αποδομήσουν τις σημαντικότερες θεωρητικές αρχές στις οποίες στηρίχτηκε το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών και τις οποίες εφάρμοσε στην πράξη. Περιέπεσαν όμως σε τόσα ασύγγνωστα σφάλματα, αποσιωπώντας συστηματικά τις αρετές του λεξικού, τις οποίες εντόπισαν 35 βιβλιοκριτικοί, που τελικά πιστεύω ότι απέβη μπούμερανγκ η προσπάθειά τους, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Επέλεξαν να παρουσιάσουν «τρία από τα πιο πρόσφατα λεξικά της σύγχρονης ελληνικής [...]: το Λεξικό της ΝΕ Γλώσσας (εφεξής ΛΝΕΓ, Απρίλιος 1998), το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (εφεξής ΛΚΝ, Νοέμβριος 1998) και το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας (εφεξής ΧΛΝΓ, 2014)» (σ. 66). Οι συντομογραφίες που χρησιμοποιώ εδώ είναι: [ΛΜπ]: Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. (Α΄ έκδ. 1998, Δ΄ έκδ. 2012, Ε΄ έκδ. 2019). [ΛΤρ]: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1998: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών - Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. [ΧρΛεξ]: Ακαδημία Αθηνών, Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας. Σύνταξη-επιμέλεια Χριστόφορος Γ. Χαραλαμπάκης, Αθήνα 2014: Εθνικό Τυπογραφείο. Οι συντομογραφίες δηλαδή που χρησιμοποιούνται στο παρόν άρθρο είναι: ΛΝΕΓ=ΛΜπ, ΛΚΝ=ΛΤρ, ΧΛΝΓ=ΧρΛεξ. Όταν διάβασα την αλλόκοτη αυτή εργασία στο μοναδικό γλωσσολογικό περιοδικό της χώρας μας, τη Γλωσσολογία, του οποίου υπήρξα βασικός συνεργάτης από το πρώτο του τεύχος (1982) και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του, από την οποία παραιτήθηκα ευθύς μετά την αφυπηρέτησή μου το 2015, για να αναλάβουν πρωτοβουλίες νεότερα μέλη του Τομέα Γλωσσολογίας (του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) στον οποίο ανήκει το περιοδικό, σκέφτηκα να την αγνοήσω και να δηλώσω με τη σιωπή μου την έσχατη μορφή διαμαρτυρίας μου. Δεν είναι εξάλλου η πρώτη φορά που το έχω κάνει. Ύστερα από λίγο καιρό, αφού δεν μπορούσα να ησυχάσω, πέρασε από το μυαλό μου η σκέψη να στείλω μια σχετικά σύντομη επιστολή σε έγκριτη αθηναϊκή εφημερίδα εκφράζοντας την απογοήτευσή μου για τη δημοσίευση στο κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό της Ελλάδας για θέματα γλώσσας μια τόσο ρηχή, ατεκμηρίωτη και προσβλητική για το πρόσωπό μου, και κυρίως την Ακαδημία Αθηνών, μελέτη με επίφαση επιστημονικοφάνειας. Αν ήταν μια αυστηρά επιστημονική εργασία που θα ενδιέφερε μόνο τους ειδικούς, η απάντησή μου δεν θα έπρεπε να λάβει ευρεία δημοσιότητα. Πρόκειται όμως για θέμα που αναφέρεται στην ελληνική γλώσσα, και μάλιστα στα λεξικά της, συνδέεται επομένως αναπόσπαστα με τον πολιτισμό και την ταυτότητά μας. Συνεπώς ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ευρύτερο μορφωμένο κοινό και κάθε πολίτη που νοιάζεται για τη γλώσσα του. Την επιστολή αυτή την έγραψα, αλλά δεν την έστειλα ποτέ για δημοσίευση, και είναι η ακόλουθη: Κύριε Διευθυντά, Στο έγκριτο περιοδικό Γλωσσολογία, 27 (2019), 65-88, δημοσιεύτηκε μελέτη των Άννας Ιορδανίδου & Μαρίας Καμηλάκη με θέμα «Τα λεξικά γενικής γλώσσας: Διεθνείς προδιαγραφές και ελληνικό λεξικογραφικό τοπίο». Οι συγγραφείς του άρθρου προσβάλλουν την επιστημονική τιμή και υπόληψή μου και συγχρόνως απαξιώνουν το κύρος της Ακαδημίας Αθηνών, καθώς μέμφονται το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας με ανυπόστατη επιχειρηματολογία. Οι βασικές αιτιάσεις τους είναι: 1. «Όχι στήριξη σε συγκροτημένη συλλογή σωμάτων κειμένων» (σ. 87). Αν ίσχυε ο ισχυρισμός αυτός, η Ακαδημία Αθηνών όφειλε να με καταγγείλει για απάτη και εγώ έπρεπε να κρυφτώ και να εξαφανιστώ από προσώπου της γης. Αμφισβητούν τη μεγαλύτερη αρετή του Λεξικού, αυτή που το κάνει να διαφοροποιείται από όλα τα άλλα νεοελληνικά λεξικά. Ενώ αναφέρουν την ατελή μελέτη μου που εμφανίστηκε στο διαδίκτυο χωρίς να το γνωρίζω, «Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ως κειμενικό σώμα», η οποία δημοσιεύτηκε βελτιωμένη, το 2017, στο Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών, δύο ολόκληρα χρόνια (!) πριν από τη δική τους εργασία, αν δεν την αγνοούν, αφού δεν παραπέμπουν σ’ αυτή, δεν καταρρίπτουν τα αδιαμφισβήτητα στοιχεία που παραθέτω, με αποτέλεσμα να εικοτολογούν αορίστως. 2. «Η πρακτική των διπλών, ακόμα και τριπλών ορθογραφήσεων του Χρηστικού Λεξικού [...] υπονομεύει τη συμβολή του στη διαδικασία της γλωσσικής τυποποίησης, με βάση και τις διεθνείς λεξικογραφικές τάσεις περί ορθογραφικής ομοιομορφίας». Τη δεύτερη μεγάλη καινοτομία του Χρηστικού Λεξικού, που αποενοχοποιεί το χρήστη της γλώσσας και την οποία έχουν εξάρει κορυφαίοι επιστήμονες, Έλληνες και ξένοι, τη ρίχνουν στα τάρταρα με τη μυωπική αντίληψή τους που θέλει τις λέξεις να είναι «ομοιόμορφα στρατιωτάκια». Σε μελέτη της του 2014 για τη νεοελληνική ορθογραφία η κ. Ιορδανίδου τονίζει ότι «φαίνεται λογικό ... να συνυπάρχουν και οι δύο γραφές αυγό/αβγό και το αυτί/αφτί», εμφανίζεται δηλαδή θιασώτης, και με άλλα παραδείγματα που καταγράφει, της πρακτικής που εφάρμοσε με συνέπεια πρώτο το Χρηστικό Λεξικό. Επικαλούνται οι επικρίτριές μου με βαρύγδουπα λόγια «τις διεθνές λεξικογραφικές τάσεις περί ορθογραφικής ομοιομορφίας», αν είχαν όμως τη στοιχειώδη πρόνοια να ξεφυλλίσουν απλώς κάποιες σελίδες των περίφημων λεξικών Le Petit Robert, Duden και Merriam-Webster, θα έβλεπαν ποια είναι η αλήθεια. 3. Οι επικρίτριες του Χρηστικού Λεξικού εκτίθενται ανεπανόρθωτα για την προχειρότητα και την ανευθυνότητά τους. Με εγκαλούν για «ασυνέπεια»: «... ενώ παρατίθεται το σούπερ μάρκετ, δεν συμπεριλαμβάνεται το συνοικιακό μίνι μάρκετ». Το μίνι μάρκετ υπάρχει ως κανονικό λήμμα (σ. 1030)! Διαστρεβλώνουν, επίσης, την πραγματικότητα. Τονίζουν: «καταγράφεται το παρωχημένο ΠΑΣΠΕ». Ο αναγνώστης μένει στη λέξη «παρωχημένο» και αποκομίζει την εντύπωση ότι ένα σύγχρονο λεξικό δεν παρακολουθεί τις γλωσσικές εξελίξεις. Ένα πλεονέκτημα του ΧρΛεξ το αντιστρέφουν αποσιωπώντας τη συνέχεια του λήμματος: «παλαιότερα ΠΑΣΠΕ, σήμερα: Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών». Το χειρότερο είναι άλλο. Η αναζήτηση που έκαναν στα «σώματα κειμένων» που συμβουλεύτηκαν τις οδήγησε στην εξής απίστευτη διαπίστωση: «Ορισμένοι από τους λημματογραφούμενους στο Χρηστικό Λεξικό νεολογισμούς εμφανίζουν εξαιρετικά περιθωριακή συχνότητα: φτωχοποιώ 0 παραδείγματα, με συχνότητα 0,01 p.m.». Ώστε το φτωχοποιώ είναι ανύπαρκτο, με στατιστική συχνότητα 0,01 ανά εκατομμύριο λέξεις! Οποία στατιστική ακρίβεια! Μπράβο στις δύο κυρίες, η μία εκ των οποίων εργάζεται στη Βουλή των Ελλήνων, οι οποίες δεν πήραν είδηση, τόσα χρόνια που διαρκεί η οικονομική κρίση, ότι έχει καταντήσει κοινοτοπία η έκφραση «έχει φτωχοποιηθεί ο μισός πληθυσμός της χώρας». Ζουν στον γυάλινο πύργο της επιστημονικής τους υπεροψίας, προφανώς αποκομμένες από την κοινωνική πραγματικότητα. Στα δομημένα σώματα κειμένων που έχει στη διάθεσή της η Ακαδημία Αθηνών εμφανίζονται χιλιάδες παραδείγματα σε όλους τους χρόνους και σε όλα τα πρόσωπα, εκτός από το πρώτο. Να χαίρονται τα σώματα κειμένων που έλαβαν υπόψη τους. Τις ενόχλησε ακόμα που λημματογράφησα το σπάνιο πανέμορφο παρυδάτιο πουλί αβοκέτα γιατί ο επιστημονικός αυτός όρος είναι «εξαιρετικά ασυνήθιστος στο γενικό λεξιλόγιο». Το Χρηστικό Λεξικό δεν έμεινε μόνο στις ψυχρές στατιστικές αναλύσεις. Πρόσθεσε επιλεκτικά σπάνια και απειλούμενα είδη της χλωρίδας και της πανίδας για να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο σε θέματα προστασίας της φύσης και του περιβάλλοντος. 4. Αν μου το έλεγε κάποιος, και δεν το έβλεπα γραμμένο, δεν θα το πίστευα. Στη σ. 69 της μελέτης τους οι δύο κυρίες μέμφονται την Ακαδημία Αθηνών γιατί, ενώ το Χρηστικό Λεξικό «ακολουθεί προγραμματικά το κριτήριο της χρήσης», απουσιάζουν, όπως και στα δύο άλλα λεξικά, τα λήμματα μαλακοκαύλης, πηδήκουλας, κλαπαρχίδης (sic, τουτέστιν «έτσι ακριβώς»!). Πάλι καλά που δεν πρόσεξαν ότι πολλές άλλες λέξεις που κυριολεκτικά σοκάρουν, όπως ψωλαρπάχτρα, εμφανίζουν μεγαλύτερη στατιστική συχνότητα σε σώματα κειμένων, αλλιώς θα με κατηγορούσαν ότι απουσιάζει και η συγκεκριμένη λέξη από το λεξικό της Ακαδημίας. Στη σ. 82 προχωρούν ένα ακόμα βήμα μπροστά. Καταγράφουν παραδείγματα ελλείψεων του ΧρΛεξ σε «υφολογικά μαρκαρισμένους δυσφημισμούς» (sic), όπως: «Χελώνα βρέθηκε μέσα στο αιδοίο μιας γυναίκας» και «Συνελήφθη 65χρονος που συνουσιάστηκε με δύο ανήλικες», που αλίευσαν στη λάσπη του διαδικτύου. Μου καταμαρτυρούν ακόμα ότι δεν αναφέρω στο λήμμα αρχίδι ότι «και οι στερούμενες το συγκεκριμένο μέλος του σώματος γυναίκες πολλές φορές αξιοποιούν τις παραπάνω υβριστικές εκφράσεις». Μερικές γυναίκες έχω ακούσει να «γράφουν» και στο «συγκεκριμένο μέλος» τους κάποιον, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο σοβαρός λεξικογράφος ενός χρηστικού λεξικού θα το παραθέσει ως επεξηγηματικό παράδειγμα. Οι ενδεικτικές περιπτώσεις που ανέφερα αρκούν για να διαπιστώσει κανείς την ανεπάρκεια των επικριτριών μου να κρίνουν ένα έργο πνοής, μια συλλογική προσπάθεια 86 ανθρώπων που αγωνίστηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επί έντεκα ολόκληρα χρόνια για να δώσουν στον ελληνικό λαό ένα λεξικό που απεικονίζει με τον καλύτερο τρόπο την εκφραστική πληρότητα της νεοελληνικής γλώσσας, όπως τονίζει στον μεστό περιεχομένου Πρόλογό του ο γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών Βασίλειος Χ. Πετράκος. Εξ όνυχος, λοιπόν, τον λέοντα. Οι 35 ως τώρα από επαινετικές έως εγκωμιαστικές κριτικές του Χρηστικού Λεξικού δεν στάθηκαν ικανές να τις αποτρέψουν από τη δημοσίευση ενός τόσο αντιεπιστημονικού κειμένου. Με τιμή Χριστόφορος Χαραλαμπάκης Ύστερα από μερικούς μήνες διαπίστωσα ότι ορισμένοι φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής, ακόμα και μεταπτυχιακοί του Τομέα Γλωσσολογίας, έχοντας ελεύθερη πρόσβαση στο περιοδικό, όπως και κάθε πολίτης, καθώς εκδίδεται τώρα μόνο ηλεκτρονικά, έπεσαν στην παγίδα της παραπλάνησης και πίστεψαν ορισμένες αναλήθειες της εργασίας αυτής, πολλές από τις οποίες είναι επιμελώς συγκαλυμμένες. Γι’ αυτό αποφάσισα να δώσω στη δημοσιότητα λεπτομερή απάντηση στις αιτιάσεις και τις παρερμηνείες τους με σκοπό την αποκατάσταση της επιστημονικής αλήθειας. Προκλητική αγνόηση των καινοτομιών του Χρηστικού Λεξικού Οι καινοτομίες του Λεξικού, αποτέλεσμα πρωτογενούς έρευνας και απόρροια της βασικής θέσης ότι η λεξικογραφία είναι στην ουσία εφαρμοσμένη γλωσσολογία, είναι δεκατρείς: 1. Κατάρτιση του λημματολογίου από εκτενείς έντυπες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, ξεκινώντας από μηδενική βάση. 2. Καθιέρωση διπλής ορθογραφίας για ορισμένες λέξεις. Πρόκειται για ισοδύναμες (εταιρεία-εταιρία) ή εξίσου αποδεκτές (χρεοκοπία & χρεωκοπία) ορθογραφήσεις. 3. Απόκλιση από την παραδοσιακή πρακτική πολλών αιώνων σταθερής λημματοποίησης των ρημάτων στο πρώτο πρόσωπο οριστικής ενεστώτα και των ουσιαστικών στην ονομαστική ενικού: ρέει και όχι ρέω, ζυμαρικά και όχι ζυμαρικό. 4. Συλλαβισμός σε όλα τα λήμματα με αυτοματοποιημένο τρόπο. 5. Σύντομοι και ουσιαστικοί ορισμοί. 6. Αναγραφή της επιστημονικής ονομασίας ζώων και φυτών. Καταγράφονται, επίσης, οι περισσότεροι χημικοί τύποι ενώσεων. 7. Ενοποίηση σημασιών (το ρεπορτάζ παρουσιάζει μία σημασία και όχι τέσσερις). Διάκριση της σημασίας από τη χρήση. 8. Καταγραφή γνήσιων, αυθεντικών παραδειγμάτων. 9. Αναλυτική παρουσίαση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων. 10. Ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων. 11. Πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση στο τέλος κάθε λήμματος. 12. Παράθεση της χρονολογίας πρώτης εμφάνισης πολλών αγγλικών και γαλλικών λέξεων και στερεότυπων εκφράσεων ως συμβολή στην Ιστορία του πολιτισμού και των επιστημών. 13. Λημματογράφηση πολλών λέξεων και σημασιών γνωστών κυρίως από την Κύπρο, όπως: αθλητοπρέπεια, αιτητής, μάππα (= μπάλα, ποδόσφαιρο). — Ως 14η καινοτομία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, σε διεθνές επίπεδο, το γεγονός ότι τα περισσότερα μεγάλης έκτασης λήμματα συντάχτηκαν από δυο διαφορετικούς συντάκτες, χωρίς να το γνωρίζουν οι ίδιοι, για να λάβουν την τελική τους μορφή από τον επιστημονικό συντονιστή ο οποίος προχώρησε σε αλλεπάλληλες ανασυντάξεις σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα. — Τέλος, δεν θα ήταν υπερβολικό να θεωρηθεί ως 15η καινοτομία η τιμή του λεξικού. Η Ακαδημία Αθηνών το προσφέρει στην ανώτατη τιμή των 48 ευρώ (μείον έκπτωση 40%), όσοι όμως το προμηθευτούν από το βιβλιοπωλείο της καταβάλλουν μόνο 35 ευρώ. Οι βάσεις δεδομένων Η σημαντικότερη πρώτη καινοτομία του Χρηστικού Λεξικού, η οποία, κατά γενική ομολογία, το διαφοροποιεί από τα άλλα δύο υπό εξέταση λεξικά, αμφισβητείται στη σελίδα 87 της μελέτης, όπου αποφαίνονται και για τα τρία λεξικά: «όχι στήριξη σε συγκροτημένη συλλογή σωμάτων κειμένων». Για το ΧρΛεξ υπογραμμίζουν στην υποσημείωση 31: «Στον Πρόλογο αναφέρεται ασαφώς στήριξη σε ‘εκτενείς έντυπες και ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, σε ανοικτά και κλειστά σώματα κειμένων’». Στη βιβλιογραφία (σ. 86) παραπέμπουν σε μελέτη μου «Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ως κειμενικό σώμα», η οποία δεν ξέρω πώς εμφανίστηκε στο διαδίκτυο στην πρώτη ατελή μορφή της.[2] Αν είχαν διαβάσει τη μελέτη στην οποία παραπέμπουν, εκτός του ότι όφειλαν να γνωρίζουν ότι δημοσιεύτηκε δυο ολόκληρα χρόνια πριν από τη δημοσίευση της εργασίας τους στο Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών, θα έβλεπαν ότι τεκμηριώνω επακριβώς ποια είναι τα δομημένα σώματα κειμένων στα οποία στηρίχτηκε η σύνταξη του ΧρΛεξ. Παρεμπιπτόντως, έτσι για την Ιστορία, αναφέρω εδώ ότι ανώνυμος αξιολογητής/αξιολογήτρια απέρριψε στην ουσία την εργασία μου, καταλογίζοντάς μου, γενικά και αόριστα, μεθοδολογικές αδυναμίες («Στο άρθρο δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια το ερευνητικό ερώτημα ή ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε»), ενώ προσκλήθηκα να γράψω σχετική μελέτη στο ειδικό αυτό αφιέρωμα της Ακαδημίας Αθηνών και είχα ήδη οριστεί μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής. Ο τίτλος της εργασίας, παρ’ όλο που εστάλη στον/στην κριτή χωρίς το ονοματεπώνυμό μου, πρόδιδε από μόνος του την ταυτότητά μου. Με παρηγόρησε το γεγονός ότι ο καθηγητής John McHardy Sinclair (1933-2007), πρωτοπόρος στον κλάδο της Γλωσσολογίας σωμάτων κειμένων και γνωστός για τις επαναστατικές και αντισυμβατικές του ιδέες, διηγείται ότι του συνέβη κάποτε ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ο ίδιος ανέφερε, επίσης, κατά την αποχαιρετιστήρια εκδήλωση που έγινε με αφορμή την αφυπηρέτησή του το 2000, ότι καμιά από τις πολλές μελέτες που δημοσίευσε δεν πέρασε επιτυχώς από την αξιολόγηση των (ομότιμων) κριτών. (Για να μην παρεξηγηθώ, δεν συγκρίνω βέβαια τον εαυτό μου με το ιερό αυτό τέρας της λεξικογραφίας. Θέλω απλώς να υποδηλώσω ότι ο φθόνος και η μικρόνοια ισχύει ανεξάρτητα από τόπο και χρόνο). Στη σ. 294 του εν λόγω δημοσιευμένου κειμένου μου (ή στις σσ. 6-7 του ατελούς άρθρου που εμφανίστηκε στο διαδίκτυο) αναφέρω επί λέξει: «Το ΧρΛεξ προέκυψε αποδεδειγμένα από μεγάλες ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων (διαφορετικά δεν μπορεί να ερμηνευτεί ο τεράστιος πλούτος των νέων πληροφοριών που περιέχει), όπως είναι ο Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ) και σε μια δεύτερη φάση επιλεκτικά το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ) του καθηγητή Διονύση Γούτσου. Καθοριστικής σημασίας για την επιλογή του επιστημονικού λεξιλογίου και για συμπληρωματικές πληροφορίες υπήρξε η ορολογιακή βάση δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης Inter-Active Terminology for Europe (ΙΑΤΕ). Όλα τα ηλεκτρονικά λεξικά πέντε μεγάλων γλωσσών, Αγγλικής, Γαλλικής, Γερμανικής, Ιταλικής, Ισπανικής, με τις βάσεις δεδομένων που τα υποστηρίζουν, αξιοποιήθηκαν επαρκώς για την αποσαφήνιση σημασιών, χρήσεων και ετυμολογιών ξένων λέξεων της Νεοελληνικής. Το διαδίκτυο, με όλες τις επιφυλάξεις που συνεπάγεται η χρήση του, αποτέλεσε, επίσης, ακένωτη πηγή πληροφοριών. Η μηχανή αναζήτησης Google έφερε στην επιφάνεια πληθώρα νεολογισμών σε ποικίλα γλωσσικά περιβάλλοντα. Τα ανεπίσημα διαδικτυακά γλωσσάρια, από τη νεανική αργκό ως τα εξειδικευμένα για πλήθος γνωστικών αντικειμένων, καθώς και πολλά ιστολόγια, φάνηκε ότι κάθε άλλο παρά άξια περιφρόνησης είναι, όπως νομίζουν ορισμένοι. Εκατοντάδες λεξικά από 103 επιστημονικούς κλάδους εμπλούτισαν το λημματολόγιο του ΧρΛεξ και βοήθησαν στην αποσαφήνιση δύσκολων από τη φύση τους εννοιών. Χρήσιμο αποδείχτηκε και το Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, διαθέσιμο στην «Πύλη για την ελληνική γλώσσα». «Τα δημοσιεύματα της Ακαδημίας Αθηνών αποτελούν από μόνα τους ένα αξιοθαύμαστο κειμενικό σύμπαν. Η επιλεκτική αποδελτίωση του θησαυρού αυτού εμπλούτισε με νέους όρους το λημματολόγιο, όπως και τα 13 ως τώρα τεύχη του Δελτίου Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών του Κέντρου Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών. Το Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών, 43 διαφορετικές συλλογές συνολικού όγκου της τάξης των 500.000 σελίδων, αποτελεί ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών και για τον λεξικογράφο. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι στο τεράστιο αυτό υλικό προστέθηκε και μια μικρή συμβολή του γράφοντος, πέντε εκατομμύρια λέξεις από το συγγραφικό του έργο και από προσωπικές επιλογές που αντιπροσωπεύουν διάφορα κειμενικά είδη». Αν διάβασαν τη μελέτη την οποία αναφέρουν απλώς στη βιβλιογραφία, θα περίμενε κανείς να ανατρέψουν τα παρατιθέμενα στοιχεία πριν καταλήξουν στο επιστημονικά αυθαίρετο συμπέρασμά τους. Αν είχαν στοιχειωδώς πείρα περί τα κειμενικά σώματα και αν ξεφύλλιζαν προσεκτικότερα το ΧρΛεξ, θα αντιλαμβάνονταν, αν μη τι άλλο, ότι το Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών είναι το πρώτο το οποίο κάνει επιλεκτική χρήση του παγκόσμιου ιστού ως κειμενικoύ σώματος (the web as a corpus). Τζον Κάρριν, Αναπαυτικά, 2006, Συλλογή του καλλιτέχνη. Το χειρότερο όμως για τις Ιορδ.-Καμηλ. είναι ότι, δυο χρόνια πριν δημοσιευτεί η εργασία τους, είχε δει το φως της δημοσιότητας μελέτη του Διονύση Γούτσου και της Γεωργίας Φραγκάκη με το ίδιο περίπου θέμα.[3] Αν είχαν υπόψη τους την άψογη αυτή έρευνα, δεν θα αποτολμούσαν να δημοσιεύσουν τη δική τους, αφού προφανώς κανείς δεν θέλει να εκτεθεί ανεπανόρθωτα. Η σύγκριση των δύο αυτών μελετών λειτουργεί καταδυναστευτικά για τις Ιορδ.-Καμηλ. Έρχεται στην επιφάνεια η άγνοιά τους σε θεμελιώδους σημασίας επιμέρους ζητήματα της Γλωσσολογίας σωμάτων κειμένων, αφού δεν είχαν ασχοληθεί προηγουμένως σε καμιά μελέτη τους με το θέμα αυτό. Αντίθετα, ο Γούτσος έχει ανοίξει δρόμους στον τομέα αυτόν με τις πρώτες και πρωτοποριακές έρευνές του[4] και επιπλέον, είναι ο δημιουργός ενός από τα αρτιότερα από μεθοδολογική άποψη Σώματα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ).[5] Σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων, αψευδής μαρτυρία είναι το τελικό αποτέλεσμα. Οι Γούτσος-Φραγκάκη (βλ. σημ. 3) τεκμηριώνουν, ύστερα από εξονυχιστική έρευνα, την υπεροχή του ΧρΛεξ σε πολλές περιπτώσεις οι οποίες δεν ερμηνεύονται διαφορετικά παρά μόνο ως αποτέλεσμα αξιοποίησης μεγάλων βάσεων δεδομένων. Ενδεικτικά είναι τα ακόλουθα παραδείγματα: — απτός (σ. 214): «Τα δεδομένα από σώματα κειμένων παρέχουν πληρέστερη αλλά και ασφαλέστερη εικόνα για το πώς χρησιμοποιείται πραγματικά η λέξη που μας ενδιαφέρει σε αυθεντικά κείμενα και προσφέρουν ενδείξεις για τις σημασίες των λέξεων. Έτσι, για παράδειγμα, τα στοιχεία του ΣΕΚ επιβεβαιώνουν το ΧΛΝΓ, που, σε αντίθεση με τα άλλα λεξικά, τοποθετεί την πιο συχνή σημασία πρώτη». — προσωπικός-ατομικός (σ. 215): «Αν συγκρίνουμε τα λεξικά, το ΧΛΝΓ εκφράζει τη διαφορά των επιθέτων με τρόπο πιστότερο στα αυθεντικά δεδομένα». — αλήθεια (σ. 216): «... με εξαίρεση το ΧΛΝΓ, που σωστά περιλαμβάνει ξεχωριστό λήμμα για την επιρρηματική χρήση της λέξης». — πρόθυρα (σ. 219): Το ΧΛΝΓ και πάλι αντανακλά καλύτερα τα γλωσσικά δεδομένα, καθώς οι εμφανίσεις στο ΣΕΚ δείχνουν ότι πάντοτε απαντά στη φράση στα πρόθυρα, σε αντίθεση με το ΛΝΕΓ, που δίνει έμφαση στην περιθωριακή χρήση με το να την τοποθετεί πρώτη. Επιπλέον, στις μισές εμφανίσεις της στο ΣΕΚ η λέξη απαντά με το βρίσκομαι και στο 10% με τα είμαι, φτάνω, φέρνω και οδηγώ, στοιχεία που υποστηρίζουν τη μορφή με την οποία παρουσιάζεται το λήμμα στο ΧΛΝΓ». — πατρότητα (σσ. 220-221): «... οι φράσεις που όντως αποτελούν παραδείγματα στα ΛΚΝ και ΛΝΕΓ είναι αφύσικες ... και δεν είναι καθόλου τυπικές. Στην ουσία τα παραδείγμτα αυτά δεν προσφέρουν πληροφορίες για τη χρήση της λέξης, αλλά μάλλον επεξηγούν τον ορισμό, σε αντίθεση με το ΧΛΝΓ, που επισημαίνει μέσω των παραδειγμάτων τις τυπικές συνάψεις και καθοδηγεί σχετικά τους χρήστες». — ψες-εψές (σ. 224): «Στο ΣΕΚ και οι δύο τύποι του λήμματος εμφανίζονται στη συντριπτική πλειονότητά τους σε κυπριακά δεδομένα και στις υπόλοιπες περιπτώσεις σε λογοτεχνικά κειμενικά είδη (συχνότερα ο τύπος εψές). Επομένως, καταλληλότερος θα ήταν ο χαρακτηρισμός του λήμματος ως διαλεκτικού όσον αφορά τη γεωγραφική ποικιλία, όπως κάνει το ΧΛΝΓ, που το χαρακτηρίζει και ιδιωματικό, και λογοτεχνικού ως προς την προτίμησή του στο κειμενικό είδος». — μέιλ, καραόκε, τσατ (σσ. 228-229): περιλαμβάνονται μόνο στο ΧΛΝΓ. Το τελικό συμπέρασμα των Γούτσου-Φραγκάκη (βλ. σημ. 3, σ. 229) βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα όσα υποστηρίζουν οι επικρίτριές μου: «Είναι σαφές ότι η υπεροχή του ΧΛΓΝ σε σχέση με τα άλλα δύο λεξικά όσον αφορά τη μακροδομή οφείλεται και στη χρήση του διαδικτύου ως σώματος κειμένων».[6] Ο λεξιλογικός πλούτος της νεοελληνικής γλώσσας Βασική αρετή του ΧρΛεξ αποτελεί το ριζικά ανανεωμένο λημματολόγιό του το οποίο καταρτίστηκε από μεγάλες βάσεις δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων πολλών δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, με στατιστικά πρωτίστως κριτήρια, χωρίς ρυθμιστικές τάσεις, οι οποίες, όπως έχει δείξει το παρελθόν, είναι αναποτελεσματικές. Ήρθε έτσι στην επιφάνεια ένας μεγάλης αξίας γλωσσικός θησαυρός που έμενε αναξιοποίητος. Δεν τον σκεφτήκαμε από μόνοι μας. Το ανανεωμένο αυτό λεξιλόγιο δεν παρουσιάζεται ως καινοτομία, γιατί είναι αυτονόητο ότι ένα λεξικό οφείλει να παρακολουθεί τη γλωσσική εξέλιξη. Η γλώσσα καταγράφει ως ευαίσθητος σεισμογράφος ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία. Η ανεργία που μαστίζει, δυστυχώς, τη χώρα μας, και ιδίως τους νέους και τις γυναίκες, αποτυπώνεται τραγικά στο νέο λεξικό, με τα 27 αντιπροσωπευτικά είδη της, ξεκινώντας από την ανεπίσημη και φτάνοντας ως την τεχνική ή τεχνητή ανεργία. Το κοινωνικό παντοπωλείο και το κοινωνικό φαρμακείο αποτελούν μια νέα πραγματικότητα η οποία καταγράφεται στο λεξικό, όπως και το σχετικό με τους πρόσφυγες και μετανάστες λεξιλόγιο. Η καταγραφή 65 ειδών τουρισμού, όταν τα άλλα λεξικά δεν έχουν πάνω από τρία είδη, σηματοδοτεί μια νέα αντίληψη λεξικογραφικής πρακτικής που ανταποκρίνεται στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Στην επόμενη έκδοση του λεξικού θα προστεθούν άλλα δέκα είδη, ανάμεσα στα οποία ο γλωσσικός τουρισμός, τον οποίο πρώτη η Ελλάδα έπρεπε να είχε προ πολλού αξιοποιήσει. Με αφορμή την πανδημία του κορονοϊού φάνηκε η αξία των ιατρικών όρων και των επιστημονικών κλάδων που λημματογραφήθηκαν πρώτη φορά στο ΧρΛεξ. Ο λοιμωξιολόγος καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας θα απογοητευτεί ασφαλώς, όπως και όλοι οι συνάδελφοί του, όταν δει, ότι κατά το ΛΜπ, ακόμα και στην 5η έκδοση του 2019, δεν υπάρχει ούτε η λοιμωξιολογία, ούτε ο λοιμωξιολόγος, ούτε ο ιολόγος, όπως και πλήθος άλλων καθιερωμένων ιατρικών όρων. Το παράδοξο είναι ότι πανεπιστημιακός καθηγητής της κλασικής φιλολογίας μου εξέφρασε το 2015 στο γραφείο του την απογοήτευσή του γιατί στο ΧρΛεξ λημματογραφήθηκαν σπάνιες λέξεις που δεν τις λέει ούτε τις γράφει κανείς, και μου ανέφερε ως παραδείγματα το ιμέιλ, το οκέι, και τη λοιμωξιολογία! Οι χιλιάδες νεολογισμοί που έγιναν δεκτοί στο νέο λεξικό παρουσιάζουν τον «θαυμαστό νέο κόσμο» της επιστήμης και της υψηλής τεχνολογίας. Ο Πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, ομότιμος καθηγητής κλασικής φιλολογίας του ΑΠΘ και κορυφαίος λεξικογράφος Γιάννης Ν. Καζάζης, σε μια εκτενέστατη, εμβριθέστατη και σε βάθος ανάλυση του Χρηστικού Λεξικού επισημαίνει εμφατικά ότι σ’ αυτό το λεξικό παρουσιάζεται η «Νεοελληνική της τεχνολογικής εποχής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης».[7] Η διπλή ορθογράφηση Η σπουδαία αυτή καινοτομία του ΧρΛεξ επικρίνεται από τις Ιορδανίδου-Καμηλάκη. Με ύφος δέκα καρδιναλίων αποφαίνονται (σ. 73): «Τέλος, το ΧΛΝΓ επιλέγει να παραθέτει συχνά διπλές, ακόμα και τριπλές, ορθογραφήσεις (π.χ. βεβαρημένος-βεβαρυμένος, βογκάω-βογγάω, βρομώ-βρωμώ, δικλείδα-δικλίδα, ερημοκλήσι-ερημοκκλήσι, ζήλια-ζήλεια, κατασκοπεία-κατασκοπία, κλώσα-κλώσσα, κοκίτης-κοκκύτης, κολλιτσίδα-κολιτσίδα-κολλητσίδα, κομμουνισμός-κομουνισμός, κοτρώνα-κοτρόνα, μαντίλι-μαντήλι, ξίγκι-ξύγκι, οχ-ωχ, παγόνι-παγώνι, παλικάρι-παλληκάρι, τσιγκούνης-τσιγγούνης κ.ά.), απόφαση η οποία παρουσιάζεται ως καινοτομία (σ. 15: “Στο παρόν Λεξικό παρουσιάζονται για πρώτη φορά διπλές ορθογραφήσεις). Στην περίπτωση των διπλο/τριπλογραφούμενων λημμάτων δηλώνεται έμμεσα η προβολή ενός τύπου έναντι του άλλου, καθώς στη μακροδομή το λήμμα τοποθετείται αλφαβητικά στη σειρά που υπαγορεύεται από τον πρώτο τύπο, π.χ. ζήλια-ζήλεια, παραμένει όμως αδιαφανές τόσο το κριτήριο επιλογής των λημμάτων με διπλή/τριπλή ορθογράφηση όσο και το κριτήριο προβολής ενός τύπου έναντι άλλου. Χωρίς αναφορά στην ορθογραφική ρύθμιση της σχολικής γραμματικής φαίνεται αυθαίρετη η παράθεση δύο ή τριών τύπων και προβληματική η παραπομπή στη διάκριση “εσφαλμένος” και “ορθός” όπως αναφέρεται: “Όταν ακόμα δεν έχει γενικευτεί μια εσφαλμένη χρήση, τότε επιβάλλεται να αναφέρεται εμφατικά το ορθό. Αντίθετα, όταν δυο τύποι βρίσκονται σε έντονο ανταγωνισμό, καταγράφεται και ο εσφαλμένος, με παραπομπή στον ορθό” (ό.π.). Η συγκεκριμένη πρακτική υπονομεύει τη συμβολή του λεξικού στη διαδικασία της γλωσσικής τυποποίησης, με βάση και τις διεθνείς λεξικογραφικές τάσεις περί ορθογραφικής ομοιομορφίας, όπως περιγράφηκαν προηγουμένως». Τα «αδιαφανή» κριτήρια που ανακαλύπτουν οι Ιορδ.-Καμηλ. είναι διαφανέστατα και δεν φταίω εγώ αν δεν διάβασαν σωστά τον Πρόλογο του λεξικού και, πολύ περισσότερο, δύο ειδικές μελέτες στις οποίες τεκμηριώνω τις θέσεις μου με σαφήνεια και πλούσιο θεωρητικό προβληματισμό.[8] Ενώ οι Ιορδ.-Καμηλ. κόπτονται ότι γνωρίζουν τις «διεθνείς προδιαγραφές» της σύνταξης λεξικών, όπως επιδεικτικά αναγράφουν στον τίτλο της εργασίας τους, στην πράξη ούτε τις διεθνείς προδιαγραφές γνωρίζουν σε ικανοποιητικό βαθμό, ούτε την ανοιχτοσύνη του πνεύματος διαθέτουν που θα τις απέτρεπε από την υποστήριξη παρωχημένων θέσεων. Τι τόλμησε να προτείνει η Ακαδημία Αθηνών; Αυτό που είναι αυτονόητο και το εφαρμόζουν κορυφαία ξενόγλωσσα λεξικά: όταν είναι ευρύτατα διαδεδομένες διαφορετικές ορθογραφήσεις μιας λέξης (είναι λιγότερες από 500 σε ένα σύνολο 75.000 λημμάτων του ΧρΛεξ, στατιστικά δηλαδή αμελητέο ποσοστό) καταγράφονται και οι δύο. Το σημαντικό είναι ότι η Ακαδημία Αθηνών παίρνει σαφέστατη θέση. Προτείνει την ορθογράφηση που είναι πρώτη στο λήμμα, είναι μάλιστα γραμμμένη με ευδιάκριτο μπλε χρώμα. Ως πρότυπο υπήρξαν τα περίφημα λεξικά Duden και Le Petit Robert. Στο λεξικό Duden αναφέρεται ρητά:[9] «Το λήμμα παρουσιάζεται γενικά με όλες τις δυνατές ορθογραφήσεις [και γραφηματικές αποδόσεις] του». Στην πρώτη θέση τοποθετείται η ορθογραφία την οποία συνιστά η ομάδα σύνταξης του λεξικού: Orthografie, Orthographie. potenziell, potentiell. Feedback, Feed-back. Η γαλλοτραφής κ. Ιορδανίδου όφειλε να είχε διαβάσει τον Πρόλογο του εμβληματικού Le Petit Robert στον οποίο δηλώνεται ρητά η αναγκαιότητα διπλής ορθογράφησης.[10] Αν το ΧρΛεξ έμενε εγκλωβισμένο στην «ορθογραφική ρύθμιση της σχολικής γραμματικής», δεν θα ξεχώριζε από τα άλλα λεξικά, θα ήταν ένα από τα ίδια. Η «σχολική γραμματική» δεν είναι θέσφατο. Οι επικρίτριές μου απάλειψαν από το μυαλό τους το γεγονός ότι οι ορθογραφικές προτάσεις του ΧρΛεξ εγκρίθηκαν από την επταμελή επιστημονική επιτροπή της Ακαδημίας Αθηνών, ύστερα από εισήγησή μου· δεν αποτελούν, επομένως, προτάσεις ενός μεμονωμένου ερευνητή. Είναι θέσεις του Ανωτάτου Πνευματικού Ιδρύματος της χώρας. Καιρός είναι να τις αποδεχτεί επίσημα το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, το οποίο, εξάλλου, αποσπούσε επί σειρά ετών καθηγητές και καθηγήτριες με αυξημένα προσόντα για να βοηθήσουν στη σύνταξη του Χρηστικού Λεξικού. Τζον Κάρριν, Χαλκογραφία, ακουατίντα και ξηρή χάραξη σε χαρτί, από τη σειρά Ορόσημα, 2006, Πινακοθήκη Τate. Είναι λυπηρό ότι η κ. Ιορδανίδου, η οποία έχει ασχοληθεί με ορθογραφικά προβλήματα της Νεοελληνικής, υπογράφει ένα κείμενο, το οποίο σε ό,τι αφορά την κριτική της για την πρακτική που ακολούθησε η Ακαδημία Αθηνών στο ΧρΛεξ, ύστερα από δική μου εισήγηση, την εκθέτει ανεπανόρθωτα. Αυτά που προσυπογράφει στην κρινόμενη εδώ εργασία απέχουν πόρρωθεν από όσα έχει υποστηρίξει η ίδια σε εργασία της που δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησε το Χρηστικό Λεξικό.[11] Το μείζον ηθικό ζήτημα που ανακύπτει είναι ότι η Ιορδανίδου αποκρύπτει την εργασία της αυτή στο κρινόμενο εδώ δημοσίευμα. Δεν την παραθέτει στον πίνακα βιβλιογραφίας. Προτιμά να αναφερθεί σε μελέτη της του 1998 για το ίδιο θέμα και να αποσιωπήσει την πολύ νεότερη του 2014. Ξέχασε να την αναφέρει; Δεν τη θεωρεί σπουδαία; Μετάνιωσε γι’ αυτά που γράφει; Η αλήθεια είναι μία: Στην εργασία του 2014 υποστηρίζει στην ουσία την τακτική που εφάρμοσε το ΧρΛεξ, την οποία πέντε χρόνια αργότερα καταδικάζει. Τι μεσολάβησε το χρονικό διάστημα 2014-2019 για να αλλάξει γνώμη, αν άλλαξε, μπορεί να το ξέρει μόνο εκείνη. Στη σ. 285 αναφέρει επί λέξει: «Η καθιέρωση μέσω χρήσης έχει αποβεί καθοριστική υπέρ ορισμένων παρετυμολογημένων γραφών, όπως κτίριο, όπου επιπλέον υπάρχει και σημασιολογική συσχέτιση με το «κτίζω». Φαίνεται λογικό σε παρόμοιες περιπτώσεις να γίνεται ‘παραχώρηση υπέρ καθιερωμένης χρήσεως’ ή να συνυπάρχουν και οι δύο γραφές. Λέξεις με δύο γραφές μπορούν να είναι το αυγό/αβγό και το αυτί/αφτί. [...] Λόγω αδιαφανούς (πλέον) σχέσης με τη λέξη «παιδί», δε συντρέχει λόγος να διορθωθεί ο ορθοπεδικός – θα μπορούσαν και εδώ να είναι αποδεκτές και οι δύο γραφές». Σελ. 286: «Η συ(γ)γνώμη και ο καινούρ(γ)ιος είναι επίσης περιπτώσεις που δικαιολογούν την αποδοχή δύο γραφών». Τρεις φορές, για να το χωνέψουμε καλά, επαναλαμβάνει τη δικαιολόγηση της διπλής ορθογράφησης.[12] Στη σ. 73 της κρινόμενης εδώ εργασίας επικρίνει με την Καμηλ. τις «διπλές, ακόμα και τριπλές, ορθογραφήσεις» του ΧρΛεξ. Για να διεκτραγωδήσουν με μελανότερα χρώματα το ανοσιούργημα που διαπράττω, τονίζουν ότι καταφεύγω ακόμα και σε «τριπλές ορθογραφήσεις», υπονοώντας ότι επιφέρω ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση στους χρήστες του λεξικού. Μπράβο που ανακάλυψαν τα παραδείγματα κολλιτσίδα-κολιτσίδα-κολλητσίδα και στύβω-στίβω-στείβω. Ευτυχώς, τους διέφυγε το καλιμαύχι.[13] Άντε να υπάρχουν ακόμα το πολύ τέσσερις τριπλές ορθογραφήσεις. Όταν σε ένα σύνολο 75.000 λημμάτων παραθέτω 6, έστω 10 λέξεις, με τριπλή ορθογράφηση, και το θεωρούν βέβηλη πράξη, τότε δεν έχει νόημα να συνεχίσω αυτή την άχαρη συζήτηση. Πολύς λόγος γίνεται από ορισμένους, με πρώτη και καλύτερη την Ιορδανίδου, για τις 500 περίπου λέξεις της Νεοελληνικής που εμφανίζουν διπλή ορθογράφηση, ποσοστό στατιστικά ασήμαντο, αν ληφθεί υπόψη ότι το σύγχρονο λεξιλόγιο της γλώσσας μας αριθμεί τουλάχιστο 500.000 λέξεις. Τι προτείνει στα συμπεράσματα (σ. 286) της μελέτης που απέκρυψε; «[Μ]ια απλοποιημένη ιστορική ορθογραφία με βασικό μέλημα την ευκολία στην εκμάθησή της». Και συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι ύστερα από τέσσερις περίπου δεκαετίες στην πράξη, οι ορθογραφικές προτάσεις του ΛΜπ δεν φαίνεται να έχουν ευρύτερη απήχηση. Ενισχύει μάλιστα τη θέση της με παραπομπή σε σπουδαία μελέτη της Μάρως Κακριδή η οποία τονίζει: «η αντιπαράθεση μεταξύ αυστηρά ετυμολογικής ιστορικής ορθογραφίας και απλοποιημένης ιστορικής παραμένει προς το παρόν σε επίπεδο ειδικών και δεν έχει επηρεάσει την κοινωνία και την εκπαίδευση».[14] Το παράδοξο της όλης υπόθεσης είναι ότι οι Ιορδ.-Καμηλ. ειρωνεύονται την Ακαδημία Αθηνών για την επιλογή της διπλής ορθογράφησης (σ. 73: «απόφαση η οποία παρουσιάζεται ως καινοτομία», ενώ είναι καινοτομία και έτσι την είδαν οκτώ μάχιμοι εκπαιδευτικοί που δημοσίευσαν κριτικές του έργου), αποσιωπώντας ότι η Ακαδημία προτείνει τη γραφή που τίθεται πρώτη με μπλε γράμματα, με γνώμονα την απλοποιημένη ορθογραφία, σε περίπτωση διχογνωμίας των ειδικών, έτσι ώστε να αποενοχοποιηθούν οι φυσικοί ομιλητές, και ιδίως οι μαθητές, από τον εφιάλτη του ανορθόγραφου. Πώς τελειώνει τη μελέτη της την οποία απέκρυψε η Ιορδανίδου, με συγκατάνευση της Καμηλάκη; Με αυτούσια παράθεση (βλ. σ. 286-287) αποσπάσματος δικής μου μελέτης του 2001 (βλ. σημ. 10), την οποία δεν αναφέρει καθόλου στην κρινόμενη εδώ εργασία: «Η απλοποιημένη σε λογικά πλαίσια ορθογραφία συνδέεται με τη δημοκρατικοποίηση των κοινωνιών, την εγγραμματοσύνη ολοένα και περισσότερων πολιτών, τη διευκόλυνση του μαθητικού πληθυσμού και των ατόμων που μαθαίνουν μια γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη». Προφανώς θα έκανε μεγάλη εντύπωση η επιστημονική μου αυτή θέση, για να τελειώσει με τα λόγια μου τη μελέτη της, οφείλει όμως μια εξήγηση, τι την έκανε, μαζί με την Καμηλάκη, αυτό που παρουσίαζε ως άσπρο και φωτεινό, πέντε χρόνια αργότερα να το βλέπει μαύρο, σκοτεινό και καταδικαστέο, να επικρίνει τότε δριμύτατα το ΛΜπ και μετά σχεδόν να το εξισώνει, ως προς την ορθογραφία, με το ΛΤρ, τοποθέτηση που αποτελεί πραγματική ύβρη για το δημοτικισμό και τους αγώνες των μαχητών του, όπως εκφράζεται μέσα από το έργο ενός από τα πιο φωτεινά μυαλά του νεότερου ελληνισμού. Έχω δηλώσει, και μπορεί να το ελέγξει όποιος έχει την υπομονή, ότι το 95% των ορθογραφικών επιλογών του ΧρΛεξ ταυτίζονται με τις επιλογές του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και της Σχολής της Θεσσαλονίκης, όπως αποτυπώνονται στη μονογραφία του Γιώργου Παπαναστασίου, διευθυντή του Ιδρύματος του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, ένα έργο που δικαίως βράβευσε η Ακαδημία Αθηνών.[15] Ύστερα από αυτές τις επισημάνσεις, φαίνεται να είναι μικρό το παρακάτω, καθόλου τυχαίο, επιστημονικό «παράπτωμα»: Στην υποσημείωση 20 της σ. 72 κάνουν λόγο «για τις αρχές που διέπουν την ορθογραφία», με αναφορά σε μελέτη της Ιορδανίδου του 1998, αποσιωπούν όμως δύο εργασίες μου, στην πρώτη από τις οποίες παρουσιάζονται αναλυτικά, πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία, οι αρχές και οι κανόνες της ορθογραφίας, ενώ στη δεύτερη αναπτύσσονται και εξειδικεύονται τα σχετικά προβλήματα (βλ. σημ. 8). Δεν θα επιδοθώ στον άχαρο ρόλο διερεύνησης των διαδρομών της σκέψης των Ιορδ.-Καμηλ. (ούτε με ενδιαφέρει, ούτε ταιριάζει στο χαρακτήρα μου), που τις οδηγεί σε μια ασυνήθιστη για σοβαρούς ερευνητές τακτική, να θολώνουν τα νερά και να παρουσιάζουν όχι αυτό που πραγματικά είναι το ΧρΛεξ, αλλά αυτό που θα ήθελαν να είναι για να το κατεβάσουν από το βάθρο στο οποίο το τοποθέτησαν κορυφαίοι Έλληνες και ξένοι ειδικοί και να το τοποθετήσουν στο ίδιο επίπεδο με τα δύο άλλα λεξικά. Προσπαθώ να καταλάβω με καθαρά επιστημολογικά κριτήρια τον τρόπο με τον οποίο σκέπτονται ορισμένοι άνθρωποι, γιατί καταλήγουν σε αυτά ή εκείνα τα συμπεράσματα και για ποιο λόγο εκτίθενται χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Λάιζα Γιάσκαβετζ, Ψυχική Υγιεινή σε Πράσινο (αριστερά) και Ψυχική Υγιεινή σε Μπλε (δεξιά), 1997, ιδιωτική συλλογή. Για μένα είναι μεγάλη επιστημονική προσβολή μια ώριμη ηλικιακά επιστήμονας, με περιορισμένης εμβέλειας έως ανύπαρκτες θεωρητικές συμβολές στη λεξικογραφία, και μια εκκολαπτόμενη φιλόδοξη ερευνήτρια, η οποία σε πρόσφατο βιογραφικό της σημειώνει αναλυτικά ποια είναι τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα, πουθενά όμως δεν μνημονεύει τη λεξικογραφία, να φουσκώνουν επιδεικτικά σαν διάνοι, αρσενικές γαλοπούλες, και να εκστομίζουν κατηγορίες προς την Ακαδημία Αθηνών και σε μένα προσωπικά (σ. 73): «παραμένει αδιαφανές τόσο το κριτήριο επιλογής των λημμάτων με διπλή/τριπλή ορθογράφηση όσο και το κριτήριο προβολής ενός τύπου έναντι του άλλου. Χωρίς αναφορά στην ορθογραφική ρύθμιση της σχολικής γραμματικής φαίνεται αυθαίρετη η παράθεση δύο ή τριών τύπων και προβληματική η παραπομπή στη διάκριση ‘εσφαλμένος’ και ‘ορθός’. [...] Η συγκεκριμένη πρακτική υπονομεύει τη συμβολή του λεξικού στη διαδικασία της γλωσσικής τυποποίησης, με βάση και τις διεθνές λεξικογραφικές τάσεις περί ορθογραφικής ομοιομορφίας, όπως περιγράφτηκαν προηγουμένως». Τα περί «αδιαφάνειας», «αυθαιρεσίας» «προβληματικότητας» και «υπονόμευσης» ας τα κρατήσουν καλύτερα για τον εαυτό τους. Γιατί πρέπει να γίνει «αναφορά στην ορθογραφική ρύθμιση της σχολικής γραμματικής»; Η «σχολική γραμματική», όποιος ή όποιοι και αν την έχουν γράψει, είναι μόνιμο θέσφατο; Αν ζούσε σήμερα ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, σύμφωνα και με τα όσα διορατικότατα είχε προβλέψει, δεν θα έμενε πεισματικά κολλημένος στις θέσεις του, όπως παρουσιάζονται οι όψιμες θαυμάστριές του.[16] Στο Παράρτημα της δικής της μελέτης του 2014, που απέκρυψε η Ιορδανίδου, (σσ. 290-296) υπάρχουν αποκαλυπτικά στοιχεία. Αυτό που παρακολουθούσαμε από το 2003 στην Ακαδημία Αθηνών, δηλαδή τις ορθογραφικές διαφοροποιήσεις στο διαδίκτυο, όπως καταγράφονται στην επικρατέστερη μηχανή αναζήτησης Google για εξαγωγή στατιστικών συμπερασμάτων, χωρίς να είναι πάντα δεσμευτικά, αυτό ακριβώς παρουσιάζει η Ιορδανίδου. Ρίχνοντας κανείς μια ματιά στα δεδομένα που συνέλεξε (25.2.2013), διαπιστώνουμε ότι σε πάμπολλες περιπτώσεις η «Σχολική Γραμματική (Ορθογραφικός Οδηγός Γραμματικής Τριανταφυλλίδη)» παρέχει υποδείξεις που δεν ισχύουν σήμερα. Μερικές ενδεικτικές περιπτώσεις: αποθαρρημένος: Το ΛΤρ απορρίπτει την πρόταση Τριανταφυλλίδη. Δέχεται μόνο την ορθογράφηση αποθαρρυμένος. Το ΧρΛεξ, το οποίο κατηγορούν οι Ιορδ.-Καμηλ., καταγράφει ως δεύτερη εναλλακτική δυνατότητα αυτό που πρότεινε ο Τριανταφυλλίδης, επειδή εμφανίζει όχι αμελητέα στατιστική συχνότητα. δικλίδα: ΛΤρ δικλίδα/δικλείδα, το ΧρΛεξ προβάλλει τη δικλείδα, και ακολουθεί ως εναλλακτική δυνατότητα η δικλίδα, γιατί απλούστατα έχει καθιερωθεί η γραφή με -ει-, αν και θεωρείται εσφαλμένη. Η Ιορδ. δίνει για τη δικλίδα 16.000 παραδείγματα και για τη δικλείδα 67.200. Στις 27.4.2020 ήταν 27.000 και 84.000, αντίστοιχα. Επιβεβαιώνεται, επομένως, η επιλογή του ΧρΛεξ. γορίλλας: Η Γραμματική Τριανταφυλλίδη δεν έχει τη λέξη. Το ΛΤρ και το ΛΜπ επιμένουν στην ιστορική ορθογραφία, ενώ το ΧρΛεξ, προσγειωμένο στην πραγματικότητα καθιερώνει την απλούστερη γραφή γορίλας.[17] Παράλογα επιχειρήματα του παρελθόντος, όπως ότι ο πίθηκος αυτός πρέπει να γράφεται με -λλ- επειδή ο Άννων, καρχηδόνιος γεωγράφος, μεταφράστηκε τον 4ο π.Χ. αι., παρέχει την πληροφορία: Γόριλλαι (αἱ): φυλή τριχωτών γυναικών της Λιβύης. Πρόκειται για νεολατινική λέξη η οποία παραδίδεται στη γαλλική γλώσσα (gorille) από το 1749 και στην αγγλική (gorilla) από το 1832. Η σημασία «σωματοφύλακας», «μπράβος» αποτελεί σημασιολογικό δάνειο από τη Γαλλική, με πρώτη γνωστή μνεία το 1954, πληροφορία που παρέχει μόνο το ΧρΛεξ. χιμάω: Το ΧρΛεξ είναι το μόνο που σεβάστηκε την ορθογράφηση Τριανταφυλλίδη, ενώ το ΛΤρ και το ΛΜπ προκρίνουν το χυμάω. Ο τύπος χίμηξε έχει διπλάσια στατιστική συχνότητα από τον τύπο χύμηξε. Μη βασανίζουμε τους μαθητές με άσκοπες διορθώσεις και αχρείαστες επιπλήξεις. Το λογικό επιχείρημα των φιλολόγων ότι η γραφή με -ι- είναι ετυμολογικά αστήρικτη δεν έχει κατά κανόνα εφαρμογή στη γλώσσα, αφού, όπως όλοι γνωρίζουμε, η χρήση έχει τη μεγαλύτερη ισχύ στη γλώσσα.[18] Τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα, με τον σχολιασμό που κάνω, δείχνουν ότι, αν η Ιορδ. είχε θυμηθεί τι έγραφε πέντε χρόνια νωρίτερα, δεν θα καταδίκαζε με την Καμηλ. τόσο επιπόλαια τις ορθογραφικές προτάσεις του ΧρΛεξ. Αναλυτική αντίκρουση των θέσεων που διατυπώνουν οι συγγραφείς του άρθρου Για πρακτικούς λόγους θα σχολιάσω μία προς μία τις σελίδες της μελέτης και θα καταλήξω σε γενικά συμπεράσματα. Ήδη στον τίτλο της εργασίας «Τα λεξικά γενικής γλώσσας: Διεθνείς προδιαγραφές και ελληνικό λεξικογραφικό τοπίο» υπάρχουν δύο λάθη χρήσης του άρθρου. Η «γενική γλώσσα», όπως και αν τη φαντάζονται, είναι συγκεκριμένη. Επομένως, το σωστό είναι: «Τα λεξικά της γενικής γλώσσας». Το λεξικογραφικό τοπίο το οριοθετούν: συγκρίνουν τρία λεξικά. Όφειλαν, συνεπώς, να είχαν προσθέσει το άρθρο το. Μεταφράζουν το αγγλικό General language dictionaries ως «λεξικά γενικής γλώσσας», ο όρος όμως «γενική γλώσσα» είναι αδόκιμος και γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο ότι κανένα από τα συγκρινόμενα λεξικά δεν τον έχει καταγράψει. Στην αγγλική περίληψη μιλούν για general dictionaries, γενικά λεξικά, δόκιμη έκφραση που υπάρχει μόνο το Χρηστικό Λεξικό. Αντί «λεξικά γενικής γλώσσας» έπρεπε να είχαν γράψει: Γενικά λεξικά. Στη σύντομη αγγλική περίληψη αναφέρουν ότι εξετάζουν τη μακροδομή και τη μικροδομή τριών «εμβληματικών γενικών λεξικών» (three emblematic general dictionaries), και μπράβο τους, δεν τα αναφέρουν όμως για τον μη γνώστη της Νεοελληνικής), στο ελληνικό όμως κείμενο (σ. 66) άλλαξαν γνώμη και τα χαρακτηρίζουν απλώς «πρόσφατα λεξικά της σύγχρονης ελληνικής» (sic, όχι Ελληνικής, αφού δεν συνοδεύεται από τη λ. γλώσσα). Καταγράφουν 4 λέξεις-κλειδιά και ξέχασαν τη βασικότερη: λεξικογραφία. Έκριναν πιο σημαντική τη «γλωσσική τυποποίηση». Εισαγωγή (σ. 65) Ο ερευνητής δεν είναι υπεύθυνος φυσικά για τις απόψεις που εκφράζουν ομότεχνοί του. Όταν όμως τις αναφέρει, παρ’ όλο που είναι εσφαλμένες ή ξεπερασμένες και δεν τις αντικρούει ή δεν τις σχολιάζει, φαίνεται ότι τις αποδέχεται. Επικαλούνται τον [Piet] van Sterkenburg για ένα διευρυμένο ορισμό του λεξικού ο οποίος είναι γενικά απαράδεκτος.[19] Αποκαλεί το λεξικό «προϊόν» το οποίο χρησιμεύει παράλληλα ως «θεματοφύλακας της καθαρότητας της γλώσσας (a guardian of the purity of the language), των γλωσσικών προτύπων και των ηθικών και ιδεολογικών αξιών». Αν οι δύο ερευνήτριες ασπάζονται αυτή τη συντηρητική και εντελώς ξεπερασμένη θέση, τότε δεν με εκπλήσσει η αλλοπρόσαλλη κριτική τους. Η Ακαδημία Αθηνών δεν εξέλαβε ποτέ το λεξικό ως «καταναλωτικό προϊόν»,[20] άλλοι είναι «μαΐστορες στο εκθειαζόμενο εδώ «εμπορεύσιμο είδος», ούτε είδε το ρόλο της ως «φρουρού» της γλώσσας. Ο γενικός γραμματέας της Βασίλειος Χ. Πετράκος στον Πρόλογο του λεξικού είναι κατηγορηματικός: «Η Ακαδημία με το Χρηστικό λεξικό δεν αποβλέπει σε ρύθμιση της γλώσσας, αποδεδειγμένως ανεδαφική, τουλάχιστον από τα χρόνια του Κοραή». Δυο φορές επικαλούνται το συλλογικό έργο Piet van Sterkenburg (ed.), A Practical Guide to Lexicography, Amsterdam/Philadelphia 2003: John Benjamins Publishing Company για να ενισχύσουν τη θέση τους. Αν είχαν διαβάσει τη σκληρή, αλλά δίκαιη κριτική του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης Gilles-Maurice de Schryver, Προέδρου (2018-2020) της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Λεξικογραφίας (Euralex), θα ήταν πιο προσεκτικές στην επιλογή των μελετών που επικαλούνται.[21] Εισαγωγή (σ. 66) Στον υπέρτιτλο καταγράφεται εσφαλμένα η παραπομπή Γλωσσολογία/Glossologia 18 (2010), αντί 27 (2019) και αυτό επαναλαμβάνεται στη συνέχεια άλλες 22 φορές. Σε ένα από τα κρινόμενα λεξικά (ΛΜπ) μένουν στην πρώτη έκδοση του 1998 και δεν αναφέρουν πουθενά ότι, όταν έγραφαν τη μελέτη τους, κυκλοφορούσε η 4η έκδοση (2012). Για τη «στοιχειοθέτηση» (καλύτερα: τεκμηρίωση) των παρατηρήσεών τους οι συγγραφείς δηλώνουν ότι στηρίζονται α) στο Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ) του καθηγητή Διονύση Γούτσου (30 εκατομμύρια λέξεις), β) στο σώμα κειμένων Greek Web 2014 μέσω του λογισμικού Sketch Engine[22] και γ) στο διαδίκτυο ως σώμα κειμένων. Για τις περιπτώσεις β) και γ) παραπέμπουν σε δύο πεπαλαιωμένες μελέτες (2003, 2004) του πρωτοπόρου στη Γλωσσολογία σωμάτων κειμένων Adam Kilgarriff, που χάσαμε νωρίς (1960-2015), σε συνεργασία με άλλους ερευνητές, αντί να συμβουλευτούν την τελευταία σπουδαία εργασία του.[23] Το πόσο καλά ενημερωμένες είναι στη λεγόμενη “corpus-based lexicography” φαίνεται από το γεγονός ότι στη βιβλιογραφία που έλαβαν υπόψη τους (βλ. και σημ. 4), δεν αναφέρουν ούτε μία μελέτη από τις πολυάριθμες που έχουν τα κορυφαία στο είδος τους περιοδικά International Journal of Corpus Linguistics, 1(1996) - 25(2020) και Corpus Linguistics and Linguistic Theory, 1(2005) - 15(2019). Απορίας άξιο είναι γιατί δεν συμβουλεύτηκαν ένα από τα πρωτοποριακά και μεγαλύτερα σώματα κειμένων, τον Εθνικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ) του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου που περιλαμβάνει περισσότερες από 51.000.000 λέξεις, 651.089 μοναδικές λέξεις και 281.656 λήμματα. Αποφαίνονται, με σεμνότητα οφείλω να ομολογήσω, για πρώτη και τελευταία φορά ότι «δεν υπάρχει, εξ όσων τουλάχιστον γνωρίζουμε, εξειδικευμένη συγκριτική προσέγγιση των τριών υπό εξέταση λεξικών». Και όμως υπάρχει. Είναι η σπουδαία έρευνα των Γούτσου-Φραγκάκη, δημοσιευμένη δύο ολόκληρα χρόνια πριν από τη δική τους, όπως θα δούμε πιο κάτω, και η οποία μάλιστα επί της ουσίας ακυρώνει τη δική τους. Καλά, δεν ήξεραν, δεν ρώταγαν; Τρεις μόλις γραμμές πιο κάτω αφήνουν κατά μέρος την επίπλαστη συστολή τους και αποφαίνονται με κομπορρημοσύνη, ιδίως η Ιορδανίδου, με σχετική παραπομπή σε μελέτη της με άλλον ερευνητή και σε άκομψα ελληνικά: «δεδομένου ότι η νεοελληνική λεξικογραφία αποτελεί πρόσφατο κλάδο της γλωσσικής επιστήμης, είναι πολύ νωρίς για να κρίνει κανείς τα λεξικά με τα αυστηρά κριτήρια και τις προδιαγραφές που διέπουν τα αντίστοιχα λεξικά της αγγλικής, γαλλικής, γερμανικής κ.ο.κ., τα οποία υποστηρίζονται από μακρά γλωσσολογικά ενημερωμένη λεξικογραφική παράδοση». Με λίγα λόγια μας κάνουν χάρη οι δύο συγγραφείς του άρθρου και δεν κρίνουν τα τρία αυτά λεξικά με αυστηρά κριτήρια γιατί εδώ είναι Βαλκάνια, δεν μπορούν τα λεξικά μας να σταθούν δίπλα στα αντίστοιχα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά. Τι το ήθελαν όμως αυτό το κ.ο.κ. (και ούτω καθεξής); Κρίμα στη νεοελληνική λεξικογραφία που έχει κατέβει τόσο πολύ τη σκάλα του κακού. Συγκρότηση [του] λημματολογίου (σ. 67) Έλεγα πάντα στους φοιτητές μου να αποφεύγουν μετά το που λέξεις που αρχίζουν με το στη ή στις γιατί στη συμπροφορά προκύπτει κακοφωνία. Εδώ διαβάζουμε που στηρίζεται ... αντί το οποίο στηρίζεται ... Αν οι σημαντικές διαφορές που παρατηρούνται στα εξεταζόμενα τρία λεξικά στη συγκρότηση του λημματολογίου οφείλονται, όπως νομίζουν οι Ιορδ.-Καμηλ. «στην έλλειψη εκτενών, κατάλληλα σχεδιασμένων και επικαιροποιημένων κειμενικών σωμάτων, καθώς και εκσυγχρονισμένων μεθοδολογικών εργαλείων», τότε δεν έχουν καταλάβει ποια είναι η βαθύτερη ουσία των λεξικών ως «τεχνουργημάτων». Τα λεξικά δεν βγαίνουν από χυτήρια, όπως τα ομοιόμορφα αγάλματα. Οι συντάκτες τους προσπαθούν απεγνωσμένα να δώσουν μια από τις πολλές εικόνες του ωκεανού της γλώσσας και θα ήταν τραγικό να ταυτίζονται ως προς τις λημματογραφημένες λέξεις τους. Το καθένα από τα πολλά συγκρίσιμα λεξικά των μεγάλων ευρωπαϊκών γλωσσών, για τις οποίες υπάρχουν τεράστιας έκτασης κειμενικά σώματα, έχει τη δική του ταυτότητα και δεν συμπίπτει ποτέ το λημματολόγιό τους με τα υπόλοιπα, ούτε, πολύ περισσότερο, ο τρόπος παρουσίασης του κάθε λήμματος. Ο Πίνακας 1 παρέχει δείγμα[24] από τη μακροδομή του γράμματος Ε. Πού θέλουν να καταλήξουν; Στο ότι δεν συμφωνούν τα λεξικά μεταξύ τους. Χρειαζόταν αυτός ο πίνακας για να δείξουν το αυτονόητο; Οι πληροφορίες που δίνουν για το ΛΜπ δεν είναι επικαιροποιημένες και έτσι δημιουργείται εσφαλμένη εντύπωση στον αναγνώστη. Στις επόμενες εκδόσεις προστέθηκε το λήμμα εκηβόλος, ίσως επειδή υπάρχει, παραδόξως, στο λεξικό Τριανταφυλλίδη, κακώς κατά τη γνώμη μου, γιατί, ανεξάρτητα από τη στατιστική συχνότητα της λέξης, κανείς λογικός Νεοέλληνας δεν έχει την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει τη λέξη στην καθημερινή του επικοινωνία.[25] Προσπάθησαν πολύ οι συγγραφείς του άρθρου να βρουν εννέα συνεχόμενα λήμματα που δεν θίγουν πολύ τα άλλα δύο λεξικά, ενώ, αν επέλεγαν λήμματα από εκατοντάδες λεξικά μορφήματα, όπως βιο-, ενδο-, ευρω-, κυβερνο- θα φαινόταν η εντυπωσιακή υπεροχή του Χρηστικού Λεξικού. Τελικά, αν σχολίαζαν τον Πίνακα που παραθέτουν, έπρεπε να πουν ότι το λεξικό της Ακαδημίας υπερέχει έναντι των άλλων διότι ναι μεν παρέλειψε συνειδητά να λημματοποιήσει το επίθετο εκζεματικός, με το σκεπτικό ότι, αφού υπάρχουν τα λήμματα έκζεμα και -ικός, το παραγόμενο επίθετο γίνεται εύκολα κατανοητό (η πρακτική αυτή ακολουθήθηκε και σε άλλες περιπτώσεις για εξοικονόμηση χώρου), δεν λημματοποίησε όμως τα εξωπραγματικά εκηβόλος και Ε.Κ.Η.Π.Ε.Δ., ενώ πρόσθεσε το εκζητούμενος ως χωριστό λήμμα διότι στις συμφωνίες των ευρωπαϊκών κρατών περί ασυλίας ο νομικός αυτός όρος έχει παγιωθεί.[26] Το λήμμα αβοκέτα δεν δικαιολογείται κατά την άποψή τους, όπως ήδη αναφέραμε. Ελάχιστα λήμματα, κυρίως απειλούμενα είδη της πανίδας και της χλωρίδας, το έχω πει και το έχω γράψει κατ’ επανάληψη, μπήκαν στο λεξικό για να αφυπνίσουν συνειδήσεις. Τόσο μυαλό έχω για να ξέρω ότι ο ποταμοσφυριχτής, κανονικό λήμμα στο ΧρΛεξ, δεν ανήκει στο λεξιλόγιο της κοινής γλώσσας. Και αυτό το εκπληκτικό δημιούργημα της φύσης σταδιακά εξαφανίζεται. Ας μείνει για λίγα χρόνια σε κάποιο λεξικό. Ο ευαίσθητος κορυφαίος ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης επαινεί αυτό που επικρίνουν οι ερευνήτριες της ψυχρής λογικής: «Η μεταχείριση των λέξεων προϋποθέτει και μιαν αίσθηση ανθρωπιστικής αντιμετώπισής τους. Οι ίδιες οι λέξεις είναι ζωντανά και παλλόμενα σώματα, πλάσματα που εξελίσσονται δημιουργικά. Αλλά για να το αντιληφθεί κανείς αυτό χρειάζεται να διαθέτει ποιητική ευπάθεια κι ευαισθησία, ευγένεια ψυχής και φως ιλαρόν μέσα του».[27] Την αβοκέτα, με 79 άλλα πουλιά, διαιώνισε ο Γιώργης Παυλόπουλος στο υπέροχο ποίημά του «Πού είναι τα πουλιά;»:[28] Πού είναι ο Μολοχτός κι’ ο Πάπουζας; / Η Αβοκέτα κι’ ο Καλαμοκανάς; Τις ενοχλεί η βαζοπρεσίνη, «αντιδιουρητική ορμόνη», η οποία όμως καταγράφεται σε όλα τα αντίστοιχα ξενόγλωσσα λεξικά.[29] Στο τέλος της υποσημείωσης υπάρχει μια κακεντρεχής αναφορά, η οποία, αν μη τι άλλο, σημαίνει για μένα πολλά.[30] Από τις επαινετικές παρατηρήσεις του Γούτσου για ορισμένα θέματα που εξετάζουν και οι ίδιες, δεν αναφέρουν ούτε μία. Συγκρότηση [του] λημματολογίου (σ. 68) Επικρίνουν και πάλι το ΧρΛεξ γιατί δεν καταγράφει πάντοτε τις αρνητικές συνυποδηλώσεις ορισμένων εθνωνυμίων, όπως Σκοτσέζος «τσιγκούνης, φιλάργυρος», ή ότι «στο Πελοποννήσιος/Πελοποννήσια δεν αναφέρεται η σημασία του ως τοπωνυμικού δυσφημισμού, ούτε λημματογραφούνται τα δυσφημιστικά συνώνυμα καταυλακιώτης και χαμουτζής». Δεν χρειάζεται να απολογηθεί κανείς για αυτονόητα πράγματα. Όπως δεν καταγράφονται στο ΧρΛεξ εκατοντάδες λέξεις-ταμπού, όχι «χυδαίες», όπως τις αποκαλούν συνήθως, έτσι δεν κρίθηκε σκόπιμο για ένα λεξικό που μπαίνει σε χιλιάδες σπίτια, να διαιωνίζει απαράδεκτα στερεότυπα και προσβλητικές εκφράσεις. Τέτοιου είδους ευτελείς κατηγορίες αναγνωρίζονται ως έπαινοι από την πλειονότητα των χρηστών του λεξικού και το ξέρουμε αυτό γιατί προηγήθηκε συμπλήρωση ανώνυμων ερωτηματολογίων με τυχαίο δείγμα της στατιστικής ανάλυσης. Ας μην επικαλούμαστε συνέχεια τα «δομημένα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων»,[31] πρώτον διότι δεν αποτελούν «πανάκεια»[32] και, δεύτερον, εδώ και πολλές εκατονταετίες, μπορεί να μην υπήρχαν οι εκθειαζόμενοι (σ. 66, σημ. 7) «πολύτιμοι πόροι εξόρυξης γλωσσικών δεδομένων», αλλά παραδοσιακά σώματα κειμένων υπήρχαν και θα υπάρχουν.[33] Η εξόρυξη, μεταφραστικό δάνειο του αγγλικού mining, ως όρος της γεωλογίας και της πληροφορικής, προϋποθέτει διάφορα στάδια επεξεργασίας με καθοριστική τη συμβολή όχι μόνο των μηχανών, αλλά και του ανθρώπου, που έχει αισθήματα και συναισθήματα, στη συγκεκριμένη περίπτωση του ταπεινού και παρεξηγημένου λεξικογράφου. Ας μην μας «τσαμπουνούν» κάθε τόσο (σσ. 68, 69, 75 κ. ά.) οι Ιορδ.-Καμηλ. ότι «δεν είναι διαφανή τα κριτήρια», λέτε και φταίει ο γλωσσολόγος και ιδιαίτερα ο λεξικογράφος για τις σκοτεινές πλευρές της γλώσσας που μάχεται να μελετήσει. Όπως τόσους αιώνες, έτσι και τώρα και στο μέλλον, το μυστήριο της γλώσσας θα παραμένει άλυτο. Υπάρχουν λέξεις που κρύβουν την πίκρα και τα μυστικά τους σαν το κυπαρισσόμηλο. Η καθηγήτρια Monika Schmid, Πρόεδρος του Τμήματος Γλώσσας και Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Έσσεξ, εκφράζει μια αλήθεια που πρέπει να την έχουμε πάντα κατά νου: «Αυτό που πραγματικά μου αρέσει στη γλώσσα είναι ότι όλοι νομίζουμε πως ξέρουμε με ποιο τρόπο λειτουργεί, όταν όμως την κοιτάζεις από πιο κοντά, σε εκπλήσσει σχεδόν πάντα και αντίκειται στις προσδοκίες σου».[34] Συγκρότηση [του] λημματολογίου (σ. 69) Οι Ιορδ.-Καμηλ. παρατηρούν ότι λημματοποιήθηκε το παρωχημένο ΠΑΣΠΕ, όχι όμως «οι συντομευμένες ονομασίες των πολιτικών κομμάτων [π.χ. ΣΥ.ΡΙΖ.Α., Ν.Δ., ΠΑ.ΣΟ.Κ.]». Κατά την προσφιλή τους παραπλανητική τακτική, αφήνουν τον ανυποψίαστο αναγνώστη να καταλάβει ότι το ΧρΛεξ καταγράφει ξεπερασμένα λήμματα. Αν ήταν λίγο πιο προσεκτικές, θα απέφευγαν να σημειώσουν αυτό το παράδειγμα γιατί απλούστατα στη συνέχεια γράφω: «σήμερα: Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών». Γιατί έγινε αυτό; Διότι απλούστατα η γλώσσα έχει παρελθόν και συνέχεια. Υπάρχουν ακόμα πολλοί που λένε ότι «τέλειωσα την ΠΑΣΠΕ», οπότε κρίθηκε απαραίτητο να παραμείνει μερικά χρόνια και το παλαιότερο ακρωνύμιο στο λεξικό. Με το ίδιο σκεπτικό –τίποτε δεν έγινε τυχαία στο ΧρΛεξ και δεν φταίω εγώ για όσους δεν έχουν την απαραίτητη διειδυτική ματιά να διασταυρώνουν τις πληροφορίες, θέλουν όμως να ασκήσουν κριτική–, υπάρχει λήμμα ΑΣΟΕΕ (παλαιότ.): Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών. Σήμερα ΟΠΑ. Οι αιτιάσεις δεν έχουν τελειωμό: Δεν υπάρχει στο λεξικό «το ακρωνύμιο Λ.Ο.Α.Τ.Κ., ενώ σε παράρτημα, μαζί με τις λατινικές φράσεις, λημματογραφούνται ξένα ακρωνύμια». Κατ’ αρχήν δεν είναι «ξένα» ακρωνύμια, αφού έχουν ενσωματωθεί στο λεξιλόγιο της γλώσσας μας. Το ακρωνύμιο ΛΟΑΤ [ή ΛΟΑΤΚΙ] βρήκε μόλις το 2018 τη θέση του στο Le Petit Robert.[35] Το λεξικό της Ακαδημίας τυπώθηκε τέσσερα χρόνια νωρίτερα. Στα αγγλικά λεξικά δεν έχει ακόμα κατακαθίσει η σκόνη με αποτέλεσμα να έχουν καταγραφεί στο ηλεκτρονικό Merriam-Websrer’s πέντε παραλλαγές του ακρωνυμίου.[36] Ο Νόμος 4491/2017 παρέχει στα διεμφυλικά άτομα το δικαίωμα να αναγνωρίζουν την ταυτότητα του φύλου τους ως στοιχείου της προσωπικότητάς τους, γεγονός το οποίο επισημοποιεί μια πραγματικότητα η οποία πρέπει να αποτυπωθεί πληρέστερα και στα λεξικά. Στη δεύτερη παράγραφο αυτής της σελίδας οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν μπορούν να μην αναφέρουν τη μεγάλη αρετή του ΧρΛεξ, το πλήθος των νεολογισμών (πέντε περίπου χιλιάδες) που λημματογραφήθηκαν πρώτη φορά και έδειξαν ένα μικρό, έστω, μέρος από τη νέα γλωσσική και κοινωνική πραγματικότητα των τελευταίων δεκαετιών. Πώς ερμηνεύουν όμως αυτή τη θαρραλέα καινοτομία; «Πολιτική διεύρυνσης της ύλης με νεολογισμούς υιοθετεί το ΧΛΝΓ, το οποίο, ως το πλέον σύγχρονο, υπερέχει εκ των πραγμάτων ως προς την παρακολούθηση της γλωσσικής ‘επικαιρότητας’». Πρώτα από όλα δεν έγινε «διεύρυνση της ύλης» (δεν πρόκειται για ύλη σχολικού βιβλίου, κατά το αντώνυμο σχήμα: μείωση της ύλης), αλλά για συστηματική «εξόρυξη», όρων, όπως προτιμούν οι ίδιες να λένε, από συγκεκριμένες βάσεις δεδομένων. Ώστε, λοιπόν, το ΧρΛεξ υπερέχει, όχι γιατί στηρίχτηκε σε σώματα κειμένων και ακολούθησε άλλη πρακτική και μεθοδολογία, αλλά γιατί είναι το «πλέον σύγχρονο», οφείλεται δηλαδή η υπεροχή του, και ως προς το σημείο αυτό, στη χρονική στιγμή έκδοσής του, λες και όποιο λεξικό κυκλοφορήσει μετά από κάποιο άλλο είναι αυτόματα καλύτερο. Μια τέτοια ερμηνεία δεν τιμά κανένα που θέλει να λέγεται επιστήμονας.[37] Το κατηγορητήριο συνεχίζεται: «Τέλος, παρατηρούνται ελλείψεις ... ή ασυνέπειες». Ασυνέπεια θεωρούν ότι «ενώ παρατίθεται το σούπερ-μάρκετ, δεν συμπεριλαμβάνεται το συνοικιακό μίνι μάρκετ». Δυστυχώς, γι’ αυτές, υπάρχει στο λεξικό! Είναι γραμμένο με μεγάλα ευδιάκριτα μπλε γράμματα και παρ’ όλα αυτά δεν το πρόσεξαν. Ας αφήσουν, επιτέλους, το παραμυθάκι με τις ελλείψεις, γιατί απλούστατα όλα τα λεξικά έχουν και θα έχουν ελλείψεις. Ο Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας, όπως αναφέρω πιο πάνω, καταγράφει 281.656 λήμματα. Το ΧρΛεξ λημματογράφησε 75.000 περίπου λήμματα και άφησε στην άκρη 206.656. Μπορούν να αντλούν από εκεί παραδείγματα να επικρίνουν όλα τα επίτομα λεξικά. Το θέμα είναι αν το λεξικό δίνει αντιπροσωπευτική εικόνα της κοινής γλώσσας για την εξυπηρέτηση των σύγχρονων επικοινωνιακών αναγκών και αν προσφέρει τις απαραίτητες πληροφορίες για την κατανόηση και σύνταξη απαιτητικών κειμένων. Παρατηρήσεις όπως «καταγράφονται τα επίθετα νιτσεϊκός και μακιαβελικός, αλλά όχι το καφκικός, ομοίως φροϋδικός, αλλά όχι λακανικός κ.ο.κ.» δείχνουν ότι οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι ο χώρος ενός λεξικού είναι περιορισμένος και ότι μοιραία γίνεται μικρή επιλογή. Ποιος θα χρειαστεί να ανοίξει λεξικό για να κατανοήσει τι σημαίνει βαγκνερική μουσική ή τον τίτλο του βιβλίου «Κλινική εισαγωγή στη λακανική ψυχανάλυση;». Όποιος έχει επαφή με τη γλωσσική πραγματικότητα δεν μπορεί να κατηγορήσει το ΧρΛεξ ότι πετά στα σύννεφα με το να τολμήσει να λημματογραφήσει τις λέξεις φτωχοποιώ (άκουσον, άκουσον, δεν υπάρχει αυτό το ρήμα στη Νεοελληνική!, βλ. όσα γράφω πιο πάνω), βαφλιέρα,[38] τηλεμαϊντανός, λες και δεν έχουν δει ποτέ τους τηλεμαϊντανούς στην τηλεόραση. Η επιπολαιότητα και η προχειρότητα συνεχίζεται. Μέμφονται το ΧρΛεξ γιατί «παρατηρούνται ελλείψεις (π.χ. ραδιομέγαρο, τεκνοθεσία, τρομονόμος, χαμηλοκάβαλος)». Οι τέσσερις αυτές λέξεις δεν υπάρχουν στα δύο άλλα λεξικά. Δεν πρόσεξαν ότι στο ΧρΛεξ καταγράφονται κανονικά τα λήμματα τρομονόμος και χαμηλοκάβαλος. Συνειδητά αποκλείσαμε το ραδιομέγαρο, δεν φανταζόμουνα όμως ότι κάποτε θα χρειαζόταν να εξηγήσω σε γλωσσολόγους το λόγο της μη λημματογράφησής τους. Ας τον ακούσουν λοιπόν, παρ’ όλο που συνειρμικά έρχεται στο μυαλό μου εικόνα από το αμφιθέατρο, όταν δίδασκα γλωσσολογία σε πρωτοετείς φοιτητές. Η λέξη ραδιομέγαρο δεν μπορεί να μπει σε ένα σοβαρό λεξικό γιατί είναι, στην Ελλάδα τουλάχιστο, συγκεκριμένο κτίριο και έδρα ραδιοτηλεοπτικού σταθμού στην Αγία Παρασκευή Αττικής, γνωστό και ως ραδιομέγαρο της ΕΡΤ. Τα λεξικά της αγγλικής (με εξαίρεση ένα), γαλλικής και γερμανικής γλώσσας δεν παραθέτουν αντίστοιχο λήμμα.[39] [Οι λέξεις-ταμπού σε χρηστικά λεξικά] Οι γλωσσολόγοι μελετούν όλες τις λέξεις με τον ίδιο θαυμασμό. Οι λεξικογράφοι δεν κάνουν διάκριση ανάμεσα σε «ωραίες» και «άσχημες» λέξεις. Φανταστείτε, έγραψα κάπου, ο εντομολόγος να σιχαίνεται τις κατσαρίδες και να θαυμάζει μόνο τις πεταλούδες. Τότε δεν είναι επιστήμονας. Μελετά με το ίδιο επιστημονικό ενδιαφέρον και την ίδια αγάπη όλα τα έντομα, αποκαλύπτοντας με τις έρευνές του το μεγαλείο της Φύσης. Όλα έχουν ένα όριο. Στα λεξικά γενικής χρήσης δεν λημματογραφείται κάθε λέξη-ταμπού. Αυτό γίνεται σε ειδικά λεξικά. Όταν έρχεται η κ. Καμηλάκη, πρωτίστως, η οποία έχει μελετήσει αυτό το θέμα (βλ. σημ. 52) και σε πλήρη συμφωνία με την κ. Ιορδανίδου υποδεικνύουν «ελλείψεις» του ΧρΛεξ στο πεδίο αυτό, διαπράττουν σοβαρό ολίσθημα, γιατί αγνοούν την κοινωνική πραγματικότητα.[40] Στο ΧρΛεξ λημματοποιήθηκαν με μεγάλη προσοχή αντιπροσωπευτικές λέξεις-ταμπού, και όχι «χυδαίες», όπως συνηθίζεται να λέγονται, χωρίς να ληφθούν υπόψη τα στατιστικά δεδομένα των κειμενικών σωμάτων και των διαδικτυακών πηγών. Είναι λυπηρό, κυρίες που διδάσκουν τη νεοελληνική γλώσσα, να επισημαίνουν (βλ. στο βιβλίο του 2015, σ. 52, βλ. πιο κάτω σημ. 52) ότι στο ΧρΛεξ «παραλείπονται πάμπολλες ‘άσεμνες’ λέξεις» (προκαταβολικά ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες, χωρίς να είμαι σεμνότυφος), όπως: πουτσίζω, μουνόχειλα, καυλοράπανο, μαλακοκαύλης, μουνόδουλος, πηδιόλα, πηδήκουλας, κλαπαρχίδης κ.ο.κ.». Πάλι καλά που με τη φόρα που πήραν σκέφτηκαν να προσθέσουν και ένα «ούτω καθεξής» και σταμάτησαν την απαρίθμηση ανάλογων λέξεων που δεν έχουν φυσικά καμιά θέση σε κανένα νεοελληνικό λεξικό που προορίζεται για το ευρύ κοινό.[41] Σε ό,τι αφορά τη λημματογράφηση των «λέξεων-ταμπού», επιβάλλεται να τονιστεί εμφατικά κάτι το αυτονόητο, ότι δηλαδή το ΧρΛεξ κινήθηκε στα όρια της ευπρέπειας. Μερικές εκφράσεις που αναλύουν στο παραπάνω βιβλίο τους οι Καμηλάκη, Κατσούδα, Βραχιονίδου, καταγράφονται και στο λεξικό της Ακαδημίας, παρ’ όλο που ενοχλούν ορισμένους, όπως: στρινγκάκι, και κερατάς και δαρμένος, έκανε (και) η μύγα κώλο κι έχεσε τον κόσμο όλο. Θα ήταν όμως αυτόχρημα γελοίο αν προσθέταμε, όπως ενδεχομένως θα ήθελαν οι ίδιες, το πορδοσάκουλο (στα ποντιακά είναι το βρακί), ή το «τσουτσού φερετζέ» (προφυλακτικό) στο οποίο αφιερώνουν ειδική ενότητα, ή το παράδειγμα «Αιδοίο: το πιο διάσημο ρυμουλκό της ανθρωπότητας» το οποίο χρησιμοποιούν ως τίτλο υποενότητας του βιβλίου τους. Συγκρότηση [του] λημματολογίου (σ. 71) Η ανευθυνότητα και η επιπόλαια παραπλάνηση δεν έχουν όρια. Στην τέταρτη παράγραφο αυτής της σελίδας οι Ιορδ.-Καμηλ. εξάγουν το ακόλουθο συμπέρασμα: «Στο ΧΛΝΓ υπάρχει ξεχωριστό λήμμα γελάδα, κενό πληροφορίας, με εσωτερικό παραπεμπτικό στο αγελάδα, εντός του οποίου συμπεριλαμβάνεται το ‘λαϊκό’ γελάδα». Αντίθετα, για το ΛΜπ διαπιστώνουν: «επιλέχθηκε να περιληφθεί η υφολογική σήμανση στον τίτλο του λήμματος (αγελάδα κ. [λαϊκ.] γελάδα)». Επικρίνεται στη συγκεκριμένη περίπτωση το λεξικό της Ακαδημίας ότι παρουσιάζει «κενό πληροφορίας». Το ΛΜπ, κατά τις δύο ερευνήτριες, δεν παρουσιάζει «κενό πληροφορίας» και ας έχει ακριβώς ό,τι και το ΧρΛεξ! Δεν έχουν καταλάβει ότι όταν παραπέμπουμε σε ένα λήμμα, κυρίως σε περίπτωση διτυπίας, όλες οι πληροφορίες δίνονται στο κυρίως λήμμα. Ένας ξένος που μαθαίνει Ελληνικά και βλέπει στο λογοτεχνικό κείμενο που διαβάζει τη λέξη γελάδα είναι πολύ πιθανό να μη σκεφτεί ή να μη γνωρίζει τη λέξη αγελάδα και να νομίσει ότι δεν υπάρχει στο λεξικό. Γι’ αυτό αναγράφεται στην οικεία θέση η γελάδα με παραπομπή στην αγελάδα, όπου παρέχεται και η αναγκαία υφολογική πληροφορία. Το ΧρΛεξ και το ΛΤρ έχουν μια ενδιαφέρουσα καινοτομία. Καταγράφουν ως παραπεμπτικά λήμματα συχνά χρησιμοποιούμενους ρηματικούς τύπους που δεν ταυτοποιούνται εύκολα για διευκόλυνση των μη φυσικών ομιλητών. Ένας ξένος που ακούει ή διαβάζει την πρόταση «Δεν ξέρει τι να του πει» θα βρει μόνο στα δύο αυτά λεξικά παραπεμπτικό λήμμα πει βλ. λέω. Συλλαβισμός (σ. 72) Ο συλλαβισμός όλων των λημμάτων αποτελεί καινοτομία μόνο του Χρηστικού Λεξικού. Στην υποσημείωση 19 οι Ιορδ.-Καμηλ. αναγνωρίζουν ότι «αποτελεί χρήσιμη πληροφορία», δεν μπορούν όμως να μη βγάλουν την «κακία» τους: Είναι χρήσιμη «κυρίως για χρήστες διδασκόμενους τη γλώσσα, αλλά συνήθως εμφανίζεται σε ειδικά ορθογραφικά λεξικά». Δεν θα απολογηθώ ακόμα μια φορά για μια αξιέπαινη λεξικογραφική πρακτική που εφαρμόζει χρόνια τώρα ο μεγάλος λεξικογραφικός οργανισμός Duden στο αντίστοιχο Deutsches Universalwörterbuch, πρώτο σε κυκλοφορία λεξικό, την οποία εφάρμοσα και για την ελληνική γλώσσα. Όταν γράφουν «για χρήστες διδασκόμενους τη γλώσσα» συμπεριλαμβάνουν και τους φυσικούς ομιλητές, μαθητές και φοιτητές, επομένως πρόκειται για χρησιμότατη πληροφορία για ένα ευρύτατο τμήμα του πληθυσμού. Ο περιοριστικός όμως χαρακτήρας που προκύπτει από το συγκείμενο δείχνει ότι δεν διατύπωσαν σωστά αυτό που ήθελαν να πουν, ότι δηλαδή αφορά πιο πολύ αυτούς που διδάσκονται την Ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα. Είτε το ένα εννοούν είτε το άλλο, κατά τη γνώμη μου έχουν άδικο. Μορφολογία (σ. 74) Οι Ιορδ.-Καμηλ. αποδελτίωσαν όλες σχεδόν τις καλοπροαίρετες και τεκμηριωμένες υποδείξεις που έκανε στην αναλυτική κριτική του για το ΧρΛεξ ο Διονύσης Γούτσος και τις προβάλλουν ως «αρνητική κριτική» για να δείξουν ότι το λεξικό της Ακαδημίας δεν είναι δα και τίποτε το ιδιαίτερο, συγκρινόμενο με τα δύο άλλα. Τσιμουδιά για τους επαίνους.[42] Κάποιους επαίνους προσπαθούν, πλην ματαίως, να τους «αποδομήσουν». Σημειώνουν: «Ορισμένα ρήματα λημματογραφούνται στο γ΄ πρόσωπο λόγω μεγάλης στατιστικής συχνότητάς τους σε αυτόν τον τύπο και όχι στο α΄ ενικό του ενεστώτα ή στον ενικό της οριστικής (π.χ. αντιβαίνει, εμπίπτει, επείγει, ρέει, τεκμαίρεται και όχι αντιβαίνω, εμπίπτω, επείγω κ.ο.κ.· εκρήγνυται και όχι εκρήγνυμαι). Η ίδια πολιτική ακολουθείται και για ουσιαστικά που εμφανίζονται κυρίως στον πληθυντικό (ζυμαρικά, τρόφιμα κ.ά.)». Στην διαπίστωση του Γούτσου[43] ότι πρόκειται «για ιστορικής σημασίας απόφαση στο χώρο της ελληνικής λεξικογραφίας ...», οι Ιορδ.-Καμηλ. απαντούν: «Η συγκεκριμένη πρακτική στην εγχώρια λεξικογραφία υιοθετήθηκε πρώτη φορά από το Αντίστροφο Λεξικό της ΝΕ (ΑΛΝΕ 2002), βλ. ‘Εισαγωγή’, σελ. ιγ΄, σημ 9) και στη συνέχεια από το ΛΕΞΓ (2007)», δηλ. το Λεξικό της ελληνικής ως ξένης γλώσσας, με επιστημονική υπεύθυνη την Ιορδ., το οποίο εκδόθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων» (2002-2004). Οι Γούτσος-Φραγκάκη (βλ. σημ. 5, σσ. 113-114) επανέρχονται με σαφήνεια στο θέμα: «Μια επιπλέον συνέπεια της διαπίστωσης αυτής επισημαίνεται από τον Sinclair[44], ο οποίος αμφισβητεί την παραδοχή των λεξικογράφων ότι τα λήμματα του λεξικού πρέπει να είναι στην παραδοσιακή τους μορφή π.χ. ονομαστική ενικού για τα ουσιαστικά, πρώτο πρόσωπο οριστικής ενεστώτα για τα ρήματα στα ελληνικά. Όντως, σύγχρονα λεξικά όπως το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών (Χαραλαμπάκης 2014) αποκλίνουν από την παραδοσιακή αρχή εισάγοντας λήμματα σε άλλους μορφολογικούς τύπους όπως γκελάρει, ρέει, τροχιοδρομεί, αλληλεξαρτώνται, αλληλοεξυπηρετούνται, λουόμενος-λουόμενη κ.ά., ενώ η ίδια πολιτική ακολουθείται και για ουσιαστικά που εμφανίζονται κυρίως στον πληθυντικό (ζυμαρικά, τρόφιμα κ.ά.). Η απόφαση αυτή στηρίζεται ακριβώς στις σχετικές συχνότητες των μορφολογικών τύπων του λήμματος». Οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν κατάλαβαν ότι δεν πρόκειται για «πρωτιά», δίκην αθλητικών αγώνων οι οποίοι έχουν συγκεκριμένη διάρκεια. Στην επιστήμη ισχύουν άλλοι όροι. Το ποιος είπε ή έγραψε πρώτος τι και πώς είναι κάτι σχετικό. Δεν έχει, επίσης, κανένα νόημα να απονέμει κάποιος επαίνους στον εαυτό του, στις φίλες ή τους φίλους του. Όποιος παρακολουθεί την εξέλιξη της Ιστορίας των επιστημών και των ιδεών και τη μεθοδολογία της έρευνας ξέρει ότι σπάνια οι ιδέες κατεβαίνουν, ακόμα και σε ένα χαρισματικό άτομο, εξ ουρανού.[45] Τελικά, δεν έχει σημασία ποιος «υιοθέτησε» πρώτος κάτι. Μπορεί, αφού το λέει η ίδια η Ιορδανίδου, να ακολούθησε την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, η τελευταία όμως ούτε ανακάλυψε ούτε «υιοθέτησε» πρώτη την «καινοτομία» αυτή. Θα ήταν γελοίο να υποστηρίξει κάποιος ότι ανακάλυψε τα τριτοπρόσωπα ρήματα. Είναι σαν να έλεγε ότι ανακάλυψε τον τροχό. Στη μεθομηρική εποχή, συγκεκριμένα στον Ησίοδο και τον Ηρόδοτο, καταγράφεται το ρήμα ὕει, «βρέχει». Αυτό που δεν κατανόησαν οι επικρίτριες της συγκεκριμένης καινοτομίας, επιπλήττοντας συγχρόνως τον καθηγητή Γούτσο για τον άστοχο, υποτίθεται, έπαινό του, είναι ότι το ΧρΛεξ συστηματοποιεί αυτά τα φαινόμενα, πράγμα που δεν έκανε κανένα νεοελληνικό λεξικό ως τώρα, παραδόξως όμως ούτε τα περισσότερα λεξικά των μεγάλων ξένων γλωσσών. Το λυπηρό είναι ότι παραθέτουν το σχετικό απόσπασμα από την κριτική του Γούτσου (σ. 74): [το ΧρΛεξ] «επιδιώκει να αναπαραστήσει με ακριβέστερο τρόπο την πραγματικότητα της γλώσσας» και το αγνοούν στην πράξη ή το παρερμηνεύουν εντελώς. Ο Γούτσος δεν θα υπέπιπτε στο βαρύ ατόπημα που του καταμαρτυρούν, γιατί έχω διαπιστώσει πολλές φορές, διαβάζοντας βιβλία και μελέτες του, ότι διασταυρώνει τις πληροφορίες του, ελέγχει και επανελέγχει αυτά που γράφει. Πιέρ Φαντσέσκο Μόλα (1612-1666), Καρικατούρα καθιστού ανθρώπου που διαβάζει. ΜΕΤ, Νέα Υόρκη. Θα το κάνω, λοιπόν, λιανά, για να το καταλάβουν. Πρώτον, η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη δεν συστηματοποίησε αυτές τις περιπτώσεις, γιατί και να ήθελε δεν μπορούσε να τις παρουσιάσει λόγω του είδους του λεξικού που εκπόνησε. Ας ψάξουν όσο θέλουν στο λεξικό αυτό και να μας πουν πού βρίσκονται οι τύποι: απολήγει, αστραποβολά, βουίζει, εμφωλεύει, κλωσά, κοάζει, σελαγίζει, φωσφορίζει. Μάταια θα αναζητήσουν, επίσης, τα αστράφτει και βροντά. Μόνο τα απόβροντα και κυματόβροντα υπάρχουν. Ούτε το εκρήγνυται θα βρουν. Καταγράφεται το ενδείκνυται, το οποίο, ενώ το ΛΜπ σημειώνει ότι είναι συχνότερο ως τριτοπρόσωπο ρήμα, το λημματογραφεί ως ενδείκνυμαι. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη λημματογραφεί, όπως όλα γενικώς τα λεξικά, τους ανύπαρκτους σε χρηστικό επίπεδο τύπους ζυμαρικό και τρόφιμο. Την πρακτική αυτή ούτε υιοθέτησε πλήρως ούτε καν συστηματοποίησε η Ιορδ. στο έτσι κι αλλιώς πολύ περιορισμένης έκτασης λεξικό του 2007. Αν δεν θυμόταν ότι κατέγραψε τα λήμματα τρόφιμο και ζυμαρικό, ας άνοιγε ξανά το λεξικό του οποίου είχε την επιστημονική ευθύνη να δει το αστείο του πράγματος:[46] Οι συνεργάτες της έγραψαν: το ζυμαρικό: τα ζυμαρικά είναι τροφή ... Βλ. και: το τρόφιμο: τα τρόφιμα είναι ... Αυτές οι καταγραφές επιβεβαιώνουν τη σημασία που είχε η πρωτοβουλία της Ακαδημίας Αθηνών να εκπονήσει ένα λεξικό, το οποίο, εκτός των άλλων, έθεσε ως στόχο να απαλλάξει τη νεοελληνική λεξικογραφία από ορισμένες μακροχρόνιες αγκυλώσεις. Στο ΛΤρ και το ΛΜπ, ενώ λημματογραφούνται όλα τα υπό συζήτηση ρήματα στο πρώτο πρόσωπο, τα παραδείγματα που παραθέτουν είναι στο γ΄ ενικό ή το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο.[47] Μορφολογία (σ. 75) Σε ό,τι αφορά τη μορφολογική ποικιλία, οι Ιορδ.-Καμηλ. αφιερώνουν 4 γραμμές στο ΛΜπ, 4 επίσης στο ΛΤρ και 12 στο ΧρΛεξ. Τις αλλοπρόσαλλες εμμονές του ΛΜπ σε καθαρεύοντα και αρχαϊστικά στοιχεία (κανείς δεν λέει σήμερα εξετελέσθην και επεδόθην) και τις απειράριθμες καταγραφές ανύπαρκτων σε επίπεδο χρήσης γενικών του τύπου: ισορροπιστριών, ισχνάνσεων, κομποσκοινιού, λισγαριού, τις αντιπαρέρχονται με τον προσφιλή τους αόριστο χαρακτηρισμό «χωρίς να είναι πάντοτε διαφανή τα κριτήρια». Το επανέλαβα και σε άλλη ευκαιρία: τα κριτήρια θα θέλαμε, αλλά δεν μπορούν να είναι πάντοτε διαφανή, με την έννοια ότι δεν συμφωνούν όλοι σε όλα, ούτε για τη γλώσσα ούτε για οτιδήποτε άλλο (ευτυχώς!). Η εμφανής απουσία λόγιων σχηματισμών και γενικά λόγιων λέξεων ευρύτατης χρήσης στο ΛΤρ, ο αντίποδας του ΛΜπ ως προς το σημείο αυτό, δικαιολογείται από τις Ιορδ.-Καμηλ., χωρίς να κρατούν ίσες αποστάσεις, όπως επιβάλλεται σε δίκαιους κριτές, λες και πρόκειται για εργολαβική υπεράσπιση, με την εξής αφελή δικαιολογία: «Η έλλειψη στήριξης σε σώματα κειμένων και η χρονική απόσταση του εν λόγω λεξικού από τη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα δεν επέτρεψαν να καλυφθούν όλες οι περιπτώσεις». Πρώτα απ’ όλα δεν χρειάζονται σώματα κειμένων –το ΛΜπ δεν στηρίχτηκε σε αυτά– για να καταλάβει κάποιος ότι δεν μπορούν να απουσιάζουν από ένα λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας λήμματα, όπως: αναπτυξιολογία, αυτοεκπλήρωση, διατροφολογία, διατροφολόγος, έμφυλος (έμφυλες ταυτότητες), μοντελοποιώ, μοντελοποίηση, Τσάμπιονς Λιγκ.[48] Από το άλλο μέρος, υπάρχουν μορφολογικές πληροφορίες εντελώς αχρείαστες, όπως στο λήμμα ισχύς, πληθ. ισχύες, γεν. ισχύων. Το δεύτερο επιχείρημα είναι χειρότερο. Τι σημαίνει «χρονική απόσταση από τη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα»; Μέσα σε 22 χρόνια έχουν γίνει τόσες κοσμοϊστορικές αλλαγές στη γλώσσα μας οι οποίες δεν «επέτρεψαν να καλυφθούν»; Από την ιδιόρρυθμη αυτή διατύπωση φαίνεται ότι οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν έχουν συνειδητοποιήσει τις ιδεολογικές διαφοροποιήσεις που διαμόρφωσε και επέτεινε ο γλωσσικός διχασμός ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα, με προπύργιο της καθαρεύουσας την Αθήνα και της δημοτικής τη Θεσσαλονίκη.[49] Το εξαιρετικό πράγματι, για την εποχή που εκδόθηκε, ΛΤρ, το οποίο διατηρεί την αυτόνομη αξία του, ακολούθησε τη δημοτικιστική παράδοση και κράτησε πολύ επιφυλακτική στάση απέναντι σε πολλά λόγια στοιχεία τα οποία εντάσσονταν σταδιακά στο λεξιλόγιο του δημοτικισμού. Δεν χρειαζόταν πολλή σκέψη για να καταλάβει κανείς ότι για λειτουργικούς λόγους, που συνδέονται με την επίσημη γλώσσα, οι λόγιες λέξεις και εκφράσεις θα καταλάμβαναν μόνιμη θέση στο απαιτητικό λεξιλόγιο της Νεοελληνικής. Στο ρήμα πλήττω δεν καταγράφεται η μετοχή πληγείς, -είσα, πληγέν. Υπάρχει το παράδειγμα «Η περιοχή έχει πληγεί ...», δυο φορές όμως συχνότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο η μετοχική έκφραση «πληγείσα περιοχή».[50] Αναφορικά με το ΧρΛεξ, οι Ιορδ.-Καμηλ. ακόμα και αν δουν κάτι θετικό, θα βρουν πάντα τρόπο να το υποβαθμίσουν ή να το συνοδεύσουν από αρνητικές εκφράσεις: «Τέλος, στο ΧΛΓΝ αποτυπώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό η λόγια μορφολογική ποικιλία, χωρίς πάντοτε να αποφεύγονται αστοχίες ή ασυνέπειες, που θα μπορούσαν να θεραπευτούν μέσω της προσφυγής σε σώματα κειμένων: π.χ. στη σ. 14 αναφέρεται ότι [...] σε ορισμένες περιπτώσεις δεν υπάρχουν ανάλογοι τύποι στη δημοτική (εθεάθη)». Η παρατήρηση αυτή δείχνει την έλλειψη αντανακλαστικών και την επιπολαιότητα δύο ερευνητριών που, ενώ ανακάλυψαν στη σ. 14 της Εισαγωγής του λεξικού ένα μικρό λάθος,[51] αντί να πάνε να δουν και να ελέγξουν το λήμμα θεώμαι, όπως θα έκανε κάθε σοβαρός κριτικός, αποφαίνονται με τη γνωστή πεισματική τους εμμονή στα σώματα κειμένων: «Ωστόσο, το τελευταίο παράδειγμα είναι μάλλον ανεπιτυχές, καθώς μια απλή αναζήτηση του τύπου θεάθηκε στο Google (20.500 εμφανίσεις) αποδεικνύει την ευρεία πλέον χρήση». Η διατύπωση «μάλλον ανεπιτυχές παράδειγμα» δεν νομίζω ότι οφείλεται σε έξαρση αβροφροσύνης απέναντί μου, ύστερα από τα μύρια όσα μου καταμαρτυρούν αδίκως. Το παράδειγμα είναι ανεπιτυχές. Η αλήθεια πρέπει να λέγεται. Όμως στο λήμμα θεώμαι του ΧρΛεξ υπάρχει υπολήμμα με τον τύπο εθεάθη κ. θεάθηκε! Έστω και με το μικρής αξίας αυτό αποδεικτικό στοιχείο ενδέχεται να πειστούν ότι το ΧρΛεξ στηρίχτηκε σε «σώματα κειμένων». Υποτιμούν όμως παράλληλα το γλωσσικό αισθητήριο του γλωσσολόγου και λεξικογράφου. Δεν χρειαζόμαστε σώματα κειμένων για λέξεις που τις διαβάζουμε, τις ακούμε, τις λέμε, τις γράφουμε. Μητρικοί ομιλητές είμαστε. Η κατηγοριοποίηση «Σημασιολογικό σχόλιο» (semantic comment), την οποία αποδέχονται, είναι πέρα για πέρα προβληματική. Συμπεριλαμβάνει σχεδόν τα πάντα, ακόμα και την ετυμολογία (!). Ορισμός (σ. 76) Σχετικά με τη διάκριση των σημασιών στο εσωτερικό του λήμματος, οι Ιορδ.-Καμηλ. επέλεξαν το ρήμα θέλω επισημαίνοντας ότι το ΛΤρ διακρίνει 18 σημασίες (σε 12 κατηγορίες), το ΛΜπ 16 και το ΧρΛεξ 8 σημασίες. Οφείλω να ομολογήσω ότι, για καλή μου τύχη, διάλεξαν ένα από τα καλύτερα και εκτενέστερα λήμματα του ΧρΛεξ στο οποίο διαφαίνεται η νέα προσέγγιση με βάση την οποία διακρίνονται με μια πρώτη ματιά οι σημασίες από τις χρήσεις. Δεν μπορεί να μείνει απαρατήρητη η παράθεση στο τέλος του λήμματος 75 φρασεολογισμών, με απόλυτη αλφαβητική σειρά για εύκολη ανεύρεση, χωρίς την ανούσια για τους περισσότερους χρήστες ένταξή τους σε συγκεκριμένες σημασίες. Το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει είναι γιατί στο ΧρΛεξ μειώνονται οι σημασίες του θέλω στις μισές. Αντί να προσπαθήσουν να δώσουν μια απάντηση και να σχολιάσουν την επιλογή, ανακαλύπτουν τέσσερις λόγους για τις διαφορές με ασαφή τρόπο που γίνεται ακόμα ασαφέστερος με τα αλλεπάλληλα ΛΝΕΓ (11), ΛΚΝ 2 –ΧΛΓΝ 2 –ΛΝΕΓ 2, 3 κ.ο.κ., οπότε τα αντιπαρέρχεται ο αναγνώστης του άρθρου, ακόμα και ο ειδικός λεξικογράφος, γιατί είναι ανιαρά, κουράζουν και δεν οδηγούν πουθενά. Για την υπεροχή του ΧρΛεξ, την οποία δεν βλέπουν ή δεν θέλουν να παραδεχτούν, υποδεικνύουν έμμεσα αυτό που συνειδητά απέφυγα, ότι «οι πολυλεκτικοί συνδυασμοί [...] θα μπορούσαν να συνδεθούν με κάποιο από τα 8 παρατιθέμενα ερμηνεύματα». Δεν συνδέθηκαν με τα ερμηνεύματα γιατί αυτή η σύνδεση δεν έχει χρηστικό αποτέλεσμα. Δεν θα περίμενα από σοβαρούς επιστήμονες να καταλήγουν στο παιδαριώδες συμπέρασμα ότι «η συνολική έκταση του λήμματος θέλω είναι αισθητά μεγαλύτερη από τα άλλα δύο λεξικά, λόγω της μακράς λίστας ανθολογούμενων φρασεολογισμών». Τι θα πει «αισθητά μεγαλύτερη έκταση»; Γιατί δεν αναφέρουν, το βλέπει κανείς με το μάτι, ότι το ΧρΛεξ αφιέρωσε, όχι τυχαία, διπλάσια έκταση; Πιο συγκεκριμένα, το λήμμα αναπτύσσεται με 2.177 λέξεις και στα δύο άλλα λεξικά με 1050-1080 λέξεις. Η διατύπωση «μακρά λίστα», λες και πρόκειται για επιβάτες, ενέχει αρνητική συνυποδήλωση. Ορθότερο θα ήταν να παραθέσουν, πριν ή μετά τον οποιοδήποτε σχολιασμό τους, και τα τρία λήμματα φωτομηχανικά αντί να επιφέρουν σύγχυση στον αναγνώστη στην προσπάθειά τους να δείξουν, υποτίθεται, τι κάνει το κάθε λεξικό. Ειλικρινά, δεν έχω διάθεση να ασχοληθώ με τα όσα γράφουν με διεισδυτική ματιά, οφείλω να πω, για τον «πούστη», τον «κίναιδο» και τον «τοιούτο», όπως και για τα γεννητικά όργανα, με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες και με ευαισθησίες πρωτόγνωρες στη διεθνή λεξικογραφική πρακτική. Ας μελετήσουν προσεκτικά τι γράφουν τα σύγχρονα επίτομα λεξικά όλων των μεγάλων γλωσσών στα σχετικά λήμματα. Τότε ίσως καταλάβουν ότι αυτά που ζητούν από τους Έλληνες λεξικογράφους, τους οποίους τολμούν να πουν ότι τους κρίνουν με επιείκεια γιατί έχουν μείνει πίσω, είναι εκτός τόπου και χρόνου. Οι σεξουαλικές προτιμήσεις, στάσεις και συμπεριφορές του κάθε ατόμου, όπως κι αν θέλει να προσδιορίζει κάποιος το φύλο του και το φίλο ή τη φίλη του, ή τη φίλη της φίλης της και πάει λέγοντας, με τις σχετικές κατονομασίες, δεν παρουσιάζονται ποτέ σε χρηστικά λεξικά, πουθενά στον κόσμο, με τις λεπτομερείς καταγραφές που απαιτούν οι Ιορδ.-Καμηλ. Πάντως, η Καμηλάκη με την Κατσούδα και τη Βραχιονίδου παρουσιάζουν αναλυτικά τον «ομοφυλοφιλικό λόγο» (σημ. 52, σσ. 124-138), ελάχιστες όμως από τις σημασιολογικές διαφοροποιήσεις που κάνουν μπορούν να μπουν σε γενικά λεξικά, καθώς ο μέσος χρήστης δεν τα ανοίγει για να ανακαλύψει «την ερωτικοποίηση της αρσενικότητας και της θηλυκότητας», όπως παρουσιάζεται σε εξειδικευμένα έργα. Κάτι ήξεραν για τη ρευστότητα της σημασίας των σχετικών λέξεων οι παλαιότεροι λεξικογράφοι, τους οποίους απαξιώνουν ορισμένοι, για να μην έχουν στα λεξικά τους «μεταγλωσσικές επισημάνσεις» «παθητικότητας» και «ενεργητικότητας», όπως μας ζητούν οι Ιορδ.-Καμηλ., και γι’ αυτό το ΧρΛεξ, εκτιμώντας την εκ μέρους τους συνετή αντιμετώπιση του θέματος, τους ακολούθησε και δεν προχώρησε σε «προοδευτικές» δήθεν λεπτομερέστερες αναλύσεις. Το παρακάτω «εύλογο», όπως το χαρακτηρίζουν, ερώτημα στο τέλος της σ. 77, απευθυνόμενο σε λεξικογράφους, όχι μόνο δεν μπορεί να απαντηθεί, αλλά το εκλαμβάνω ως «φάρσα», δείγμα ακραίου λόγου ψευδοδιανόησης που προσεγγίζει τα όρια της ψυχοπαθολογικής περίπτωσης καθώς είναι «εγκιβωτισμένο» στην ασυναρτησία των «εγκειμενοποιημένων ερμηνειών» που «εγκυμονούν» μεγάλους κοινωνικούς κινδύνους: «Η βεβαιότητα ότι για τον φυσικό ομιλητή της ΝΕ που χρησιμοποιεί τις συγκεκριμένες λέξεις υπονοείται αναγκαστικά ο παθητικός ομοφυλόφιλος στα παραπάνω λεξήματα απορρέει από την εγκειμενοποιημένη ερμηνεία τους σε συγκεκριμένο σώμα δεδομένων, από τη σχετική διερεύνηση των μεταγλωσσικών στάσεων της γλωσσικής κοινότητας ή επαφίεται στη διαίσθηση του εκάστοτε λεξικογράφου;».[52] Υφολογική/χρηστική πληροφορία (σ. 78) Κατά τη γνωστή τους σταθερά επαναλαμβανόμενη διατύπωση, για να το χωνέψουμε καλά, αποφαίνονται από καθέδρας: Στα λεξικά της σύγχρονης ΝΕ, λόγω της έλλειψης στήριξης σε σώματα κειμένων, ο ορισμός των χρηστικών σημαδιών χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από αδιαφάνεια και έλλειψη συστηματικότητας». Ενώ το ΧρΛεξ είναι το μόνο το οποίο αξιοποίησε τη διεθνή βιβλιογραφία και μερικές άτολμες μελέτες στη γλώσσα μας, για να καταλήξει σε 30 υφολογικούς-πραγματολογικούς δείκτες,[53] οι οποίοι παρουσιάζονται αναλυτικά και με παραδείγματα στην Εισαγωγή του λεξικού, καλύπτοντας έτσι το ευρύ φάσμα αυτών που κακώς αποκαλούν «χρηστικά σημάδια» οι Ιορδ.-Καμηλ., το μόνο θετικό που βρήκαν να ξεχωρίσουν ως καινοτομία είναι ο χαρακτηρισμός «λέξεις-ταμπού» για τα «γεννητικά όργανα και το σεξ», θέμα στο οποίο επανέρχονται με ακατανόητες εμμονές. Τις ενοχλεί ακόμα και η διαβάθμιση που κάνω σε «λόγιους» και «λογιότερους» δείκτες, χαρακτηρίζοντάς την «κλιμάκωση» (δεν πρόκειται για κρίση, αλλά για αξιολόγηση, και μετά μιλούν για υφολογικούς δείκτες) «που ούτως ή άλλως παραμένει λειτουργικά αδιευκρίνιστη». Έχω εισαγάγει πρώτη φορά τον υφολογικό δείκτη «απαιτητικό λεξιλόγιο». Αντί να ψάξουν λίγο το λεξικό, αφού αποφάσισαν να το κρίνουν, να βρουν παραδείγματα και να τα σχολιάσουν, ασκούν αόριστη κριτική λέγοντας ότι δεν εξηγώ γιατί εντάσσεται στα «ιστορικά-χρονολογικά κριτήρια» και δεν αναφέρω «ποια λεξήματα ακριβώς περιλαμβάνει». Έδωσα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στην περιεκτικότατη «Εισαγωγή». Δεν πρόσεξαν ότι καταγράφω στο λήμμα λεξιλόγιο χωριστό σύμπλοκο με μπλε ευκρινή γράμματα: απαιτητικό λεξιλόγιο, το οποίο ερμηνεύω («που απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και δείχνει ποιότητα λόγου») παραθέτοντας ενδεικτικά τις λέξεις ακριτομυθία & ακριτομύθια, ασύστολος, διαφυλάσσω, επικροτώ, μειλίχιος. Αναγκάζομαι να παραθέσω μερικά ακόμα «λεξήματα» που έχουν τον χαρακτηρισμό αυτό για να καταλάβουν καλύτερα την έννοια του όρου: αβελτηρία (χωρίς υφολογικό δείκτη (εφεξής -) στο ΛΜπ, λόγιο στο ΛΤρ.), αβραμιαία φιλοξενία (- στο ΛΜπ, δεν υπάρχει στο ΛΤρ), αβροδίαιτος (λόγ. στα δύο άλλα λεξικά), αβρός (- στα δύο άλλα λεξικά), το άγγιγμα του Μίδα (- στα δύο άλλα λεξικά), αγνωσία (η 2η σημασία «άγνοια, αμάθεια»: στο σκοτάδι της αγνωσίας), αγχίνοια (-, ΛΜπ, λόγ. ΛΤρ). Αν μελετήσουν προσεκτικά τα ενδεικτικά αυτά παραδείγματα θα βρουν την απάντηση στο ερώτημα που έθεσαν: όλες αυτές οι λέξεις ανήκουν σε παλαιότερες φάσεις της Ελληνικής, όπως και οι λόγιες λέξεις, λέγονται όμως και γράφονται κατά κανόνα από άτομα μεγάλου μορφωτικού επιπέδου. Θα παρατηρήσουν ακόμα, ότι ο υφολογικός αυτός χαρακτηρισμός, όπως και όλοι οι υπόλοιποι, δεν αναφέρονται γενικά και αόριστα στο λήμμα, αλλά, όπου χρειαστεί, σε επιμέρους σημασία ή σε στερεότυπη έκφραση. Παραδείγματα (σ. 79) Τα επεξηγηματικά παραδείγματα είναι καθοριστικής σημασίας για τη χρηστικότητα ενός λεξικού και αποτελούν σημαντικό δείκτη ποιότητάς του. Το σημαντικό αυτό θέμα οι Ιορδ.-Καμηλ. το αντιπαρέρχονται σε τρεις παραγράφους ισοπεδώνοντας τα τρία λεξικά με την ατεκμηρίωτη επίκριση: «εν συγκρίσει με παλαιότερα, δίνουν έμφαση στην παράθεση παραδειγμάτων, που είναι όμως κατά βάση κατασκευασμένα και στοχεύουν κυρίως στη συμπλήρωση των πληροφοριών των ερμηνευμάτων και δευτερευόντως στην αποτύπωση μορφολογικών και συντακτικών χαρακτηριστικών». Δεν αναφέρουν ούτε για δείγμα ένα διαφωτιστικό παράδειγμα, ενώ στον Πίνακα 3 αφήνουν απέξω το ΛΜπ και το ΧρΛεξ και συγκρίνουν μόνο το ΛΤρ με το Collins-Cobuild. Εδώ οφείλω να δώσω μια σύντομη, έστω, απάντηση για το λεξικό του οποίου ανέλαβα τη σύνταξη και επιμέλεια. Επειδή διαθέτω αδημοσίευτη μακρά συλλογή επεξηγηματικών παραδειγμάτων από νεοελληνικά λεξικά, παλαιότερα και νεότερα, που είναι για γέλια και κλάματα, θα μπορούσε μάλιστα να προκύψει ένα ευπώλητο βιβλίο, αφιέρωσα χιλιάδες ώρες για να μη μείνουν ανάλογα παραδείγματα στο ΧρΛεξ και να διασύρομαι ες αεί, χωρίς να είμαι βέβαιος ότι δεν ξέφυγαν κάποια. Θα αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα από τη συλλογή αυτή. Στο Ιστορικό Λεξικό, στον τελευταίο τόμο του έτους 2016, βλ. λήμμα δεσποτοκαλόγεροι, οι «σύνολο από δεσπότες και καλογέρους» υπάρχει το παράδειγμα: «Μπλεγμένοι στο σκάνδαλο ήταν και δεσποτοκαλόγεροι» με τον χαρακτηρισμό: «σύνηθες»!! Το προσωνύμιο δεσποτοκαλόγερος, «δεσπότης που ζει καλογερική ζωή», έχει δοθεί στον Άγιο Νεκτάριο, υπόδειγμα ασκητικής βιοτής. Όπως κόπτονται ενοχλητικά για τα σώματα κειμένων, άλλο τόσο μας υποδεικνύουν να χρησιμοποιούμε «αυθεντικά» παραδείγματα και «όποτε κρίνεται απαραίτητο, [να] προσαρμόζονται και [να] διασκευάζονται, ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των χρηστών». Συνηθίσαμε πια τον ξύλινο και κοινότοπο λόγο ορισμένων νεόκοπων λεξικογράφων και δεν μας εκπλήσσει τίποτα. Μετά θα έρθουν να μας πουν ότι δεν θεωρούν απαραίτητη τη διασκευή ή ότι δεν εξυπηρετούνται οι ανάγκες των χρηστών. Τελικά ποιων χρηστών; των χρηστών, ενάρετων και θεοσεβούμενων πολιτών; των ανδρών, των γυναικών; ποιων ηλικιών; των μαθητών, των φοιτητών, των επιστημόνων και ποιων κλάδων; των ξένων που μαθαίνουν τη γλώσσα μας; των μεταφραστών; των πεζογράφων, των ποιητών; Σε ένα επίτομο βιβλίο αναφοράς ο λεξικογράφος προσπαθεί να κρατήσει τις απαραίτητες εύθραυστες ισορροπίες πάνω σε ένα τεντωμένο σκοινί που πάει να κοπεί και από κάτω είναι η άβυσσος. Μας ζητούν αυθεντικά παραδείγματα, μας επιτρέπουν όμως κιόλας, καλά να ’ναι, να τα αλλοιώνουμε κατά βούληση.[54] Να μια φορά που οι Ιορδ.-Καμηλ. έχουν δίκιο. Ας μην τρέφουμε αυταπάτες. Σε τελευταία ανάλυση, όλα τα παραδείγματα είναι αυθεντικά, ακόμα και τα «κατασκευασμένα» και τα «πετσοκομμένα». Κάποιος τα είπε, τα έγραψε, τα άλλαξε ή τα φαντάστηκε. Άλλοι τα θαυμάζουν και άλλοι τα απεχθάνονται. Ο λεξικογράφος θα τα επιλέξει. Η κατάρτιση όμως του λημματολογίου δεν μπορεί να γίνει μόνο με στατιστικά κριτήρια, γιατί τότε τα λεξικά θα ήταν σχεδόν ομοιόμορφα. Σ’ αυτή την περίπτωση ο λεξικογράφος θα πήγαινε ενάντια στη γλώσσα η οποία απεχθάνεται την ομοιομορφία. Τώρα δημιουργούνται και αξιολογούνται πίνακες ζωγραφικής βάσει αλγορίθμων. Το όνομα του ζωγράφου είναι ένας σειριακός αριθμός. Έχουν ήδη βγει σε δημοπρασίες και πιάνουν και καλές τιμές. «Επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Rutgers σχεδίασαν έναν αλγόριθμο που δείχνει ότι οι υπολογιστές μπορούν να είναι εξίσου ‘ειδικευμένοι’ σε σχολιασμό έργων τέχνης».[55] Πριν από λίγα μόλις χρόνια όλα αυτά ήταν αδιανόητα. Η «αυτοματοποιημένη παραγωγή αυτοσχεδιαστικής μουσικής με αλγοριθμικές μεθόδους» μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για αυτοματοποιημένα αλγοριθμικά λεξικά. Ίσως η επόμενη γενιά λεξικών να είναι ένα αλγοριθμικό αμάλγαμα τρομακτικά αξιοθαύμαστης ακρίβειας, όμως άψυχο. Θα μου πείτε και τα αγάλματα είναι άψυχα. Η γλώσσα όμως ούτε «αμαλγαμοποιείται», ούτε «αγαλματοποιείται», γιατί τότε στην πρώτη περίπτωση «νοθεύεται» και στη δεύτερη «ταριχεύεται». Παραδείγματα (σ. 81) Οι Ιορδ.-Καμηλ. οδηγούνται στο συμπέρασμα: «Όσον αφορά τα νεοελληνικά λεξικά, στο ΛΚΝ οι συντακτικές πληροφορίες συνάγονται από τους ορισμούς και τα παραδείγματα, ενώ στο ΛΝΕΓ και το ΧΛΝΓ παρατίθεται μια γενική πληροφορία “μετβ.” ή “αμτβ.” στην αρχή του λήμματος». Μεγαλύτερη διαστροφή της πραγματικότητας δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Άραγε, δεν πρόσεξαν ότι στο ΧρΛεξ δεν δίνεται μόνο η «γενική πληροφορία» περί μεταβατικών ή αμετάβατων ρημάτων, αλλά και όλες οι απαραίτητες συντακτικές πληροφορίες ενταγμένες αρμονικά στα επιλεγμένα παραδείγματα; Για να φανεί η ειδοποιός διαφορά θα παραθέσω τα παραδείγματα που υπάρχουν και στα τρία λεξικά στο λήμμα αφορά (τα δύο άλλα λεξικά έχουν λήμμα αφορώ). ΛΤρ.: H υπόθεση αφορά τη δικαιοσύνη. Μελέτησα προσεκτικά ό,τι αφορά τη νομική πλευρά του ζητήματος. Εξετάστηκαν όλα τα θέματα που αφορούν την εθνική άμυνα. Tο υπονοούμενο δεν αφορούσε εσένα/εσάς. ΛΜπ.: Το ζήτημα αυτό αφορά στην ίδια την επιβίωση του Ελληνισμού. Όσον/καθόσον/σε ό,τι αφορά στις μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα, έχω να πω τα εξής... Η μονομέρεια είναι εμφανής. Το ΛΤρ αποσιωπά τη σύνταξη με το σε και το ΛΜπ προβάλλει μόνο αυτή. Στο ΛΜπ, σε ειδικό έγχρωμο «κουτάκι», διαβάζουμε: «Η σύνταξη αφορά σε είναι λογιότερη και πιο προσεγμένη», αφήνοντας να εννοηθεί ότι η δημοτικιστική σύνταξη δεν είναι προσεγμένη. Το ΧρΛεξ σημειώνει: Θέμα που αφορά τον/(σπανιότ.-λόγ.) στον κλάδο των εκπαιδευτικών. Μέσα από ένα μόνο παράδειγμα αποτυπώνεται η σημερινή πραγματικότητα. Το ίδιο ισχύει για χιλιάδες ρήματα. Βλ. υπολείπομαι, όπου η σύνταξη με γενική και με εμπρόθετο προσδιορισμό καταγράφεται σε παραδείγματα: υπολείπονται του μέσου όρου, υπολείπεται σε εμπειρία. Ετυμολογία (σ. 82) Είναι προς τιμή των Ιορδ.-Καμηλ. ότι προτάσσουν, με παραπομπή σε πρόσφατη ξένη βιβλιογραφία, την παγιωμένη πλέον επιστημονική θέση, ότι «η ετυμολογική (διαχρονική, άρα και αναδρομική) πληροφορία δεν αποτελεί προαπαιτούμενο για τη συγχρονική χρήση» και γι’ αυτό «τα περισσότερα μονόγλωσσα λεξικά δεν την περιλαμβάνουν». Τη θέση αυτή υποστηρίζω εδώ και τριάντα χρόνια και φυσικά την εφάρμοσα στο ΧρΛεξ. Για να χρησιμοποιήσει κανείς σωστά τη λέξη κορόιδο στις ποικίλες σημασιολογικές της αποχρώσεις και τις σταθερές λεξικές της συνάψεις, δεν χρειάζεται να ξέρει, και όταν το μάθει πέφτει από τα σύννεφα, ότι «κορόιδο» αρχικά ήταν το κουρεμένο γίδι. Ενώ ξεκινούν ωραία την παρουσίαση της ετυμολογίας, δεν ξεχνούν την τακτική που εφαρμόζουν σε ολόκληρη τη μελέτη. Η προκατάληψη είναι εμφανής. Δεν λένε κουβέντα για τη συστηματική καταγραφή της χρονολογίας πρώτης εμφάνισης πολλών λέξεων που εμφανίστηκαν πρώτη φορά τον εικοστό αιώνα και στις αρχές του 21ου, μια καινοτομία που βρίσκουμε σε κορυφαία αντίστοιχα λεξικά των μεγάλων γλωσσών, με εξαίρεση τη γερμανική. Το Duden δεν παραθέτει καθόλου χρονολογίες. Η λημματογράφηση εντελώς νέων λέξεων με συντομότατη ετυμολογία, αφού τη θέλει, τελικά ο κόσμος, και με χρονολογία πρώτης εμφάνισης, όπως το παρακάτω λήμμα του ΧρΛεξ στην έκδοση της εφημ. Το Βήμα,[56] δείχνει τα άμεσα λεξικογραφικά αντανακλαστικά της Ακαδημίας Αθηνών.[57] ίνσταγκραμ [ἴνσταγκραμ] ιν-στα-γκραμ (ουδ.) {άκλ.}: ΔΙΑΔΙΚΤ. εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης για λήψη, επεξεργασία και κοινοποίηση φωτογραφιών και πολύ σύντομων βίντεο. [< αμερικ. Instagram < insta(nt camera) + (tele)gram, 2010] Στην Ε΄ έκδοση του ΛΜπ (2019) προστέθηκε το λήμμα αυτό, με χρήση στον ορισμό του όρου «κοινωνική δικτύωση», ο συντάκτης όμως του λήμματος ξέχασε να ελέγξει αν υπάρχει το σπουδαίο αυτό σύμπλοκο στα λήμματα δικτύωση ή κοινωνικός (δεν υπάρχει), ενώ στο ΧρΛεξ έχει συνταχτεί κανονικά με παράθεση της χρονολογίας πρώτης εμφάνισης. Πρόκειται για μεταφραστικό δάνειο του αγγλ. social networking, 1998. Φρασεολογία (σ. 83) Μια από τις σημαντικότερες καινοτομίες του ΧρΛεξ είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζονται οι σταθερές λεξικές συνάψεις, τα σύμπλοκα, όπως τα αποκαλώ για λόγους συντομίας. Οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν παραβλέπουν την καινοτομία αυτή: «Στο ΧΛΓΝ διαχωρίζονται τα σύμπλοκα από τις στερεότυπες ή ιδιωματικές εκφράσεις. Και τα δύο καταγράφονται στο τέλος του λήμματος σε αλφαβητική σειρά και με ιδιαίτερα τυπογραφικά στοιχεία, γεγονός που διαφοροποιεί σημαντικά τη διάρθρωση των λημμάτων του συγκεκριμένου λεξικού». Δεν τους άρεσε όμως να μείνουν μια φορά στην αόριστη αυτή, χωρίς αξιολογική κρίση, παρατήρηση. Η διαφοροποίηση της διάρθρωσης των λημμάτων όφειλαν να πουν αν είναι καλύτερη ή χειρότερη και για ποιο λόγο, με συγκεκριμένο παράδειγμα. Έτσι ασκείται η εποικοδομητική κριτική. Αν μένουν σε ρηχές περιγραφές, όπως συνήθως κάνουν, τότε η συμβολή τους είναι ασήμαντη. Αξίζει να προσέξει κανείς, θα το πω ευθαρσώς, την κουτοπονηριά των επικριτριών μου. Για τα δύο άλλα λεξικά αναφέρουν συνάψεις με το ρήμα θέλω. Το ΧρΛεξ το αφήνουν απέξω, για να μη φανεί η υπεροχή του. Το χειρότερο όμως είναι άλλο. Η μικρή αυτή ενότητα τελειώνει με τη χωριστή παράγραφο: «Συνολικά, όπως επισημαίνει ο Γούτσος,[58] κεντρικό desideratum της σύγχρονης λεξικολογίας αποτελεί ο ενιαίος και σαφής προσδιορισμός των κριτηρίων διάκρισης συνάψεων και φράσεων –και κατ’ επέκταση ο λεξικογραφικός χειρισμός τους». Αν ανατρέξει κανείς στη σ. 53 του άρθρου (υπενθυμίζω ότι πρόκειται για την αναλυτική κριτική που ασκεί ο Γούτσος στο ΧρΛεξ), θα δει εκεί ότι ο συγγραφέας δεν λέει ακριβώς αυτό που θέλουν να παρουσιάσουν οι Ιορδ.-Καμηλ. Ο λαμπρός καθηγητής, από την επιστημοσύνη, το ήθος και την παρρησία του οποίου δεν διδάχτηκαν τίποτα, λέει άλλα πράγματα. Αφού χαρακτηρίσει ευθαρσώς ως «σαφή πρόοδο» και τη συγκεκριμένη πρακτική του λεξικού, γράφει επί λέξει: «Ο ορισμός, ο εντοπισμός και η διάκριση συνάψεων και φράσεων αποτελεί το κεντρικότερο desideratum της σύγχρονης λεξικολογίας, ενώ για τα ελληνικά λείπει η εκτεταμένη θεωρητική και πρακτική έρευνα που θα επέτρεπε τον ακριβή λεξικογραφικό χειρισμό του θέματος». Τονίζει ρητώς ότι το θέμα είναι πρωτίστως λεξικολογικό, όχι λεξικογραφικό και αυτό τα λέει όλα. Ο Γούτσος μετατοπίζει εύστοχα το πρόβλημα από τη λεξικογραφία, στην οποία νομίζουν ορισμένοι ότι εντάσσεται, στη λεξικολογία.[59] Τονίζει όμως κάτι το οποίο, αν διάβαζαν προσεκτικά το σχετικό χωρίο, δεν θα ήταν τόσο απόλυτες: «τα κριτήρια οφείλουν να είναι σαφή, λειτουργικά και ρητά εκφρασμένα στην εισαγωγή του λεξικού –στο βαθμό, βέβαια, που κάτι τέτοιο είναι εφικτό». Πρόσεξαν, άραγε, την καταληκτική πρόταση; Πρέπει, επιτέλους, να καταλάβουν, επειδή επανέρχονται συχνά σ’ αυτό το θέμα, ότι η εφικτότητα (λέξη που υπάρχει μόνο στο ΧρΛεξ) θα παραμένει εσαεί ζητούμενο στην επιστήμη, γι’ αυτό είναι τόσο μαγική η έρευνα και ιδιαίτερα της γλώσσας. Συμπεράσματα (σσ. 83-84) Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουν οι Ιορδ.-Καμηλ. σε 23 μόλις γραμμές, με βάση τις παρατηρήσεις που προηγήθηκαν, δεν μπορούσαν παρά να είναι απογοητευτικά. Η όλη τους προσπάθεια να δείξουν «τον σχεδιασμό της δομής και του περιεχομένου του Λεξικού Γενικής Γλώσσας» έγινε, όπως λένε, «με γνώμονα τη φιλικότητα προς τον χρήστη».[60] Και πού κατέληξαν; Σ’ αυτό που γνωρίζαμε πολύ καλά και πριν από τη δημοσίευση της εργασίας τους: «καθοριστικής σημασίας [...] αναδεικνύεται πλέον η στήριξη σε συλλογές γραπτών και προφορικών σωμάτων κειμένων». Κατάλαβαν ότι χρησιμοποίησαν το «πλέον» με εμφανή συνυποδήλωση αγανάκτησης; Όπως, «δεν σε αντέχω πια», και για να δείξουμε το λόγιο ύφος μας ως μετρ του είδους, «δεν σε αντέχω πλέον». Αλλιώς δεν θα είχε λόγο ύπαρξης στο συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον αυτή η μικρή διαβολεμένη λέξη. Αυτές τις λεπτές σημασιολογικές αποχρώσεις, που είναι ενδεικτικές του ψυχισμού των ανθρώπων, τις συλλαμβάνουν οι κεραίες των έμπειρων λεξικογράφων, αλλά δεν τις καταγράφουν πάντα τα λεξικά.[61] Δεν περίμενα βέβαια να τονίσουν ότι το ένα από τα τρία λεξικά στηρίχτηκε «σε συλλογές γραπτών και προφορικών σωμάτων κειμένων», όχι όμως και να το αποκρύψουν. Για να μας πείσουν ότι το άρθρο τους ήταν άξιο να δημοσιευτεί στο μοναδικό γλωσσολογικό περιοδικό της Ελλάδας, τελειώνουν πανηγυρικά τον επιστημονικό τους άθλο με ένα ξαφνικό καταιγισμό ιδεών, που μακάρι να τον ανακάλυπταν νωρίτερα, με λέξεις-πυροτεχνήματα καμαρώνοντας για το επίτευγμά τους. Μας μάραναν οι «επισημειώσεις με μεταδεδομένα», ο «λημματικός χώρος», οι «παράμετροι», οι «υπερσύνδεσμοι», οι λεγόμενες «διαστρωματικές, διαφατικές, διατοπικές, αριθμητικές/στατιστικές κ.ά. πληροφορίες». Στην εποχή της ηλεκτρονικής λεξικογραφίας, δεν αναφέρουν τίποτε για το διεθνές αίτημα εξατομίκευσης των λεξικών με χρήση εργαλείων για συγκεκριμένες ομάδες χρηστών και για ειδικές περιστάσεις επικοινωνίας. Τέλος, χρειάζεται να συσσωρευτεί πείρα πολλών δεκαετιών για να καταλάβουν όσοι θεοποιούν την αυστηρή επιστημονική ακρίβεια ότι για την εκπόνηση χρηστικών κυρίως λεξικών, και όχι μόνο, «το υπερβολικά επιστημονικό είναι από φιλοσοφική άποψη μη επιστημονικό».[62] Βιβλιογραφία (σσ. 84-86) Η βιβλιογραφία αποτελεί δείκτη ποιότητας κάθε επιστημονικής έρευνας.[63] Με μια πρώτη ματιά στη σχετική ενότητα, ο έμπειρος αναγνώστης αντιλαμβάνεται αν πρόκειται για σοβαρή ή ρηχή μελέτη. Αν είχαν την πρόνοια οι Ιορδ.-Καμηλ. να διαβάσουν κάποια από τις πολλές μελέτες που αναφέρονται στον τρόπο άσκησης της λεξικογραφικής κριτικής, θα είχαν αναθεωρήσει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο συνέκριναν και έκριναν τα τρία λεξικά.[64] Οι βιβλιογραφικές αναφορές είναι εντυπωσιακά πολλές, 51 συνολικά, δεν αποτυπώνουν όμως αυτό που ευαγγελίζονται οι δύο συγγραφείς της μελέτης, ότι δηλαδή παρουσιάζουν τη μακροδομή και τη μικροδομή τριών σύγχρονων λεξικών «με αναφορά στις αντίστοιχες διεθνείς λεξικογραφικές τάσεις».[65] Αν αφαιρέσουμε τα λεξικά, μένουν 46 εργασίες, από τις οποίες μόλις 14 είναι από ξένους ερευνητές. Δεν συνυπολογίζω στον αριθμό αυτό τα 4 εισαγωγικά έργα στη λεξικογραφία που προορίζονται κυρίως για φοιτητές. Η προσέγγιση των Ιορδ.-Καμηλ. είναι ελληνοκεντρική, όχι φυσικά ότι αυτό είναι άσχημο, αλλά όταν κάθε λίγο και λιγάκι κάνουν λόγο για τις «διεθνείς τάσεις και εξελίξεις» με έμφαση ότι η Ελλάδα έχει μείνει πίσω σε θεωρητικό προβληματισμό και έρχονται να καλύψουν το υποτιθέμενο κενό με αυτάρεσκες παραπομπές και αυτοαναφορές σε 4 μελέτες της Ιορδανίδου (δεν συνυπολογίζω ένα λεξικό του οποίου ήταν επιστημονική υπεύθυνη) και 4 της Καμηλάκη, και σε 5 της συμμάχου τους εναντίον του ΧρΛεξ, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, τότε κάτι δεν πάει καλά. Οι τρεις αυτές ερευνήτριες παρουσιάζονται με 13 μελέτες έναντι μόλις 14 όλων των ξένων ερευνητών μαζί. Ας μην ισχυρίζονται, επομένως, ότι παρακολουθούν και αποτυπώνουν στη μελέτη τους τις διεθνείς εξελίξεις στο χώρο της λεξικογραφίας, όταν το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνάς τους είναι πολύ σαθρό. Αρκεί να αναφέρω ότι η λέξη θεωρία δεν αναφέρεται πουθενά,[66] κυρίως όμως δεν υπάρχει καμιά παραπομπή σε μεταλεξικογραφικές πηγές.[67] Στην κριτική τους οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν ασχολήθηκαν με αυτό που απασχολεί τους επαγγελματίες λεξικογράφους τις τελευταίες δύο δεκαετίες, πως δηλαδή η μεταλεξικογραφία θα βοηθήσει να βελτιωθεί η ποιότητα και η αποτελεσματικότητα των λεξικών. Από το άλλο μέρος, αποτυπώνεται στη βιβλιογραφία μια λυπηρή γενικά διαπίστωση η οποία σταδιακά λαμβάνει διεθνείς διαστάσεις. Πρόκειται για τη μονοκρατορία της Αγγλικής. Οι Ιορδ.-Καμηλ. δεν καταγράφουν ούτε ένα τίτλο, έτσι για δείγμα, από άλλη ξένη γλώσσα. Θα περίμενα, τουλάχιστον από τη γαλλοτραφή Ιορδανίδου να αναφέρει έστω ένα βιβλίο ή μια μελέτη από την πλούσια γαλλική βιβλιογραφία. Οι Γάλλοι έχουν μακρά λεξικογραφική παράδοση με λαμπρά έργα και για μένα τουλάχιστον αποτέλεσαν την κυριότερη πηγή έμπνευσης για το ΧρΛεξ, δίπλα βέβαια στην αγγλόφωνη και γερμανόφωνη λαμπρή παραγωγή. Οι ισπανική και ιταλική λεξικογραφία είναι, επίσης, αξιοθαύμαστες, πλην εντελώς παραγνωρισμένες στην Ελλάδα. Το ΧρΛεξ, αν ξεχωρίζει έναντι των υπολοίπων, είναι γιατί στηρίχτηκε στη βιβλιογραφία και τα λεξικά κυρίως αυτών των πέντε μεγάλων γλωσσών. Όποιος διαβάσει προσεκτικά τη βιβλιογραφία ανακαλύπτει δύο στοιχεία τα οποία πέρα από τη σκοπιμότητα που ενδεχομένως υποκρύπτουν, προσλαμβάνουν ηθικές διαστάσεις: Πρώτο, και σημαντικότερο: Παραθέτουν από ηλεκτρονική πηγή μια μελέτη μου την οποία, σε μια πρώτη μορφή, είχα στείλει τρία χρόνια νωρίτερα για δημοσίευση σε ειδικό τόμο-αφιέρωμα για τη «Σωματοκειμενική γλωσσολογία» που εξέδωσε το 2017 η Ακαδημία Αθηνών. Είναι η μόνη μελέτη που έχουν προσθέσει στη βιβλιογραφία χωρίς να παραπέμψουν σ’ αυτή ειδικά την εργασία στην οποία προκαταβολικά ανατρέπω την υπονομευτική θέση που κυκλοφόρησε, υποθέτω, ως «τρολάρισμα», στο διαδίκτυο, ότι το ΧρΛεξ δεν στηρίχτηκε σε βάσεις δεδομένων. Δεύτερο, εξίσου περίεργο: Ενώ καταγράφουν 5 μελέτες της Ά. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, τις περισσότερες από οποιονδήποτε άλλο συγγραφέα, Έλληνα ή ξένο, αποσιωπούν μία, δημοσιευμένη τέσσερα χρόνια νωρίτερα, η οποία κινείται ακριβώς στην ίδια γραμμή πλεύσης με τη δική τους.[68] Η εργασία δημοσιεύτηκε το 2015 και ενώ συγκρίνονται και εκεί τα τρία νεότερα λεξικά, αποσιωπάται εδώ εντελώς. Για ποιο λόγο; Αν δεν την είχαν υπόψη τους, επιβεβαιώνεται η προχειρότητά τους ως προς τη βιβλιογραφική ενημέρωση. Αν τη γνώριζαν, πράγμα διόλου απίθανο, δύο τινά μπορούν να συμβαίνουν: το λιγότερο πιθανό είναι να την απαξίωσαν ως πρόχειρη εργασία, ανάξια να μνημονευθεί. Ενδεχομένως απέφυγαν την αναφορά για να μη θεωρηθεί ενορχηστρωμένη επίθεση στο λεξικό της Ακαδημίας. Ό,τι και αν ισχύει, και στις τρεις περιπτώσεις, ή ό,τι άλλο υποθέσει κανείς, οι Ιορδ.-Καμηλ. αυτοεκτίθενται. Για να πατούν σε σταθερό, υποτίθεται, έδαφος για την αξιολόγηση του ΛΤρ, μνημονεύουν εργασία της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη του 2000 με θέμα τον σχεδιασμό, τη συμβολή και τη χρήση του λεξικού αυτού. Για το ΛΜπ δεν αναφέρουν κάτι σχετικό γιατί δεν υπάρχει. Για το ΧρΛεξ, το οποίο έθεσαν στο στόχαστρό τους, ξέχασαν τη σημαντικότερη μελέτη μου, δημοσιευμένη στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών του έτους 2014, η οποία θα τους έλυνε πολλές απορίες, θα είχαν την ευκαιρία να αντικρούσουν τις θέσεις μου, και ίσως δεν θα διατύπωναν απόψεις που θα τις εκθέτουν εσαεί, αφού τα γραπτά μένουν.[69] Παραπέμπουν σε ένα εξαιρετικό για φοιτητές βιβλίο[70] του κορυφαίου λεξικογράφου R. R. K. Hartmann (2001), ο οποίος δέχτηκε την πρόσκλησή μου και δίδαξε σε μεταπτυχιακό σεμινάριό μου με θέμα την ηλεκτρονική λεξικογραφία, το οποίο παρακολούθησαν ακόμα και μέλη ΔΕΠ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.[71] Αν προχωρούσαν σε προσεκτικότερη επιλογή της βιβλιογραφίας, όπως αρμόζει σε αυστηρά επιστημονικές εργασίες, διαδικασία που προϋποθέτει κριτικό λεξικογραφικό εγγραμματισμό, όφειλαν να μελετήσουν έστω μερικές εμβληματικές εργασίες δημοσιευμένες σε ένα θεμελιώδες για λεξικογραφικές έρευνες τρίτομο έργο 1.336 σελίδων, το οποίο δεν το αναφέρουν καν, εκδότης του οποίου υπήρξε ο πολύς Hartmann.[72] Είναι απαράδεκτο για το επίπεδο ενός επιστημονικού περιοδικού, όπως η Γλωσσολογία, να απουσιάζουν από τη βιβλιογραφία δύο νεότερα κλασικά στο είδος τους έργα.[73] Αν είχαν διαβάσει μερικές μόνο μελέτες των συγγραφέων του τόμου, οι οποίοι διαθέτουν μακρά λεξικογραφική πείρα και σύγχρονο θεωρητικό οπλισμό, θα είχαν αναθεωρήσει άρδην τις απόψεις τους. Παράρτημα: Σύγκριση [των] λεξικών (σσ. 87-88) Εδώ συνοψίζονται τα πορίσματα της «έρευνας» των Ιορδ.-Καμηλ. και έτσι με βάση 10 κριτήρια βλέπει κανείς με μια ματιά, αυτό που θέλουν να περάσουν ως βασικό μήνυμα της εργασίας τους: Τα τρία αυτά λεξικά είναι λίγο ή πολύ της ίδιας κοπής. Όχι μόνο αγνόησαν τις καινοτομίες του ΧρΛεξ, γιατί δεν μπορεί να μην τις ήξεραν (10 από αυτές αναγράφονται στο οπισθόφυλλο), αλλά και απέφυγαν να αναφέρουν δημοσιεύματα τα οποία τις εξαίρουν. Διερωτώμαι, πόσο αξιόπιστες και σοβαρές μπορεί να είναι ερευνήτριες που θέλουν να ασκήσουν κριτική σε λεξικά και δεν έχουν προσέξει ότι το ΛΤρ στην ηλεκτρονική του έκδοση παρέχει στο άνω αριστερό μέρος, μόλις το ανοίξει κανείς, την πληροφορία: “46,747 items total”, ενώ στη μελέτη τους γράφουν «~ 45.000 κυρίως λήμματα». Υστερόγραφο Βρίσκομαι πια στην ωριμότατη ηλικία των εβδομήντα δύο χρόνων και είναι λογικό να είμαι πολύ προσεκτικός σε ό,τι γράφω. Ο ασυνήθιστος για τον χαρακτήρα μου οξύς τόνος, σε ορισμένα σημεία, της απάντησής μου οφείλεται στη δικαιολογημένη αγανάκτηση που ένιωσα διαβάζοντας στο μοναδικό κορυφαίο γλωσσολογικό περιοδικό της Ελλάδας μια χαμηλοτάτου επιπέδου εργασία. Οι Ιορδ.-Καμηλ. συνασπίστηκαν και δημοσίευσαν ένα εχθρικό κείμενο για το ΧρΛεξ που δεν διανοήθηκαν να συντάξουν, πέντε χρόνια μετά την κυκλοφορία του, μερικοί ομότεχνοι, άσπονδοι φίλοι μου. Τα αναλυτικά στοιχεία που παρέθεσα οδηγούν, πιστεύω, στη βάσιμη υπόθεση ότι οι δύο συγγραφείς δεν επεδίωξαν να παρουσιάσουν αντικειμενικά τη δομή και οργάνωση των τριών λεξικών, αλλά αποφάσισαν εκ των προτέρων να επιλέξουν τέτοια στοιχεία, προβάλλοντας, αγνοώντας ή υποβαθμίζοντας ό,τι έκριναν σκόπιμο, έτσι ώστε ο μη ειδικός να αποκομίσει την εντύπωση ότι τα υπό εξέταση λεξικά δεν διαφέρουν και πολύ το ένα από το άλλο. Τελικά, τι κατάφεραν οι Άννα Ιορδανίδου και Μαρία Καμηλάκη με αυτό το δημοσίευμα; Να αφήσουν μια ανεπαίσθητη μελανή κηλίδα στο πολύχρωμο μωσαϊκό των τριών περίπου εκατομμυρίων λέξεων από τις οποίες απαρτίζεται το πιο σύγχρονο και αποτελεσματικό λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. Γι’ αυτό το δημιούργημα μόχθησαν επί 11 ολόκληρα χρόνια, σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα, 86 άνθρωποι με τη βοήθεια του Υπουργείου Οικονομικών, του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, του Υπουργείου Διοικητικής Μεταρρύθμισης και του Εθνικού Τυπογραφείου, του Ινστιτούτου Επεξεργασίας Λόγου, του Ιδρύματος Περικλή Θεοχάρη και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόκειται, εν τέλει, όσο και αν έχει πολεμηθεί από ελάχιστους, προπαντός υπογείως, για ένα έργο μακράς πνοής, μοναδικό επίτευγμα της Ακαδημίας Αθηνών. Τις αρετές του λεξικού τόνισαν διαπρεπείς ξένοι ερευνητές που είδαν με την απαραίτητη αντικειμενικότητα, αποστασιοποιημένοι από «εγχώριες» μικρότητες, σε τι συνίσταται η πρωτοτυπία του έργου. Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Peter Mackridge, για να αναφέρω ένα μόνο ενδεικτικό παράδειγμα, τόνισε από τις στήλες αυτού εδώ του περιοδικού: «Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών είναι μεγάλο επίτευγμα, το οποίο εξάλειψε την κηλίδα που αμαύρωσε το πρόσωπό της λόγω της αδυναμίας της να ολοκληρώσει το Ιστορικό Λεξικό μέσα σε λογικό χρονικό διάστημα. [...] Αναλύει το λεξιλόγιο με τον όσο το δυνατόν πληρέστερο τρόπο. Είναι και χρηστικό και εύχρηστο, και είμαι βέβαιος ότι θα είναι έργο αναφοράς για πολλές δεκαετίες».[74] [1] Βλ. Γλωσσολογία 27 (2019), 65-88. [2] https://bit.ly/2VQxYeB Βλ. τώρα: «Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ως κειμενικό σώμα», στον τόμο: Όψεις της Σωματοκειμενικής Γλωσσολογίας: Αρχές, εφαρμογές, προκλήσεις. Δελτίον Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, 14 (2017), 287-310. [3] Διονύσης Γούτσος & Γεωργία Φραγκάκη, «Η συμβολή των σωμάτων κειμένων στη λεξικογραφία: Παρατηρήσεις και παραδείγματα από τα Ελληνικά», στον τόμο: Όψεις της Σωματοκειμενικής Γλωσσολογίας: Αρχές, εφαρμογές, προκλήσεις. Δελτίον Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών, 14 (2017), 207-235. [4] Goutsos, D., Hatzidaki, R. & King, P. 1994. “A corpus-based approach to Modern Greek language research and teaching”. In Philippaki-Warburton, I., Nicolaidis, K. and Sifianou, M. (eds.), Themes in Greek Linguistics.Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 507-513. [5] Βλ. το καινοτόμο βιβλίο Διονύσης Γούτσος - Γεωργία Φραγκάκη, Εισαγωγή στη γλωσσολογία σωμάτων κειμένων, Αθήνα 2015: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών σ. 48 κ.ε. Ανακτήθηκε από https://bit.ly/3aH5RCN [6] Ελπίζω ότι δεν θα τολμήσουν να αντείπουν, με βάση την κουτοπόνηρη διατύπωσή τους (σ. 87), ότι δεν αμφισβητούν τη στήριξη σε σώματα κειμένων, αλλά τη στήριξη σε «συγκροτημένη συλλογή». Η καινοτομία του ΧρΛεξ συνίσταται στο ότι στηρίχτηκε σε πολλές επιμέρους συγκροτημένες συλλογές σωμάτων κειμένων και γι’ αυτό υπήρξε το συγκεκριμένο, απρόσμενο για πολλούς, αποτέλεσμα. [7] «Η Νεοελληνική της Τεχνολογικής Εποχής και της ΕΕ: Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών», The Athens Review of Books, τεύχος 67, Νοέμβριος 2015, 56-62. [8] Πρόκειται για τις μελέτες: «Προτάσεις για την εκλογίκευση του ορθογραφικού μας συστήματος», Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999, Θεσσαλονίκη 2001: University Studio Press, σσ. 455-461, και: «Ορθογραφικά προβλήματα της Νεοελληνικής», Μέντορας, 4, 2001, 185-202. [Ειδικό τεύχος: Η ελληνική γλώσσα στον 21ο αιώνα]. Στην πρώτη μάλιστα μελέτη διατυπώνονται για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία ένα σύνολο αρχών και κανόνων (γενικών και ειδικών). Οι βασικές αρχές είναι: γραμματική (με τις υποκατηγορίες: φωνητική, φωνηματική, υφολογική, συλλαβική, ρυθμική-επιτονιστική, θεματική και η αρχή της αναλογίας), ιστορική-ετυμολογική, σημασιολογική-πραγματολογική, συντακτική, αισθητική, ιδεολογική, όπως και οι αρχές της ομωνυμίας και της προθετικότητας. Σε ειδικό κεφάλαιο εξετάζω την αναγκαιότητα απλοποίησης της νεοελληνικής ορθογραφίας χωρίς να υπάρξει καμιά επιφύλαξη ή αποδοκιμασία εκ μέρους των ειδικών. Οι αργοπορημένες επικρίσεις της Ιορδανίδου παραπέμπουν, αν μη τι άλλο, σε χαλαρά αντανακλαστικά. [9] Duden. Deutsches Universalwörterbuch, 8η έκδοση, Berlin 2015: Dudenverlag. Βλ. σ. 15. [10] Βλ. τη νέα έκδοση του 2018, σ. XI: Variantes. Δύο ενδεικτικά παραδείγματα: daïmio var. daimyo, démodex ou demodex. [11] Βλ. την εργασία της «Νεοελληνική ορθογραφία: Σχολική γραμματική, αποκλίσεις και γλωσσική χρήση», στον τόμο: Ζωή Γαβριηλίδου - Ανθή Ρεβυθιάδου (επιστ. επιμέλεια), Μελέτες αφιερωμένες στην ομότιμη καθηγήτρια Α.Π.Θ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Καβάλα 2014: Εκδόσεις Σαΐτα, σσ. 279-287. [12] Η έμφαση είναι δική μου. [13] Το καλιμαύχι & καλιμαύκι εμφανίζεται με τις ακόλουθες ακόμα μορφές: καλημαύχι, καλημαύκι, καμηλαύχι, καμηλαύκι, καμιλαύκι. [14] Μάρω Κακριδή-Φεράρι, «Ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις: Στάσεις και αντιστάσεις. Στο Θέρμη και φως. Αφιερωματικός τόμος στη μνήμη του Α.-Φ. Χριστίδη, Θεσσαλονίκη 2008: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, σσ. 365-383. [15] Νεοελληνική ορθογραφία. Ιστορία, θεωρία, εφαρμογή, Θεσσαλονίκη 2008: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών-Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. [16] Οι Ιορδ.-Καμηλ. αναφέρονται συχνά στις σύγχρονες διεθνείς επιστημονικές τάσεις, ορισμένα όμως πράγματα δεν τα ξέρουν ή παραβλέπουν ότι τα έχουν πει παραγνωρισμένοι στην Ελλάδα ξένοι επιστήμονες εδώ και τουλάχιστο δυο αιώνες πριν. Ο κορυφαίος γερμανός γραμματικός, αυθεντία στη σχολική γραμματική, και λεξικογράφος Johann Christian Heyse (1764-1829) τόνισε ότι «ο συγγραφέας της γραμματικής πρέπει να σέβεται και να ακολουθεί τη γλωσσική εξέλιξη» (Der Grammatiker muß die Entwicklung der Sprache beachten und ihr folgen). Αλήθεια, σε τι διαφοροποιείται ο γραμματικός από τον λεξικογράφο ως προς το σημείο αυτό; Γιατί χρειάζεται ο λεξικογράφος τα δεκανίκια του γραμματικού για να καταλήξει στο αυτονόητο; Βλ. Anne-Françoise Macris-Ehrhard, Die Grammatik von Johann Christian Heyse: Kontinuität und Wandel im Verhältnis von allgemeiner Grammatik und Schulgrammatik (1814-1914), Berlin-New York 1998: Walter de Gruyter, σ. 209. [17] Η αναλογία που παραθέτει η Ιορδ. είναι: γορίλας 107.700, γορίλλας 31.100. Αν καταγραφούν στοιχεία και στις άλλες πτώσεις και στον πληθυντικό αριθμό, τότε το δίλημμα «με δύο ή με ένα λάμβδα;» δεν υφίσταται. Στις 27 Απριλίου 2020 το Google έδωσε τα ακόλουθα αποτελέσματα: γορίλλας: 28.400, ~α: 8.340. ~ες: 5.760, σύνολο: 42.500 παραδείγματα. Βλ. όμως γορίλας: 126.000, ~α: 52.000, ~ες: 38.100, σύνολο: 216.100. [18] Ο Οράτιος, De Arte Poetica, το είπε καθαρά πριν από δυο χιλιάδες χρόνια: si volet usus / quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi. Ορισμένοι, ωστόσο δεν θέλουν ακόμα να το πιστέψουν, ή το διακηρύσσουν, αλλά δεν το εφαρμόζουν. [19] Στην ίδια παράγραφο αναφέρουν την ίδια παραπομπή δυο φορές. [20] Παραπέμπουν στον Tarp (2009), ο οποίος χαρακτηρίζει το λεξικό «πολιτισμικά εξειδικευμένο προϊόν και ταυτόχρονα εμπορεύσιμο είδος», αγνοούν όμως τις θεωρίες του για τη λεξικογραφία για τις οποίες έχει γίνει πολλή συζήτηση. Βλ. Tarp Sven, “Beyond Lexicography: New Visions and Challenges in the Information Age”. In Henning Bergenholtz; Sandro Nielsen; Sven Tarp (eds), Linguistic Insights, Studies in Language and Communication, Vol. 90, Bern: Peter Lang, 17-32. [21] Αρχική δημοσίευση: International Journal of Lexicography 17.3 (2004): 327-334. Μερικά ενδεικτικά αποσπάσματα από την ηλεκτρονική έκδοση της αναλυτικής και τεκμηριωμένης αυτής βιβλιοκρισίας, https://bit.ly/2VJipp6, σ. 3: Απορεί στ’ αλήθεια κανείς αν όλοι οι συγγραφείς ήξεραν σε τι συνίσταται η συνεισφορά τους. σ. 4: Το σύστημα που ακολουθεί αυτό το βιβλίο, αν έχει καθόλου σύστημα, είναι το απόλυτο χάος. σ. 16: η γενική εντύπωση που αποκτά κανείς από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου είναι ότι αποδείχτηκε κατώτερο των προσδοκιών μας. Με περίπου 1.700 λάθη και ασυνέπειες [...] δεν αξίζει να ονομάζεται ούτε εγχειρίδιο ούτε πρακτικός οδηγός. [22] Διερωτώμαι γιατί δεν παραπέμπουν στη σχετική ιστοσελίδα, όπου μπορεί να βρει κανείς όλα τα νεότερα στοιχεία. Βλ. ιδιαίτερα για το ελληνικό σώμα κειμένων https://www.sketchengine.eu/eltenten-greek-corpus/ [23] Kilgarriff, A., Baisa, V., Bušta, J. et al., “The Sketch Engine: ten years on”, Lexicography ASIALEX 1, 2014, 7–36. https://doi.org/10.1007/s40607-014-0009-9 [24] Πρόκειται για τις λέξεις εκεχειρία, έκζεμα, εκζεματικός, εκζεματώδης, εκζήτηση, εκζητούμενος, εκζητώ, εκηβόλος, Ε.Κ.Η.Π.Ε.Δ. Το ακρωνύμιο αυτό (Εκπαιδευτικό Κέντρο Ηλεκτρονικού Πολέμου Ενόπλων Δυνάμεων), καταγεγραμμένο μόνο στο ΛΜπ, αφαιρέθηκε στην έκδοση του 2019. [25] Δεν ανήκει στο λεξιλόγιο της Νεοελληνικής. Δεν χρειάζονται εδώ «δομημένα σώματα κειμένων» για αυτονόητα πράγματα. Το επίθετο αυτό προσδιόριζε τον Απόλλωνα και σήμαινε «αυτός που δεν αστοχεί» ή κατ’ άλλη ερμηνεία «αυτός που ρίχνει τα βέλη μακριά». Το αντώνυμό του αγχέμαχος καταγράφεται ως κανονικό λήμμα στα δύο άλλα λεξικά. Στο ΧρΛεξ προτιμήθηκε να μπουν στη θέση τους λέξεις που λέγονται και γράφονται σήμερα. [26] https://iate.europa.eu/search/standard [27] Σε ιμέιλ που μου έστειλε στις 24 Οκτωβρίου 2016, με τίτλο: «Προς σεμνό λεξικογράφο». [28] Από την ομότιτλη ποιητική του συλλογή, Αθήνα 2004: Κέδρος. [29] Στο Le Petit Robert, με 60.000 λήμματα, λημματογραφείται η vasopressine, πρώτη μνεία περ. 1950, και στο αντίστοιχο ιταλικό λεξικό Zingarelli η vasopressina, 1961. [30] «Για τη χρήση των μεταγλωσσικών όρων στο ΧΛΝΓ βλ. και Γούτσος (2015: 52)». Ο Γούτσος στη βιβλιοκρισία του επαινεί με αποδεικτικά στοιχεία το λεξικό, επισημαίνει όμως και κάποιες αδυναμίες με το ήθος που αρμόζει στον επιστήμονα: «Αν υπάρχει κάποια υπερβολή στο χειρισμό του ειδικού λεξιλογίου, εντοπίζεται μάλλον στη –δικαιολογημένη ως ένα βαθμό– τάση να χρησιμοποιούνται γλωσσολογικοί όροι στην περιγραφή λημμάτων» (Δ. Γούτσος, Βιβλιοκρισία του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας, Γλωσσολογία, 23 (2015), 52). Έχει δίκιο για τη χρονοβόρα αναζήτηση της έννοιας του μορφήματος μέσω των λημμάτων επίθημα και πρόσφυμα. Υπάρχουν μόνο άλλα δύο παραδείγματα σε ολόκληρο το λεξικό με τριπλή παραπομπή. [31] Από τις πρώτες μελέτες τους είδους είναι η εργασία μου «Λεξικογραφική πρακτική με βάση σώματα κειμένων», στον τόμο: Νεοελληνικός λόγος, 2η έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη, Αθήνα 1997, σσ. 345-360. Ανακοινώθηκε στην Ημερίδα που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου στην Αθήνα, 26 Ιανουαρίου 1996 με θέμα: «Κείμενο και γλωσσική τεχνολογία: Προς τη δημιουργία του Ηλεκτρονικού Θησαυρού Κειμένων της Νέας Ελληνικής». Υπό την εποπτεία μου, εξ άλλου, έχουν εκπονηθεί δύο διδακτορικές διατριβές με θέμα τα σώματα κειμένων. Βλ. Γιάγκου Μαρία, 2009: Σώματα κειμένων και γλωσσική εκπαίδευση: Δυνατότητες αξιοποίησης στη διδασκαλία της Ελληνικής και συγκρότηση παιδαγωγικά κατάλληλων σωμάτων κειμένων. Κουτσομπόγερα Μαρία, 2012: Η πολυτροπικότητα σε τηλεοπτικές συνομιλίες: Ανάπτυξη και αξιοποίηση οπτικοακουστικών σωμάτων κειμένων στη διερεύνηση και τυποποίηση της πολυτροπικής επικοινωνίας. [32] Η υπερφόρτωση πληροφοριών και δεδομένων οδηγεί συχνά σε άλλα αδιέξοδα. Βλ. Rufus H. Gouws, Sven Tarp, “Information overload and data overload in lexicography”, International Journal of Lexicography 30.4 (2017), 389-415. [33] Αναφέρω ενδεικτικά τα περίφημα δελτία για τη σύνταξη των σπουδαίων λεξικών του Samuel Johnson και του James Murray. Για την ελληνική γλώσσα το Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - Ι.Λ.Ν.Ε. της Ακαδημίας Αθηνών διαθέτει τέσσερα περίπου εκατομμύρια δελτία. Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας έχει στην κατοχή του τα ονομαστά Αρχεία των μεγάλων λεξικογράφων και κορυφαίων επιστημόνων Εμμανουήλ Κριαρά και Δημήτριου Γεωργακά και το Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη ανεκτίμητο αρχειακό και λεξικογραφικό υλικό. [34] Το πρωτότυπο κείμενο: What I really love about language is that we all think we know how it works – but when you look closer, it almost always surprises you and goes against your expectations. Βλ. https://bit.ly/2KHfZke [35] LGBT: lesbian, gay, bisexual et transgenre, με χρονολογία πρώτης εμφάνισης το 2002. [36] LGBT: lesbian, gay, bisexual, and transgender. LGBTQ: lesbian, gay, bisexual, transgender, and queer/questioning (one’s sexual or gender identity). LGBTQIA: lesbian, gay, bisexual, transgender, queer/questioning (one’s sexual or gender identity), intersex, and asexual/aromantic/agender. LGBTQQ: lesbian, gay, bisexual, transgender, queer, and questioning (one’s sexual or gender identity). LGBTQQIA: lesbian, gay, bisexual, transgender, queer, questioning (one’s sexual or gender identity), intersex, and asexual/aromantic/agender. [37] Δεν θέλω τώρα να αναλάβω τον άχαρο ρόλο να δείξω στην πράξη, με ελάχιστα ενδεικτικά παραδείγματα, ότι αυτό δεν ισχύει. Η πολυδιαφημιζόμενη 5η έκδοση του ΛΜπ, πέντε ολόκληρα χρόνια μετά την κυκλοφορία του ΧρΛεξ, εξακολουθεί να υστερεί σε απελπιστικά μεγάλο βαθμό και ως προς τη συμπερίληψη νέων λέξεων, καθώς δεν διδάχτηκαν τίποτε οι συντάκτες του από το λεξικό της Ακαδημίας. Παραδείγματα υπάρχουν σε διάφορα σημεία αυτής εδώ της εργασίας. [38] Σε διαδικτυακά καταστήματα περιγράφονται με φωτογραφίες τους και διατίθενται, ούτε λίγο ούτε πολύ, 71 διαφορετικές βαφλιέρες. Βλ. https://www.skroutz.gr/c/3016/vaflieres.html [39] Από τα 1061 λεξικά της Αγγλικής που συμπεριλαμβάνει το Onelook.com, μόνο το Collins έχει το λήμμα Broadcasting House, το οποίο βέβαια δεν είναι ένα: any of a number of buildings in the UK from which the BBC broadcasts or has broadcast. Το Duden δεν διανοήθηκε να προσθέσει λήμμα Rundfunkhaus, ούτε το Le Petit Robert το maison de radiodiffusion. Παραδόξως, το ΛΜπ το παρουσίασε ως κανονικό λήμμα πρώτη φορά στην έκδοση του 2019 με το επεξηγηματικό παράδειγμα: «το ραδιομέγαρο του B.B.C.». Ο συντάκτης του λήμματος αποστασιοποιήθηκε έξυπνα από το μοναδικό ραδιομέγαρο της χώρας μας που κουβαλά τόσες αμαρτίες. Δεν ξέρω πόσοι Νεοέλληνες θα χρησιμοποιήσουν στην καθημερινή τους επικοινωνία το παράδειγμα του ΛΜπ. [40] Να μη φτάσουμε στο άλλο άκρο, όπως συνέβη με επιθέσεις που δέχτηκα από ανεγκέφαλους στο διαδίκτυο ότι είμαι «χυδαίος» γιατί σε ένα επίσημο, κρατικό λεξικό λημματογράφησα το γυναικείο και το ανδρικό αιδοίο. Σε ανάλογη επίθεση που δέχτηκε ο Μπαμπινιώτης υποχώρησε και στο Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο αφαίρεσε αυτά τα λήμματα. [41] Σ’ αυτό το σημείο μιμήθηκαν ίσως το ΛΜπ το οποίο έχει καταγράψει σοκαριστικά παραδείγματα, όπως στο λήμμα κουνώ τη φράση την κούνησα την αχλαδιά «είχα σεξουαλική επαφή ή (για άντρα) ήρθα σε ομοφυλοφιλική επαφή: ‘από παιδάκι έπαιζα με τις κούκλες, συμπεριφερόμουν σαν κοριτσάκι και στα δεκατέσσερα ~ μ’ έναν ναύτη’ (εφημ.)». Βλ. Γιάννης Χάρης, «Η πικρή χρονιά κι η κουνημένη αχλαδιά», Εφημερίδα των Συντακτών, 5-7 Ιαν. 2018. [42] Ο Γούτσος όμως, ξεκινά τη βιβλιοκρισία του με τη γενική αποτίμηση: «Αν τα μεγάλα λεξικά της δεκαετίας του ’30 («Πρωΐας», Δημητράκου κ.ά.), στα οποία βασίστηκαν εκείνα της δεκαετίας του ’80, αποτελούν την πρώτη γενιά νεοελληνικών λεξικών και τα δύο σύγχρονα έργα αναφοράς της δεκαετίας του ’90 (Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη 1998, Μπαμπινιώτης 2002, 2η έκδοση) τη δεύτερη γενιά, τότε σίγουρα το Χρηστικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών εγκαινιάζει την τρίτη γενιά νεοελληνικών λεξικών, όχι μόνο επειδή βασίζεται στη σωρευμένη πείρα του 20ού αιώνα, αλλά και γιατί διαθέτει ευρύτερη σκόπευση, φιλοδοξώντας να αποτελέσει το επίσημο λεξικό της νεοελληνικής». Αυτή την «ευρύτερη σκόπευση» οι Ιορδ.-Καμηλ. ούτε την είδαν ούτε την κατάλαβαν. [43] Διονύσης Γούτσος, Βιβλιοκρισία του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας, Γλωσσολογία, 23 (2015), 51-56. [44] Sinclair John, Corpus, Concordance, Collocation, Oxford 1991: Oxford University Press, σ. 42. [45] Η εγκατάλειψη ενός «παραδείγματος», εδώ με τη στενή έννοια του όρου, και η αντικατάστασή του από ένα νέο, αποτελεί, όπως έδειξε ο πολύς Thomas Kuhn, βασική αρχή της επιστημονικής εξέλιξης, η οποία δεν συνδέεται ποτέ με ένα άτομο, ούτε έχει νόημα η αναζήτηση της πρωτοκαθεδρίας για επουσιώδη στην επιστημολογική ιεράρχηση θέματα. [46] Το λεξικό αυτό είναι καλό για το σκοπό που γράφτηκε. Έχει όμως πολλές παιδαριώδεις φλυαρίες του τύπου: «το εμφιαλωμένο νερό ΟΥΣ. το εμφιαλωμένο νερό είναι το νερό που το αγοράζουμε μέσα σε σφραγισμένο μπουκάλι: Πίνει μόνο εμφιαλωμένο νερό γιατί ...», «η βασιλόπιτα: η βασιλόπιτα είναι μια πίτα που φτιάχνεται ειδικά για την ημέρα της πρωτοχρονιάς». Θα μπορούσε να εξοικονομηθεί ο χώρος που έχουν καταλάβει τουλάχιστο 70.000 επαναλαμβανόμενες λέξεις που υπάρχουν στα ερμηνεύματα. Με την ευκαιρία, όλα τα νεοελληνικά λεξικά, επηρεαζόμενα το ένα από το άλλο, για να μην πω κάτι χειρότερο, έχουν λάθος τον ορισμό της βασιλόπιτας. Περιορίζονται στον πρωτοτυπικό ορισμό: «κόβεται και μοιράζεται τελετουργικά την πρωτοχρονιά» (ΛΤρ), «παρασκευάζεται για την ημέρα της γιορτής του Αγίου Βασιλείου (1η Ιανουαρίου), ειδικά για την εορτή της Πρωτοχρονιάς (ΛΜπ). Μόνο το ΧρΛεξ με την πρωτογενή έρευνα που διεξήγαγε, αλλά και με βάση την κοινή εμπειρία, κατέγραψε ότι κόβεται όχι μόνο αμέσως μετά τον ερχομό του νέου έτους, αλλά και τις υπόλοιπες μέρες του δωδεκαήμερου ή και μέχρι τον Φεβρουάριο (από υπηρεσίες, ιδρύματα, συλλόγους). [47] Βλ. αντιβαίνω, απολήγω, αστράφτω, αστραποβολώ, βουίζω, εμφωλεύω, κλωσώ, κοάζω, σελαγίζω, φωσφορίζω, εκρήγνυμαι. [48] Κανένα από αυτά δεν έχει καταγραφεί ούτε στην 5η έκδ. (2019) του ΛΜπ. [49] Βλ. Χρ. Χαραλαμπάκη, Γλωσσικό ζήτημα. Από τον 19ο στον 20ό αιώνα, Αθήνα 2019. Έκδοση στη σειρά «Εθνικές κρίσεις» της Εφημ. Η Καθημερινή, σελ. 192. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη έχει συλλάβει σωστά το νόημα: «Βέβαια, υπάρχουν ενδείξεις [...] για σταδιακή απενοχοποίηση στη χρήση ορισμένων λόγιων στοιχείων ως αποτέλεσμα απομάκρυνσης από το γλωσσικό ζήτημα και σταδιακής αποσύνδεσης από ιδεολογικά κριτήρια». Βλ. Ασημάκης Φλιάτουρας & Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (επιμ.), Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη Νέα Ελληνική: Θεωρία, ιστορία, εφαρμογή. Από τον οίκο στο σπίτι και τανάπαλιν, Αθήνα 2018: Πατάκης, σ. 21. [50] Ο ένας στους τέσσερις που χρησιμοποιεί αυτή την έκφραση γράφει το εσφαλμένο των πληγέντων περιοχών, γεγονός που δείχνει ότι δεν είναι πάντα εύκολη η κατανόηση του συγκεκριμένου κλιτικού παραδείγματος. [51] Ας θεωρήσουν άδικο και καυστικό το σχόλιό μου, αλλά θα το πω: αυτό είναι το μόνο λάθος που βρήκαν στο ΧρΛεξ (όχι φυσικά ότι δεν υπάρχουν άλλα) και τις ευχαριστώ από τη θέση αυτή. [52] Το παράθεμα αυτό, όπως και ολόκληρη η παραπάνω συλλογιστική, βρίσκονται αυτούσια, χωρίς καμιά παραπομπή, στο βιβλίο των Μ. Καμηλάκη, Γ. Κατσούδα, Μ. Βραχιονίδου, Πιπέρι στο στόμα. Όψεις των λέξεων-ταμπού στη Νέα Ελληνική, Αθήνα 2015, σ. 130. Εκεί αναφέρονται οι «στρατηγικές αυτοπαρουσίασης των ομοφυλοφίλων» με την ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι «η πλειονότητα αυτών δεν αισθάνεται καμιά ανάγκη να διευκρινίσει αν είναι ενεργητικοί ή παθητικοί». [53] Οι υφολογικοί-πραγματολογικοί δείκτες παρουσιάστηκαν πρώτη φορά στη μελέτη μου «Το νέο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών», 8ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ιωάννινα 30 Αυγούστου - 2 Σεπτεμβρίου 2007. Τόμος Πρακτικών 8ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (ICGL8). Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (Έκδοση CD-Rom), σσ. 1263-1282. Βλ. ιδιαίτερα, σσ. 1271-1274. Διαθέσιμο στο λινκ https://bit.ly/3f514OQ [54] Δεν αμφιβάλλω ότι το παράδειγμα στο ΛΜπ, βλ. λήμμα απολήγω, «το δόρυ ήταν ένα μακρύ κοντάρι που απέληγε σε αιχμή, ώστε να χρησιμοποιείται ως όπλο» είναι αυθεντικό. Ο λεξικογράφος όμως που θέλει να εξοικονομήσει χώρο στο λεξικό του δεν θα παραθέσει παράδειγμα με 15 λέξεις, όταν ο ορισμός έχει 12 (και αυτές πολλές είναι για το συγκεκριμένο λήμμα). Το ουσιώδες είναι να δοθεί η πληροφορία, όπως στο ΧρΛεξ, «απολήγει σε αιχμή/σε αιχμηρή μύτη». [55] https://www.fractalart.gr/creative-paintings/ [56] Ειδική έκδοση με προσθήκες και βελτιώσεις για την Εφημ. Το Βήμα, 7 τόμοι, Αθήνα 2016. [57] Η πρακτική αυτή αποκτά ακόμα μεγαλύτερη αξία, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι στις τελευταίες αναθεωρήσεις τους τα λεξικά Le Petit Robert και Zingarelli δεν έχουν συμπεριλάβει ακόμα αυτό το λήμμα. Στο ΧρΛεξ καταγράφονται λέξεις του διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου που δεν πρόλαβαν να λημματοποιήσουν πολύ γνωστά ξενόγλωσσα λεξικά. Για παράδειγμα, στο λήμμα παθοφυσιολογία καταγράφεται το ουσιαστικό pathophysiologie το οποίο παραμένει αθησαύριστο στο Le Petit Robert, παρά τη μεγάλη στατιστική του συχνότητα. Βλ. https://www.cnrtl.fr/definition/pathophysiologie [58] Διονύσης Γούτσος, ό.π., Γλωσσολογία, 23 (2015), 53 [51-56]. [59] Είναι κοινός τόπος ότι κάθε ερευνητής οδηγείται σε αστοχίες και διαπράττει λάθη κρίνοντας άλλους ή τον εαυτό του. Μέσα από τα λάθη μαθαίνουμε και εγώ χαίρομαι πραγματικά όταν μου τα υποδεικνύουν. Η επιστήμη δεν προχωρά μπροστά με επαίνους. Παρεμπιπτόντως, όταν διάβασα στην κριτική του Γούτσου ότι «απουσιάζει εντελώς η φράση (δε) χάθηκε ο κόσμος», στενοχωρήθηκα πολύ. Θα μπορούσε να είχε συμβεί. Διαπίστωσα όμως αμέσως ότι υπάρχει μέσα στο πλήθος υλικού παραπομπή στο χαλώ, όπου ερμηνεύεται η έκφραση δεν χάθηκε / δεν χάλασε δεν θα χαλάσει (κι) ο κόσμος. [60] Αν πράγματι ήταν αυτός ο στόχος τους, κρίμα το χρόνο που διέθεσαν για τη μελέτη τους. Όφειλαν τουλάχιστο να σημειώσουν κάπου ότι τα πραγματικά «φιλικά στο χρήστη» λεξικά είναι τώρα πια τα ηλεκτρονικά, στα οποία οφείλει να δώσει έμφαση η Πολιτεία και να ενισχύσει επίσημους φορείς που ασχολούνται με τη διδασκαλία, την προβολή και διάδοση της ελληνικής γλώσσας. [61] Ευτυχώς που οι ποιητές και οι ποιήτριες βάζουν στην άκρη τα λεξικά και δείχνουν σε πλήρη απελευθέρωση αυτή τη μαγεία, όπως βλέπουμε στο ποίημα «Ύμνος στη λέξη ίσως», αυτή τη «μικροκαμωμένη, μια σταλιά λέξη Ίσως». Από την τελευταία ποιητική συλλογή της Κικής Δημουλά Άνω τελεία, Αθήνα: Ίκαρος 2016, σ. 37. [62] Η απόφανση αυτή μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση όταν τη διάβασα πριν από χρόνια σε βιβλίο Γερμανού επιστήμονα το όνομα του οποίου μου διαφεύγει. [63] Στον τελευταίο τόμο του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών (τόμος Έκτος, δέ -διάλεκτος), Αθήνα 2016, απουσιάζει από τη σχετική βιβλιογραφία το Χρηστικό Λεξικό και ας βρισκόταν πάνω στα γραφεία των 14 μελών του ερευνητικού προσωπικού του Κέντρου επί δύο ολόκληρα χρόνια. Αν ξέχασαν να το συμβουλευτούν και να το προσθέσουν στη βιβλιογραφία, τότε ελέγχεται η επιστημονική τους υπευθυνότητα. Από τις 63 μελέτες που έχω γράψει για τις διαλέκτους και τα ιδιώματα της Νεοελληνικής βρήκαν να αναφέρουν μόνο μία, αναγράφοντας το όνομά μου άπαξ σε ολόκληρο τον τόμο στο λήμμα διάβολος (βλ. σ. 309 – τι παράξενες συμπτώσεις!). Σχετικά με τις ετυμολογίες και την πρώτη εμφάνιση των λέξεων στο νέο τόμο του Ιστορικού Λεξικού υπάρχουν κενά, ασάφειες και ασυνέπειες. Το επίθετο, λ.χ., δευτερογενής ανάγεται από τη Γ. Κατσούδα και τη Χρ. Μπασέα στο μεσαιωνικό επίθετο δευτερογενής, με παραπομπή στον Αναστάσιο τον Σιναΐτη (7ος μ.Χ. αι.), Εις την πνευματικήν αναγωγήν της Εξαημέρου κτίσεως, ενώ η λέξη μαρτυρείται με την ίδια σημασία, «γεννημένος μετά (ή δεύτερος)», μία χιλιετία νωρίτερα στον παραδοξογράφο Αντίγονο τον Καρύστιο (3ος π.Χ. αι.). Δεν κατάλαβαν, επίσης, ότι ως οικονομικός όρος το σύμπλοκο δευτερογενής τομέας αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από το αγγλ. secondary sector, ενώ δεν γίνεται καμιά αναφορά στον πρωτογενή τομέα < αγγλ. primary sector. Στην Εισαγωγή του Ιστορικού Λεξικού υπάρχει η ενότητα «Δευτερογενής βιβλιογραφία» (σελ. ξθ-πς) και θα ήταν λογικό να προστεθεί στο σχετικό λήμμα. Ας φρόντιζαν να διάβαζαν τις υπεύθυνες πληροφορίες που παρέχει το Χρηστικό Λεξικό. [64] Βλ. ενδεικτικά Sandro Nielsen, “Reviewing printed and electronic dictionaries. A theoretical and practical framework” στον τόμο S. Nielsen - S. Tarp (ed.), Lexicography on the 21st century. In honour of Henning Bergenholtz, Amsterdam/Philadelphia 2009: John Benjamins, p. 24: Οι κριτικές για λεξικά ιεραρχούνται χαμηλά ανάμεσα στα επιστημονικά δημοσιεύματα. Ένας λόγος είναι ότι δεν εφαρμόζονται σταθερά κριτήρια, επομένως δεν πληρούν βασικές επιστημονικές προϋποθέσεις. Σε ποιους απευθύνουν τη μελέτη τους; Στους χρήστες του λεξικού; σε λεξικογράφους; Το λεξικό για τον κριτικό πρέπει να είναι αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας, περιγραφής και ανάλυσης. Οι παρατηρήσεις αυτές ισχύουν και για το κρινόμενο εδώ δημοσίευμα. [65] Αναγκάζομαι να αναφέρω εδώ ότι όχι μόνο παρακολουθούσα και παρακολουθώ τις διεθνείς εξελίξεις, πράγμα αυτονόητο για ένα πανεπιστημιακό καθηγητή, αλλά έλαβα υπόψη μου και τις υποδείξεις των ειδικών κατά τις σχετικές συζητήσεις, καθώς παρουσίασα τις βασικές αρχές του ΧρΛεξ σε 12 χώρες, προσκεκλημένος από τα αντίστοιχα Πανεπιστήμια και Ιδρύματα, χωρίς καμιά οικονομική επιβάρυνση εκ μέρους της Ακαδημίας Αθηνών ή του ΕΚΠΑ. Πρόκειται για τις χώρες: Ουκρανία (Συμφερόπολη, 1.3.2004), Σουηδία (Λουντ, 12.5.2005, Στοκχόλμη, 13.5.2005), Ισπανία (Γρανάδα, 7.7.2006), Αυστραλία (Μελβούρνη, 31.1.2007, Σίδνεϋ, 5.2.2007), Ηνωμένο Βασίλειο (Σκοτία, St. Andrews, 16.6.2009), Ελβετία (Βασιλεία, 20.11.2009, Ζυρίχη, 12.1.2011), ΗΠΑ (Φλόριντα, Τάμπα, 19.2.2010), Κύπρος (Λευκωσία, 19.4.2010), Ρουμανία (Βουκουρέστι, 23.2.2012), Βέλγιο (Βρυξέλλες, 4.10.2012), Λουξεμβούργο (5.10.2012), Ιταλία (Νάπολη, 30.5.2013). Μετά την έκδοση του ΧρΛεξ (2014) πολλαπλασιάστηκαν οι προσκλήσεις για την παρουσίασή του σε ξένα πανεπιστήμια. [66] Ας δουν, εκ των υστέρων, παρ’ όλο που ήταν διαδικτυακά προσβάσιμη από τον Σεπτέμβριο του 2018, την εργασία της Arleta Adamska-Sałaciak, “Lexicography and Theory: Clearing the Ground”, International Journal of Lexicography 32.1 (2019), 1-19. [67] Όπως τονίζει ο Rufus H. Gouws (“Sinuous lemma files in printed dictionaries. Access and lexicographic functions”, στον τόμο S. Nielsen - S. Tarp (ed.), βλ. σημ. 44, p. 3), στον 21ο αιώνα τα λεξικά κρίνονται με βάση το θεωρητικό τους υπόβαθρο και την ικανότητα των συντακτών τους να κρατούν την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη, ό,τι δηλαδή ακριβώς προσπάθησε να κάνει το ΧρΛεξ. [68] «Ποιο λεξικό να συμβουλεύομαι;», Φιλόλογος, τεύχος 160 (Απρ.-Ιούν. 2015), 238-244. [69] «To Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 89 Β΄, 2014, σσ. 178-200. Δεν περίμενα βέβαια να γνωρίζουν την εργασία μου «A critical evaluation of some Modern Greek dictionaries», Skriften På Skaermen, 8, 1994, 19-33, στην οποία αξιοποιήθηκαν διεθνείς μεταλεξικογραφικές έρευνες και τέθηκαν πρώτη φορά για τα ελληνικά δεδομένα μια σειρά κριτηρίων για την αξιολόγηση των νεοελληνικών λεξικών. [70] Το βιβλίο, πράγμα που θα ήταν χρήσιμο να το αναφέρουν, κυκλοφορεί και σε εξαιρετική μετάφραση του Κωνσταντίνου Δ. Χατζηδήμου, Διδάσκοντας και ερευνώντας τη λεξικογραφία, Θεσσαλονίκη 2005: Αφοί Κυριακίδη. Επανέκδοση 2010. Ο «εκτενής κατάλογος έντυπων και ηλεκτρονικών λεξικογραφικών πηγών» που παραθέτουν στην υποσημ. 6 της εργασίας τους οι Ιορδ.-Καμηλ. (σσ. 149-168 της αγγλικής έκδοσης), είναι παρωχημένος, πράγμα εύλογο, αφού είχαν παρέλθει 18 χρόνια από τη δημοσίευση της εργασίας τους. Υπάρχουν άλλες νεότερες καταγραφές στις οποίες όφειλαν να είχαν παραπέμψει. [71] Με τον διάσημο λεξικογράφο Reinhard Hartmann και τη σύζυγό του Lynn Warren με συνδέει γνωριμία πολλών ετών και παρακολουθώ τα τελευταία 40 χρόνια το σπουδαίο ερευνητικό του έργο. Πού να φαντάζονταν οι Ιορδ.-Καμηλ. ότι στις 6 Απριλίου 2005 ο φίλος καθηγητής έλαβε μέρος σε σύσκεψη στα γραφεία του ΧρΛεξ και μίλησε στους συνεργάτες μου επικροτώντας πλήρως τις καινοτόμες πρωτοβουλίες που ανέλαβα. Δυο μέρες αργότερα, γιορτάσαμε τα 67α γενέθλιά του στο κτίριο Κωστή Παλαμά παρουσία όλων σχεδόν των μελών του Τομέα Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το θεωρώ ύβρη στο πρόσωπό του και στους συντελεστές των τριών λεξικών που συγκρίνουν, να καταγράφουν στη βιβλιογραφία εκλαϊκευτικά βιβλία του μεγάλου λεξικογράφου, αγνοώντας σπουδαίες μελέτες του και στο χώρο της κριτικής λεξικών (Dictionary criticism). [72] R. R. K. Hartmann (editor), Lexicography: Critical Concepts, volumes I-III, London 2003: Routledge. [73] Sylviane Granger & Magali Pacquot (ed.): Electronic Lexicography, Oxford 2012: Oxford University Pres. Στον τόμο περιλαμβάνεται η μελέτη του Robert Lew “How can we make Electronic Dictionaries More Effective?”. Philip Durkin (ed.): The Oxford Handbook of Lexicography, Oxford 2015: Oxford University Press (736 σελίδες). [74] Πήτερ Μάκριτζ, «Ένα μεγάλο επίτευγμα: Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών», The Athens Review of Books, τεύχος 60, Μάρτιος 2015, 50-53. Βλ. σ. 53.

Απάντηση σε αναιδή «κριτική» ή Όταν τα τρολ γλωσσολογούν

Σύνδεση