Ο σταλινισμός ως φυσική καταστροφή και η αιχμάλωτη σκέψη

Czesław Miłosz, The Captive Mind (Zniewolony umysł), Vintage, 1990 [1953][1] Αν ακόμη από μακριά αναγνωρίσουμε το κακό που έρχεται, αυτό μπορεί γρήγορα να γιατρευτεί. Αλλά αν δεν το αναγνωρίσουμε και επιτρέψουμε να αναπτυχθεί έτσι που μπορεί να το αναγνωρίσει ο καθένας, τότε δεν υπάρχει φάρμακο γι’ αυτό. Ν. Μακιαβέλι (1469-1527) Η Αιχμάλωτη σκέψη είναι το δοκίμιο που έγραψε ο Τσέσλαβ Μίλος το 1951 (εκδόθηκε το 1953), όταν εγκατέλειψε τη διπλωματική υπηρεσία, στην πρεσβεία της Πολωνίας στο Παρίσι, και ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Γαλλία. Στο βιβλίο αναλύονται οι εμπειρίες του από τους κύκλους των διανοουμένων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και τη βαθμιαία προσαρμογή τους στο ολοκληρωτικό σύστημα. Το δοκίμιο αυτό σφραγίζει μια εποχή απομυθοποιώντας τις ιδεολογικές ψευδαισθήσεις της. Ταυτόχρονα δείχνει πόσο ισχυρή είναι η πνευματική εντιμότητα η οποία ξεπερνά τους κλειστούς ορίζοντες της εποχής του. Υπάρχουν αυθεντικοί διανοούμενοι που ξεπερνούν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής τους και γίνονται σημείο αναφοράς στις μελλοντικές γενιές. Αυτοί είναι πολύ λίγοι, σπάνιοι. Υπάρχουν και άλλοι διανοούμενοι που μεταφέρουν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και την κυρίαρχη ιδεολογία μιας προηγούμενης εποχής στο μέλλον. Αυτοί είναι οι εγκλωβισμένοι ιδεολογικά άνθρωποι, που αντί να ξεπεράσουν την εποχή τους μεταφέρουν από το παρελθόν μια ιδεολογία και αιχμαλωτίζουν το μέλλον. Εκείνοι που βλέπουν αυτό που θα συμβεί, κρίνουν απροκατάληπτα, δεν έχουν ιδεολογικές παρωπίδες με βάση τις «ιστορικές αναγκαιότητες και τις νομοτέλειες» και μπορούν να διακρίνουν το ουσιαστικό, δηλαδή αυτό που καθορίζει την πορεία της κοινωνίας, από το δευτερεύον, δηλαδή από τα επιφαινόμενα που αποσκοπούν στην ιδεολογική κατανάλωση. Το κείμενο του Μίλος γράφτηκε στην αρχή μιας εποχής, αλλά έχει ακόμη μεγαλύτερη δύναμη μετά το τέλος της ιστορικής περιπέτειας. Στη διάρκεια αυτών των δεκαετιών γράφτηκαν εκατομμύρια βιβλία, τα οποία από την αρχική έκδοσή τους είχαν μόνο προπαγανδιστική χρησιμότητα, διαμορφώνοντας όμως γενιές ολόκληρες στο πνεύμα του Μούρτι-Μπινγκ και του Κέτμαν – «χάπι» και τρόπος σκέψης αντίστοιχα, όπως θα δούμε παρακάτω. Ο Μίλος έχει την ηθική στάση της προσωπικής εμπειρίας του, της υπεράσπισης των θυμάτων της τυφλής ιστορίας και καταθέτει τη μαρτυρία του χωρίς να τον ενδιαφέρει η επιβεβαίωση των γύρω του ή το χειροκρότημα. Με τη γνωριμία του Μίλος χάνεται η όποια επίκληση της αθωότητας, της άγνοιας και της φυγής από την πραγματικότητα, αφού αυτή διευρύνεται και ενισχύεται με την ψυχολογική γνώση της ιστορικής στιγμής, της εξουσίας και της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Πέρασαν εξήντα χρόνια από τότε που γράφτηκε αυτό το βιβλίο. Το σύστημα της «ιστορικής αναγκαιότητας» κατέρρευσε. Αλλά το κείμενο αυτό του Μίλος παραμένει χρήσιμο, γιατί η αιχμάλωτη σκέψη που αναλύει κυριαρχεί γύρω μας. Στον πρόλογό του γράφει: «Προσπαθώ να παρουσιάσω στο βιβλίο αυτό τη σκέψη των διανοουμένων στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Δεν ήμουν ποτέ μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος (Κ.Κ.) αν και την περίοδο 1946-1950 δούλεψα ως διπλωμάτης της πολωνικής κυβέρνησης» (σ. 7). «Το 1945 τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης τις κατάκτησε η Νέα Πίστη που ερχόταν απ’ την Ανατολή. Η σχέση μου απέναντι στην κοσμική θρησκεία και πριν απ’ όλα στη Μέθοδο του Διαλεκτικού Υλισμού, που στηρίζεται περισσότερο στην αντίληψη του Λένιν και του Στάλιν παρά στον Μαρξ και στον Ένγκελς, ήταν δύσπιστη» (σ. 9). Ο Μίλος περιγράφει απ’ την αρχή την επιβολή της ιδεολογίας του Σταλινισμού με τον όρο Νέα Πίστη και τον Ιστορικό και Διαλεκτικό Υλισμό με τον όρο Μέθοδο. Είναι εντυπωσιακή η αμεσότητα με την οποία κατανοεί αυτό που συμβαίνει γύρω του και αντιδρά με σπάνια ηθική εντιμότητα: «Τα λόγια μου είναι ισοδύναμα με διαμαρτυρία. Αρνούμαι το δικαίωμα στο Δόγμα να δικαιολογεί τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομά του. Στον σύγχρονο άνθρωπο που λησμονεί πόσο άθλιος είναι σε σύγκριση με αυτό που μπορεί να είναι ο άνθρωπος, αρνούμαι το δικαίωμα να κρίνει το μέλλον και το παρελθόν με τα δικά του μέτρα» (σ. 11). Το Μούρτι-Μπινγκ Τώρα ο συγγραφέας, για τις ανάγκες της ανάλυσής του, περνά στο δάνειο του Μούρτι-Μπινγκ: «Το 1932 στη Βαρσοβία εμφανίστηκε ένα περίεργο βιβλίο. Ήταν ένα μυθιστόρημα σε δύο μέρη με τίτλο Η απληστία. Συγγραφέας του ο Στάνισλαβ Ιγνάτσι Βίτκιεβιτς, φιλόσοφος, ζωγράφος και συγγραφέας. Οι ήρωες του Βίτκιεβιτς είναι δυστυχισμένοι γιατί δεν έχουν καμιά πίστη ούτε νιώθουν το νόημα της δραστηριότητάς τους. Αυτή η ατμόσφαιρα αδράνειας και έλλειψης νοήματος διαχέεται σε όλη τη χώρα. Τότε εμφανίζεται στις πόλεις πλήθος εμπόρων που μυστικά πουλάνε το χάπι Μούρτι-Μπινγκ, που πήρε το όνομά του από Μογγόλο φιλόσοφο ο οποίος πέτυχε να παραγάγει το μέσο που μεταφέρει την “κοσμοθεωρία” με οργανικό τρόπο. Ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί το χάπι Μούρτι-Μπινγκ κατακτά τη γαλήνη και την ευτυχία. Το όραμα του Βίτκιεβιτς ολοκληρώθηκε τώρα στις πιο μικρές λεπτομέρειες σε μεγάλες εκτάσεις της ευρωπαϊκής ηπείρου» (σ. 14). Ο Μίλος αναλύει την επίδραση της Νέας Πίστης στους διανοουμένους που προσαρμόζονται σ’ αυτήν και εξηγεί μερικά κομβικά σημεία στην ωρίμανσή τους για να δεχτούν το Μούρτι-Μπινγκ. Ο πρώτος κόμβος είναι το Κενό το οποίο χαρακτηρίζεται από την έλλειψη της θρησκείας. Αλλά στη θέση της ήλθε η νέα φιλοσοφία. Η μεγάλη επιθυμία των «αλλοτριωμένων» διανοουμένων είναι να βρίσκονται στη μάζα. Εδώ ο Μίλος συγκρίνει τα ολοκληρωτικά προγράμματα της Δεξιάς, όπως η λατρεία της Φυλής, το μίσος απέναντι σε αλλοεθνείς, η υπερβολική εξιδανίκευση των παραδόσεων του λαού, και καταλήγει ότι όλα αυτά είναι για τρέχουσα χρήση και κρέμονται στον αέρα: Ο Τσέσλαβ Μίλος σε σχέδιο του Κωνσταντίνου Παπαμιχαλόπουλου. «Το Μούρτι-Μπινγκ είναι κάτι άλλο. Αυτό δίνει επιστημονικές βάσεις και με μια κίνηση πετάει στα σκουπίδια τα κατάλοιπα των καταραμένων εποχών. Αντί για όλη τη μεταφυσική φιλοσοφία έρχεται ένα νέο σύστημα που συνδέει τα πάντα μέσω της διαλεκτικής. Ένας από τους κεντρικούς κόμβους είναι η Αναγκαιότητα. Ο φόβος της σκέψης είναι αυτό που τη χαρακτηρίζει. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι μόνο ένα από τα όργανα στην ορχήστρα την οποία διευθύνει η θεά Ιστορία. Μόνο τότε ο ήχος που βγαίνει από τα όργανα σημαίνει κάτι. Έξω από τη Νέα Πίστη, έξω από την ιστορική Αναγκαιότητα όλα είναι κενά, βλακείες. Ο διαλεκτικός υλισμός (στη σταλινική του σύλληψη) προδιαγράφει τις αλλαγές και ταυτόχρονα τις διαμορφώνει: προσδιορίζει τους κοινωνικούς και πολιτικούς όρους στους οποίους ο άνθρωπος δεν μπορεί να σκέφτεται διαφορετικά απ’ ό,τι πρέπει. Ο συγγραφέας υποτάσσεται όχι μόνο γιατί φοβάται για το πετσί του αλλά και γιατί φοβάται και για την αξία του έργου του, που κινούμενο στα αδιέξοδα της “φιλοσοφικής φλυαρίας” γίνεται κοινή γραφομανία» (σ. 22). Το Κέτμαν Ο Μίλος βρήκε την περιγραφή του Κέτμαν στο βιβλίο του Γκομπινώ Les religions et les philosophies dans l'Asie centrale (Θρησκείες και φιλοσοφίες στην Κεντρική Ασία), ο οποίος έζησε ως διπλωμάτης από το 1855 ως το 1863 στην Περσία. Το Κέτμαν είναι ένας τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπου η απόκρυψη της πραγματικής σκέψης, η διχασμένη προσωπικότητα, η διπλή ζωή ανάμεσα στη δημόσια εκφρασμένη άποψη και στο ατομικό πιστεύω απαιτούν μέγιστη επιδεξιότητα και συνεχή αφύπνιση: «Αυτή η προσποίηση, η ηθοποιία στις χώρες των Λαϊκών Δημοκρατιών, η προσαρμογή στο σύστημα, δεν γίνεται στη θεατρική σκηνή αλλά στο δρόμο, στο γραφείο, στο εργοστάσιο, ακόμη και στο δωμάτιο που κατοικείς. Είναι υψηλή επιδεξιότητα που απαιτεί αφύπνιση του νου. Στις χώρες των Λαϊκών Δημοκρατιών εμφανίζεται η περίπτωση της συνειδητής μαζικής ηθοποιίας παρά της ασύνειδης προσαρμογής. Η συνειδητή ηθοποιία αν εφαρμοστεί αρκετό χρόνο αναπτύσσει εκείνα τα χαρακτηριστικά του ατόμου τα οποία υπηρετεί καλύτερα» (σ. 64). Στη συνέχεια ο Μίλος αναλύει τα διάφορα είδη Κέτμαν που έχουν αναπτυχθεί στις Λαϊκές Δημοκρατίες, απ’ όπου μεταφέρουμε τα βασικά: «Το εθνικό Κέτμαν είναι το πιο διαδεδομένο, όχι μόνο στις πλατιές μάζες αλλά ακόμη και στις κομματικές κορυφές μερικών χωρών. Για να αποφύγουν τους κινδύνους του εθνικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό, ο πιο σίγουρος τρόπος είναι να εκδηλώνουν σε κάθε βήμα τον θαυμασμό τους για τα επιτεύγματα της Ρωσίας σε διάφορους τομείς. Ο συγγραφέας που δεν αφιέρωσε ούτε ένα έργο του σε ξεχωριστή ρωσική προσωπικότητα και στη ζωή των Ρώσων δεν είναι εντελώς σίγουρος για τη θέση του» (σ. 69). «Το Κέτμαν της επαναστατικής καθαρότητας στηρίζεται στην πίστη για την επαναστατική “ιερή φλόγα” από την εποχή του Λένιν που σύμβολό της ήταν π.χ. ο Μαγιακόφσκι. Η αυτοκτονία του το 1930 σήμανε το τέλος αυτής της εποχής που σημαδεύτηκε απ’ την άνθηση της λογοτεχνίας, του θεάτρου και της μουσικής. Τις μαζικές εκκαθαρίσεις, την εκμηδένιση ολόκληρων εθνικών ομάδων ποιος δεν θα τις καταδίκαζε; Πώς Εκείνος, δηλαδή ο Στάλιν, αποφάσισε τέτοια μέτρα; Και όμως η Ρωσία αντιστάθηκε στον Χίτλερ. Σ’ αυτό το φως οι συμπεριφορές Του εκλαμβάνονται ως σοφή επιτυχία, και ίσως να δικαιολογούνται στο πλαίσιο της εξαιρετικής ιστορικής κατάστασης. Αν δεν εφάρμοζε Εκείνος την τρομοκρατία το 1937 δεν θα βρίσκονταν περισσότεροι άνθρωποι που θα ήθελαν να βοηθήσουν τον Χίτλερ;» (σ. 72). Το Κέτμαν καλύπτει με τη διαλεκτική του τα πάντα! Το Κέτμαν της επαγγελματικής εργασίας «Αφού βρέθηκα σε συνθήκες στων οποίων την αλλαγή δεν μπορώ με κανένα τρόπο να επιδράσω, και έχω μόνο μια ζωή –σκέφτεται ο άνθρωπος– πρέπει να προσπαθήσω να κάνω απ’ αυτή ό,τι καλύτερο μπορώ. Είμαι σαν μια χελώνα καρφωμένη στο βράχο, στο βυθό της θάλασσας. Από πάνω μου περνάνε θύελλες, τη διασχίζουν μεγάλα πλοία, ενώ η προσπάθειά μου είναι να κρατηθώ στο βράχο, αφού αν το νερό με ανεβάσει πάνω θα καταστραφώ και δεν θα μείνει τίποτε από μένα. Έτσι γεννήθηκε το Κέτμαν της επαγγελματικής εργασίας» (σ. 77). «Ο Μαρξ ήταν ιδιοφυής παρατηρητής. Υποστηρίζοντάς τον απελευθερώνεσαι από επιθέσεις, γιατί εκείνος έχει τη θέση τού προφήτη και αφού παραδέχεσαι τη Μέθοδο και τη Νέα Πίστη, μπορείς να το γράψεις στην εισαγωγή εκπληρώνοντας τον ίδιο στόχο που είχαν οι αφιερώσεις στους βασιλείς και στους αυτοκράτορες τις περασμένες εποχές» (σ. 78). Το ηθικό Κέτμαν «Ο χαφιεδισμός ήταν και παραμένει γνωστός σε διάφορους πολιτισμούς. Όμως ποτέ δεν είχε υψωθεί στο επίπεδο της αρετής. Στον πολιτισμό της Νέας Πίστης συνιστάται ως αρετή του καλού πολίτη. Αυτή είναι η βάση στην οποία θεμελιώνεται ο Φόβος, όλων απ’ όλους. Η εργασία στο γραφείο ή στο εργοστάσιο στις χώρες της Νέας Πίστης είναι σκληρή όχι μόνο λόγω της ποσότητας της καταβαλλόμενης προσπάθειας: περισσότερο εξαντλεί η αναγκαία προσοχή στ’ αυτιά και στα μάτια που είναι πανταχού παρόντα και πανέτοιμα» (σ. 83). Ο Μίλος κλείνει το κεφάλαιο το αφιερωμένο στο Κέτμαν με μια παρατήρηση που αφορά την έλλειψη κατανόησης του δυτικού ανθρώπου γι’ αυτά που συμβαίνουν στις χώρες της Νέας Πίστης: «Ο κάτοικος των δυτικών χωρών δεν έχει συνείδηση ότι εκατομμύρια άνθρωποι παρόμοιοι μ’ αυτόν ζουν σ’ ένα κόσμο το ίδιο φανταστικό όπως είναι ο κόσμος του Άρη. Σε σύγκριση μ’ αυτούς εκείνος είναι αθώο παιδί, γιατί του είναι άγνωστες οι προοπτικές που ανοίγει το Κέτμαν στην ανθρώπινη φύση» (σ. 85). Θα μπορούσαμε να πούμε με μια φράση ότι αυτοί οι άνθρωποι έζησαν στο μέλλον που τόσο επιθυμούν πολλοί Δυτικοί. Πρωτοφανής δουλεία μέσω της συνείδησης Στη συνέχεια, ο Μίλος μέσα από την παρακολούθηση της ζωής τεσσάρων ηρώων του, του Άλφα, του Βήτα, του Γάμα και του Δέλτα, αναλύει την καθημερινότητα, που έχει επιβληθεί με αφετηρία το δόγμα της Νέας Πίστης, της Ιστορικής Αναγκαιότητας και της Νομοτέλειας, τις οποίες εκφράζει και προωθεί η εξουσία στις Λαϊκές Δημοκρατίες. «Όποιος διαβάσει τις δημόσιες δηλώσεις του Άλφα, του Βήτα, του Γάμα ή του Δέλτα θα πει: αυτοί είναι πιστοί. Η αλήθεια όμως είναι πολύ πιο σύνθετη. Αυτοί είναι θύματα της ιστορικής κατάστασης, θύματα περισσότερο ή λιγότερο που έχουν συνείδηση αυτού του γεγονότος. Η συνείδηση δεν τους βοηθά να απελευθερωθούν από τα δεσμά. Η συνείδηση μπορεί στην καλύτερη περίπτωση να τους εξασφαλίσει την πολυτέλεια του Κέτμαν. Ποτέ ως τώρα δεν συνέβη τέτοια δουλεία μέσω της συνείδησης όπως συνέβη στον 20ό αιώνα. Ακόμη και η δική μου γενιά μάθαινε στο σχολείο ότι ο νους χρησιμεύει στην κατάκτηση της ελευθερίας. O Χιλιανός νομπελίστας ποιητής Πάμπλο Νερούδα (1904-1973). Δυστυχώς το «χάπι» Μούρτι-Μπινγκ είχε διαχρονική επίδραση στη σκέψη του. Στις Λαϊκές Δημοκρατίες ο αγώνας γίνεται για την πνευματική εξουσία. Πρέπει να οδηγήσεις τον άνθρωπο στο σημείο να καταλάβει. Όταν καταλάβει, θα το αποδεχθεί. Ποιοι είναι οι εχθροί του καθεστώτος; Είναι αυτοί που δεν καταλαβαίνουν. Δεν καταλαβαίνουν, είτε επειδή ο νους τους δουλεύει αδύναμα, είτε γιατί δουλεύει άσχημα» (σ. 195). Ο Μίλος διακρίνει απ’ την αρχή τα προβλήματα που το καθεστώς δεν μπόρεσε να επιλύσει ποτέ, και στις επόμενες δεκαετίες ως την τελική κατάρρευσή του. «Στα κρατικά μαγαζιά δεν έχει πια τα απαραίτητα προϊόντα. Το καλοκαίρι μπορείς να αγοράσεις χειμερινά κοστούμια, το χειμώνα θερινά, αλλά όχι εκείνα που ανταποκρίνονται στα μέτρα σου, ή είναι κακής ποιότητας. Όταν ο άνθρωπος θέλει να δώσει το κοστούμι του για επιδιόρθωση πρέπει να συμφιλιωθεί με τη σκέψη ότι ο συνεταιρισμός θα το κρατήσει μισό χρόνο. Αν θέλει να πιει κάτι με τους φίλους του θα πρέπει να σκεφθεί ότι στο γεμάτο καφενείο θα καθίσει σε τραπέζι με αγνώστους και θα περιμένει ολόκληρη ώρα να εμφανιστεί ο σερβιτόρος» (σ. 196). Εκχυδαϊσμός της επιστήμης Ο Μίλος αναλύει την επιβολή μιας απλουστευτικής αντίληψης για τη γνώση και τον εκχυδαϊσμό των επιστημονικών νόμων, που προσαρμόζονται στο επίπεδο των νομοτελειών οι οποίες ισχύουν από πάντα και για πάντα και δεν υπάρχει πια τίποτε νέο να ανακαλυφθεί: «Στις Λαϊκές Δημοκρατίες η υλιστική κοσμοθεωρία του 19ου αιώνα προωθήθηκε σε όλα τα μαθήματα που διδάσκονται. Η ιστορία όλων των πεδίων της ανθρώπινης δημιουργικότητας παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα δράσης των άθραυστων και ήδη γνωστών νόμων» (σ. 202). «Η εκχυδαϊσμένη επιστήμη χαρακτηρίζεται από το ότι δίνει την αίσθηση ότι όλα είναι κατανοητά και εξηγήσιμα… Ο διαλεκτικός υλισμός, στη ρωσική επεξεργασία του, δεν είναι τίποτε άλλο παρά εκχυδαϊσμός της γνώσης, ανυψωμένης στο τετράγωνο». «Δεν υπάρχει πια θέση για τις σεμνές επισημάνσεις των αληθινών επιστημόνων, που τονίζουν ότι οι επιστημονικοί νόμοι είναι υποθετικοί, εξαρτώμενοι από την επιλεγμένη μέθοδο και τα χρησιμοποιούμενα σύμβολα. Οι αιώνες της ανθρώπινης ιστορίας, γεμάτοι από χιλιάδες σύνθετα προβλήματα ανάγονται σε μερικούς γενικευμένους όρους. Αναμφίβολα, η ανάλυση της παλιάς και της σύγχρονης ιστορίας, ως εκφραστή ταξικών αγώνων, είναι κοντύτερα στην αλήθεια απ’ ό,τι η παρουσίαση της ιστορίας ως ιδιωτικών περιπετειών πριγκίπων και βασιλέων. Αλλά ακριβώς επειδή είναι κοντύτερα στην αλήθεια, είναι πιο επικίνδυνη: αυτή δίνει την αυταπάτη πλήρους γνώσης, δίνει απαντήσεις σε κάθε ερώτημα, ενώ αυτές οι απαντήσεις είναι, ουσιαστικά, επανάληψη μερικών διατυπώσεων και δεν εξηγούν τίποτε. Σ’ αυτό πρέπει να προσθέσουμε τη σύνδεση των φυσικών και των ανθρωπιστικών επιστημών με τη βοήθεια του υλισμού (π.χ. τη θεωρία της «αιώνιας ύλης») και να δούμε ότι ο κύκλος κλείνει με τον Στάλιν ως κορυφαίο σημείο της Ιστορίας απ’ την αρχή της ζωής στον πλανήτη μας» (σ. 203-204). Ο Μίλος προσπαθεί στη συνέχεια να εξηγήσει το αίνιγμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και την ικανοποίηση των επιστημονικών ή θρησκευτικών αναγκών στις μάζες και στα άτομα. «Ο καθηγητής Τόντορ Πάβλοβ, δημιουργός της θεωρίας των εξαρτημένων αντανακλαστικών, πήγαινε κάθε Κυριακή στην εκκλησία. Επειδή ήταν γνωστός επιστήμονας και ηλικιωμένος άνθρωπος, στη Μόσχα δεν του δημιουργούσαν προβλήματα γι’ αυτόν τον λόγο. Ο δημιουργός της θεωρίας των εξαρτημένων αντανακλαστικών! Ακριβώς εκείνης της θεωρίας που αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα εναντίον της ύπαρξης κάποιας “ανθρώπινης φύσης”. Οι υποστηρικτές της θρησκείας επικαλούνται αυτή την “ανθρώπινη φύση” βεβαιώνοντας ότι εκείνη δεν μπορεί να αλλάξει εντελώς και ότι αφού στη διάρκεια πολλών χιλιάδων ετών εμφανίζονται θεότητες και εκκλησίες αυτό το ίδιο μπορούμε να το περιμένουμε και στο μέλλον. Τι συνέβη στο κεφάλι του καθηγητή Πάβλοβ, εάν τα δύο συστήματα εννοιών (επιστημονικό και θρησκευτικό) συνυπήρχαν εκεί;» (σ. 209). Κομμουνιστική ορθοδοξία Τη στενή σχέση της σταλινικής ορθοδοξίας με τη θρησκεία και την ιδεολογική ανεκτικότητα της πρώτης από τη δεύτερη την παρουσιάζει ο Μίλος μέσα από το πνεύμα της εποχής του: «Γνώριζα και είχα φίλους πολλούς χριστιανούς (Πολωνούς, Γάλλους και Γερμανούς), οι οποίοι στο πεδίο της πολιτικής ήταν οπαδοί της αυστηρής σταλινικής ορθοδοξίας, διατηρώντας μέσα τους επιφυλάξεις, πιστεύοντας στη διόρθωση του Θεού, που θα πραγματοποιηθεί μετά την ολοκλήρωση των αιματηρών αποφάσεων από την πλευρά των εντολέων της Ιστορίας. Στον συλλογισμό τους είχαν πάει αρκετά μακριά: κατά τη σκέψη τους, η ιστορική ανάπτυξη επιτελείται με αταλάντευτους νόμους που υπάρχουν σύμφωνα με τη θέληση του Θεού. Ένας απ’ αυτούς τους νόμους είναι η ταξική πάλη. Ο 20ός αιώνας είναι ο αιώνας της νικηφόρας μάχης του προλεταριάτου, το οποίο σ’ αυτή τη μάχη το καθοδηγεί το Κομμουνιστικό Κόμμα. Αφού ηγέτης του κόμματος είναι ο Στάλιν, αυτός εφαρμόζει τον νόμο της Ιστορίας, δηλαδή δρα σύμφωνα με τη θέληση του Θεού και πρέπει να τον ακούμε. Η ανανέωση της ανθρωπότητας είναι δυνατή μόνο με τον τρόπο που εφαρμόζεται στις τεράστιες εκτάσεις της Ρωσίας, γι’ αυτό ο χριστιανός δεν μπορεί να αντιτεθεί στη μοναδική ιδέα, βίαιη άλλωστε, που σε όλο τον πλανήτη θα δημιουργήσει το νέο είδος ανθρώπου. Ο παρακάτω συλλογισμός είναι πολύ συχνός στις δημόσιες δηλώσεις εκείνων των πνευματικών ανθρώπων που είναι εργαλείο στα χέρια του κόμματος: “Ο Χριστός είναι ο νέος άνθρωπος. Ο νέος άνθρωπος είναι ο σοβιετικός άνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι ο Χριστός είναι ο νέος σοβιετικός άνθρωπος”, είπε ο Ρουμάνος Πατριάρχης Ιουστινιάν Μαρίνα. Ακολουθώντας την εξέλιξη των Καθολικών φίλων μου που αποδέχθηκαν τη γραμμή του κόμματος μπόρεσα να παρατηρήσω ότι απ’ τη χριστιανική μεταφυσική τούς έμενε βαθμιαία μόνο η φρασεολογία, ενώ το πραγματικό περιεχόμενο γίνεται η Μέθοδος (ο Θεός μεταμορφώνεται σε Ιστορία). Αυτή την ψυχολογική διαδικασία τη γνωρίζουν πολλοί χριστιανοί στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Αυτή είναι αναμφισβήτητα νέα και ιδιαίτερη κατάκτηση του 20ού αιώνα» (σ. 212-13). Το χάπι «διαλεκτική» διά πάσαν νόσον Συνδέοντας τις αντιλήψεις του για τη λογοτεχνία με την οδυνηρή εμπειρία του πολέμου στην Πολωνία, ο Μίλος εξηγεί: «Η ποίησή μου ήταν για μένα μέσο αυτοελέγχου. Μπορούσα να ερευνήσω σ’ αυτή το σημείο απ’ όπου περνάει η γραμμή πίσω από την οποία ο λαθεμένος τόνος αποδεικνύει το λαθεμένο της άποψης και να προσπαθήσω να μην ξεπεράσω αυτή τη γραμμή. Οι εμπειρίες των πολεμικών χρόνων μού δίδαξαν ότι δεν πρέπει να παίρνω την πένα στα χέρια μου μόνο για να κοινοποιήσω σε άλλους την απελπισία μου και την εσωτερική μου διάλυση, γιατί αυτό είναι φθηνό εμπόρευμα για την παραγωγή του οποίου απαιτείται μικρή προσπάθεια, ώστε να νιώσει ο άνθρωπος που ασκεί αυτή τη δραστηριότητα αυτοσεβασμό. Όποιος είδε μια πόλη εκατομμυρίων να μετατρέπεται σε ερείπια, χιλιόμετρα δρόμων στους οποίους δεν έμεινε κανένα ίχνος ζωής, ούτε γάτες ούτε αδέσποτα σκυλιά, αυτός θυμάται με ειρωνεία τις περιγραφές της κόλασης των μεγαλουπόλεων στους σύγχρονους ποιητές – για την ακρίβεια την κόλαση της ψυχής τους. Η αληθινή Έρημη χώρα είναι πολύ πιο φρικτή από τη φανταστική. Κανείς που δεν έζησε στη φρίκη του πολέμου και του τρόμου δεν ξέρει πόσο έντονη είναι η διαμαρτυρία στους μάρτυρες και στους συμμετέχοντες εναντίον του εαυτού τους, εναντίον των παραλείψεων και του εγωισμού τους. Τα ερείπια και η συμφορά είναι σχολεία κοινωνικής σκέψης. Η λογοτεχνία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού είναι πολύ ωφέλιμη, αλλά δυστυχώς μόνο για το κόμμα» (σ. 218). «Η ταύτιση της λογοτεχνίας με την παιδαγωγική σκοπιμότητα, που επιδιώκει το κόμμα, καταργεί την αυθεντικότητα της λογοτεχνίας και οδηγεί στη χυδαία κομματική γραμμή. Επειδή μόνο οι σταλινικοί έχουν δικαίωμα να αντιπροσωπεύουν το προλεταριάτο (την ανερχόμενη τάξη), το “νέο” και το άξιο εγκωμιασμού είναι μόνο αυτό που εμφανίζεται σαν συνέπεια της στρατηγικής και τακτικής του κόμματος. Ο σκοπός της λογοτεχνίας είναι συνεπώς η δημιουργία προτύπων συμπεριφοράς για τον αναγνώστη τα οποία τον κατευθύνουν σ’ αυτό που δείχνει το κόμμα. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στηρίζεται στην ταύτιση του “νέου” με το προλεταριάτο και εκείνου με το κόμμα» (σ. 219). Ο εισαγγελέας των σκηνοθετημένων Δικών της Μόσχας Αντρέι Βισίνσκι (1883-1954). Οι υποσχέσεις της εξουσίας για κατάργηση του αγώνα για την επιβίωση δεν επιτεύχθηκαν· το κράτος, που σύμφωνα με τον Λένιν, βαθμιαία θα μαραθεί, ενισχύθηκε απεριόριστα, αφού ο Στάλιν διατύπωσε το δικό του νόμο: «για να μαραθεί το κράτος πρέπει να ενισχυθεί στο έπακρο» ή τον άλλο νόμο του: «όσο προχωράει η οικοδόμηση του σοσιαλισμού τόσο ενισχύεται η ταξική πάλη» – αλλά εδώ βρίσκεται η διαλεκτική για να λύσει όλες τις αντιφάσεις: «Κάποιος είπε ότι ο 20ός αιώνας είναι αιώνας συνθετικών προϊόντων: του συνθετικού καουτσούκ, της συνθετικής βενζίνης, αλλά δημιουργήθηκε επίσης και η τεχνητή διαλεκτική που μόνο φαινομενικά μοιάζει με τη φιλοσοφία του Χέγκελ. Η μέθοδος όμως είναι επιτυχής σε ό,τι αφορά το πρόγραμμα κατά των εχθρών. Ο άνθρωπος που εκτίθεται στην επίδρασή της είναι αβοήθητος. Τελικά υποκύπτει, και εδώ βρίσκεται το μυστικό της αληθινής εξουσίας. Στο μυαλό των ανθρώπων στις Λαϊκές Δημοκρατίες εγχέουν το αναισθητικό μέσο που είναι ο Διαλεκτικός Υλισμός. Όταν το ανθρώπινο μυαλό προγραμματιστεί, τότε αφήνουν μέσα του αβγά της σταλινικής εμπειρίας. Αφού είναι ήδη μαρξιστής –λένε στον ασθενή– ότι πρέπει να γίνει σταλινικός, γιατί έξω από τον σταλινισμό δεν υπάρχει μαρξισμός. Η φιλοσοφία της Ιστορίας που ακτινοβολεί απ’ τη Μόσχα είναι η φιλοσοφία της βίας, η οποία διαθέτει τεθωρακισμένα και αεροπλάνα και μεταμορφώνει τις μάζες. Εναντίον κάποιου που δεν θέλει να την αναγνωρίσει κατευθύνεται η εκμηδενιστική βία του κράτους. Του επιτίθενται και από μέσα: του λένε ότι την αντίστασή του την προκάλεσε η ταξική του συνείδηση. Παρόμοια μ’ εκείνον που δεν θέλει να υποταγεί σε ψυχαναλυτικές συμπεριφορές, μπορεί να κατηγορηθεί ότι θέλει, μ’ αυτόν τον τρόπο, να διατηρήσει τα συμπλέγματά του» (σ. 222-23). Ο σταλινισμός σαν φυσική καταστροφή Ο Μίλος, γεννημένος σε περιοχή της Λιθουανίας, θυμάται την τραγωδία των μικρών χωρών της Βαλτικής (Εσθονίας, Λετονίας, Λιθουανίας) των οποίων η μοίρα αποφασίστηκε στη συνάντηση Μολότοφ - Ρίμπεντροπ, στις 23 Αυγούστου 1939, όταν υπογράφηκε η συμφωνία της ναζιστικής Γερμανίας του Χίτλερ και της σταλινικής Σοβιετικής Ένωσης, οπότε καθορίστηκε και ο διαμελισμός της Πολωνίας. «Το φθινόπωρο του 1939 ο Μολότοφ ζήτησε στρατιωτικές βάσεις από τις τρεις μικρές χώρες. Οι κυβερνήσεις των βαλτικών χωρών έδωσαν πρόθυμα τη συναίνεσή τους (ο Τύπος τότε αφιέρωσε πολλά άρθρα για τη μόνιμη και αδιάσπαστη φιλία με τον ισχυρό και καλοπροαίρετο ανατολικό γείτονα). Τον Ιούνιο του 1940, με την πρόφαση ότι οι κυβερνήσεις δεν εξασφαλίζουν την αναγκαία ασφάλεια των Σοβιετικών στρατιωτικών που ζουν στις Βάσεις, ο Κόκκινος Στρατός πέρασε τα σύνορα της Λετονίας, της Λιθουανίας και της Εσθονίας, η σοβιετική NKVD ανέλαβε την εξουσία και διαλύθηκε ο έως τότε κρατικός μηχανισμός τους» (σ. 227). Όλες οι μεγάλες ιστορικές στιγμές τελειώνουν τόσο γρήγορα και απλά. Ο Μίλος συνεχίζει: «Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι θυμούνταν τα δυσάρεστα χρόνια του τσαρισμού, αλλά αυτό που συνέβαινε τώρα δεν θύμιζε σε τίποτε τον τσαρισμό – ήταν εκατό φορές χειρότερο. Στη διάρκεια των χρόνων που πέρασε η Ρωσία από τον τσαρισμό, αυτή δεν πλησίασε την Ευρώπη αλλά απομακρύνθηκε από αυτήν. Διατάχθηκε να γίνουν εκλογές για Κοινοβούλιο. Αλλά αυτές οι εκλογές δεν θύμιζαν σε τίποτε τον θεσμό που ήταν γνωστός προηγούμενα μ’ αυτό το όνομα. Υπήρχε μόνο ένα ψηφοδέλτιο, που πρότεινε η νέα εξουσία. Αλλά τότε γιατί οι πόλεις και τα χωριά είχαν γεμίσει προκηρύξεις και προπαγανδιστικά φυλλάδια, γιατί οι εκπρόσωποι καλούσαν συνέχεια νύχτα και μέρα, σε τι χρησίμευαν τα καμιόνια που καλύπτονταν με φωτογραφίες, τι σκοπό είχαν τα στεφάνια, οι συγκεντρώσεις και οι ομιλίες; Ο πληθυσμός δεν καταλάβαινε τίποτε. Την ημέρα των εκλογών, ωστόσο, έπρεπε να πάει να ψηφίσει. Μετά την ψηφοφορία σού έβαζαν μια σφραγίδα στο διαβατήριο. Η έλλειψη αυτής της σφραγίδας σήμαινε ότι ο κάτοχος του διαβατηρίου ήταν εχθρός του λαού, ότι έδειξε κακή θέληση και δεν ήθελε να ψηφίσει. Ο πληθυσμός προσπαθούσε να ρίξει τα ψηφοδέλτια σχισμένα, τσαλακωμένα, για να θεωρηθούν άκυρα. Αλλά τα αναγνώρισαν με την ένδειξη “ναι”. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Η πρώτη πράξη του εκλεγμένου, μ’ αυτόν τον τρόπο, Κοινοβουλίου ήταν το αίτημα για ένταξη αυτών των χωρών στη Σοβιετική Ένωση. Αυτό το αίτημα ικανοποιήθηκε» (σ. 228). Μ’ αυτόν τον απλό τρόπο οι κάτοικοι των βαλτικών χωρών έγιναν Σοβιετικοί πολίτες. Αλλά έπρεπε και να τους «διαπαιδαγωγήσουν». «Οι φυλακές γέμισαν ενώ σύντομα άρχιζαν οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στα βάθη της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1941, τις περιοχές αυτές τις κατέλαβε ο γερμανικός στρατός. Οι ναζιστές τότε άρχισαν να σκοτώνουν το τμήμα εκείνο του πληθυσμού που θεωρούσε ανεπιθύμητους το δόγμα τους, δηλαδή όλους τους Εβραίους. Το 1944 τις βαλτικές χώρες τις κατέλαβε ξανά ο Κόκκινος Στρατός. Αλλά η κολεκτιβοποίηση που προωθούσε το καθεστώς έβρισκε σοβαρά εμπόδια. Η εξουσία κατέφυγε σε μαζικές διώξεις, γέμιζε τα βαγόνια των τρένων και προωθούσε τις μάζες σε ακατοίκητες περιοχές της Ευρασίας» (σ. 229). Ο Μίλος καταπνίγει την οργή του και προσπαθεί να παρουσιάσει την κατάσταση των λαών που έχουν υποταγεί στο Κέντρο, δηλαδή στη Μόσχα, ως μια φυσική καταστροφή, η οποία αναδεικνύεται πιο εύκολα από την αιχμάλωτη σκέψη. «Ας υποθέσουμε ότι σημαντικό τμήμα του πληθυσμού το εκμηδένισε η χολέρα και όχι οι διώξεις. Από τη στιγμή που κατανοήσουμε την ιστορική αναγκαιότητα ως ένα είδος χολέρας θα σταματήσουμε να χύνουμε δάκρυα πάνω στη μοίρα των θυμάτων. Η χολέρα ή ο σεισμός δεν προκαλούν την οργή κανενός. Διαπιστώνεται η καταστροφή, διαβάζονται οι εφημερίδες και συνεχίζεται ήρεμα το πρόγευμα. Γιατί μπορείς να εξεγερθείς μόνο εναντίον κάποιου. Εδώ δεν υπάρχει κανένας. Οι άνθρωποι εκτέλεσαν αυτές τις πράξεις εντελώς σίγουροι ότι εφαρμόζουν την ιστορική αναγκαιότητα» (σ. 232). Κι ο Νερούδα ήπιε το Μούρτι-Μπινγκ Η ιστορική αναγκαιότητα προϋποθέτει κατάργηση της ανθρώπινης σκέψης. Οι φανατικοί οπαδοί όλων των ιδεολογιών ταυτίζονται με τη δική τους ερμηνεία της ιστορικής αναγκαιότητας χωρίς τον παραμικρό δισταγμό. Ο Μίλος εδώ παραθέτει την περίπτωση του Πάμπλο Νερούδα: «Ο μεγάλος ποιητής της Λατινικής Αμερικής προέρχεται από τη Χιλή. Μετέφρασα ποιήματά του στα πολωνικά. Χάρηκα όταν κατάφερε να φύγει από τη χώρα του και να αποφύγει τη σύλληψη. Ο Πάμπλο Νερούδα είναι κομμουνιστής. Τον πιστεύω όταν γράφει για την εξαθλίωση του λαού του και τον εκτιμώ για τη μεγάλη του καρδιά. Αφού ο Νερούδα γράφοντας σκέφτεται για τα αδέλφια του και όχι για τον εαυτό του, του δόθηκε ως δωρεά η δύναμη του λόγου. Αλλά όταν αντιπαραθέτει στην τρέλα του καπιταλιστικού κόσμου την ευτυχισμένη και χαρούμενη ζωή της Σοβιετικής Ένωσης παύω να τον πιστεύω. Τον πιστεύω όσο γράφει γι’ αυτά που ξέρει. Παύω να τον πιστεύω όταν αρχίζει να γράφει γι’ αυτά που ξέρω εγώ. Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στον οπαδό απ’ την Ανατολή και τον οπαδό απ’ τη Δύση. Ο κομμουνιστής από τη Δύση νιώθει την ανάγκη για το όραμα του χρυσού αιώνα που ήδη ολοκληρώνεται στη Γη. Ο οπαδός του Μούρτι-Μπινγκ απ’ την Ανατολή καταβάλλει όλη την προσπάθεια να θεμελιώσει αυτό το όραμα στα μυαλά, αλλά δεν ξεχνάει ότι αυτό είναι ένα ωφέλιμο ψέμα» (σ. 234). Η έλλειψη συνεννόησης ανάμεσα στον κάτοικο της Ανατολής που βιώνει το σύστημα και συμπεριφέρεται με τον τρόπο του Κέτμαν και τον δυτικό κομμουνιστή που έχει πάρει το χάπι Μούρτι-Μπινγκ και αισθάνεται ευτυχισμένος περιμένοντας την εκπλήρωση του ονείρου του είναι μόνιμη και διατρέχει όλη την περίοδο του υπαρκτού σταλινισμού. Είναι πολλοί οι διανοούμενοι που είδαν, άκουσαν, αλλά δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τα όριά τους. Επειδή ο Μίλος με μεγάλη προσοχή αναφέρεται στον Πάμπλο Νερούδα πρέπει να σημειώσουμε τι συνέβη αργότερα, αφού αυτό το βιβλίο γράφτηκε το 1951. Στο βιβλίο του Αναγνωρίζω ότι έζησα[2] ο Νερούδα, στο δέκατο κεφάλαιο των αναμνήσεών του, περιγράφει μια κηδεία: «Ακόμη και το χιόνι σταμάτησε να πέφτει, ενώ οι δρόμοι ανοίγουν τελετουργικά για να περάσει η πομπή. Έπεσε βαθιά σιωπή, γαλήνη στην καρδιά του χειμώνα, προς τιμήν του μεγάλου αγωνιστή που η φλόγα του μπαίνει και πάλι στα θεμέλια της σοβιετικής πατρίδας. Κηδεύουν τον μεγάλο Βισίνσκι». Ο Νερούδα έγραψε αυτό το βιβλίο στα μέσα της δεκαετίας του ’70, πάνω από δέκα χρόνια μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956), και την καταδίκη του σταλινισμού, και όμως το κείμενό του αυτό αναφέρεται στον εισαγγελέα στις Δίκες της Μόσχας (1934-1939), όταν ο Αντρέι Βισίνσκι κατακεραύνωνε όλη τη γενιά της Οκτωβριανής Επανάστασης, τους Μπουχάριν, Ζινόβιεφ, Κάμενεφ κ.ά., αποκαλώντας τους κατσαρίδες, ποντίκια, σκουλήκια, και πρότεινε θανατικές ποινές. Το Μούρτι-Μπινγκ φαίνεται ότι είναι αποτελεσματικό και διαρκεί σε όλη τη ζωή. Το είδος «δυτικός κομμουνιστής» Ο Μίλος συνεχίζει με ένα παράδειγμα δυο πιστών της Μόσχας και λέει ότι η περιγραφή του βασίζεται στην προσεκτική παρατήρηση τέτοιων συναντήσεων. «Ο ένας απ’ αυτούς προέρχεται από την Ανατολή. Έχει πίσω του τρία χρόνια σε φυλακές και στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Δεν έσπασε και δεν άλλαξε τις πεποιθήσεις του. Όσο κι αν ήταν αθώος θεωρούσε ότι εκεί όπου κόβουν ξύλα, φεύγουν τα πελεκούδια, και ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο ποσοστό αθώων, ανάμεσα στους συντρόφους του από τη φυλακή δεν αποδεικνύει τίποτε: καλύτερα να καταδικάσεις είκοσι αθώους παρά να ξεφύγει ένας επικίνδυνος. Εκείνος ξέρει ότι η χώρα που γνώρισε καλά, πίσω απ’ τη σκηνή, είναι η κοιλάδα της εξαθλίωσης. Όμως, λόγω της πίστης του στην ιστορική αναγκαιότητα και της προοπτικής των καρπών του μέλλοντος, η πραγματικότητα δεν φαίνεται ιδιαίτερα σημαντική. Ο άλλος είναι δυτικός κομμουνιστής. Η προσοχή του στρέφεται, πριν απ’ όλα, στις αδικίες του καθεστώτος στο οποίο ζει. Είναι γεμάτος ευγενική οργή και επιθυμία για την εκπλήρωση όλων όσων συμβαίνουν εκεί απ’ όπου προέρχεται ο σύντροφός του. Ο σύντροφός του τον βλέπει με κατανόηση και τα λόγια που λέει ανταποκρίνονται σ’ αυτά που περιμένει ο άλλος. Καμιά φορά του εμφανίζεται μια μορφή χιούμορ. Αν ο άνθρωπος που μιλάει μαζί του ήξερε, αν βίωνε αυτό που έζησε αυτός ο άνθρωπος, ποια θα ήταν η πίστη του;» (σ. 235-36). Η ιστορική αναγκαιότητα είναι το μεγάλο μυστικό της ευτυχίας των ανθρώπων. Ο Μίλος παραθέτει τον παραληρηματικό λόγο ενός φίλου του, φιλοσόφου, που τα είχε λύσει όλα: «Η νίκη της Σοβιετικής Ένωσης είναι τόσο σίγουρη όσο σίγουρο είναι ότι το δέντρο την άνοιξη θα βγάλει φύλλα. Ο άνθρωπος που κατάλαβε την αναγκαιότητα είναι ευτυχισμένος κι ελεύθερος, γιατί έξω απ’ την κατανόηση της αναγκαιότητας κάθε άλλη ελευθερία είναι αυταπάτη. Ο φίλος μου θεωρεί ότι εκείνοι που υποφέρουν στο νέο σύστημα φταίνε οι ίδιοι. Οι άνθρωποι που συλλαμβάνονται και εκτοπίζονται είναι βλάκες και δεν πρέπει να τους λυπόμαστε. Η επιβάρυνσή τους με το παρελθόν είναι τόσο μεγάλη που είναι ανίκανοι να καταλάβουν τους νόμους της ανάπτυξης. Αν τους καταλάβαιναν η ζωή τους θα ήταν δημιουργική κι ευχάριστη» (σ. 246). Ο Μίλος, κλείνοντας αυτό το υπέροχο και διεισδυτικό κείμενό του, αναφέρεται για μια ακόμη φορά στον Νερούδα: «Ο μεγάλος ποιητής της Λατινικής Αμερικής ας αγωνιστεί για τον λαό του. Θα ήταν όμως κακό αν όλες τις φωνές που φτάνουν σ’ αυτόν απ’ την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη τις θεωρούσε σημάδια παλιών εθνικισμών και αντίδρασης. Τα μάτια που είδαν δεν πρέπει να είναι κλεισμένα, τα χέρια που άγγιξαν δεν πρέπει να ξεχάσουν όταν κρατάνε την πένα. Ας επιτρέψει στους συγγραφείς απ’ την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη να ασχοληθούν με τα προβλήματα που είναι μακριά απ’ αυτά που πονάνε εκείνον» (σ. 250). Επίλογος Ο Μίλος έχει την ποιότητα ενός μεγάλου συγγραφέα, μάρτυρα αυθεντικού της εποχής του, που σε δύσκολες στιγμές, όταν δεν φαινόταν φως πουθενά, τόλμησε και είπε την αλήθεια του, για να δικαιωθεί πανηγυρικά απ’ τον ιστορικό χρόνο. Ανήκει σε εκείνους τους σπάνιους διανοητές που δρουν, κρίνουν και αποφασίζουν παρά το περιβάλλον τους και εναντίον του, ενώ οι μικροί διανοητές δεν μπορούν να ξεφύγουν από το χάιδεμα και το χειροκρότημα της ομήγυρής τους. Ο Μίλος αισθάνεται και είναι ποιητής. Έχει την αμεσότητα της γλώσσας, της αφής, του βλέμματος και δεν υπόκειται σε ιδεολογικούς εγκλωβισμούς και σε χειραγωγήσεις. Το 1985 είχε δηλώσει: «Είχα βάσανα μ’ αυτό το βιβλίο. Αυτοί που το διάβασαν ήξεραν ότι είμαι ποιητής· έφυγα απ’ την Πολωνία, ενώ όλοι οι αναγνώστες μου έμειναν εκεί. Μπορούσα να γράψω μόνο δοκίμιο γιατί είναι μεταφράσιμο. Αυτό μου φαινόταν αυτοκτονία. Νόμιζα ότι έχω τελειώσει με την ποίηση». Ο Μίλος λίγο πριν πεθάνει απάντησε σχετικά με την αναγκαιότητα της ποίησης: «Σε τι χρησιμεύει η ποίηση μετά το Άουσβιτς; Τι νόημα έχει η ποίηση μετά τη Σρεμπρένιτσα, την Κολίμα, τη Σάμπρα και Σατίλα, την Καμπότζη, τη Ρουάντα, τη Νέα Υόρκη [11/9]; Και όμως, ακριβώς λόγω των παραπάνω και πολλών άλλων φρικαλεοτήτων στις οποίες νικήθηκε η ανθρώπινη ουσία, στις οποίες ο Κάιν θριάμβευσε πάνω στον Άβελ, αυτό το ερώτημα θα μπορούσαμε να το θέσουμε και με εντελώς διαφορετικό τρόπο: Και τι θα γινόταν αν δεν υπήρχε η ποίηση; Αν δεν φυσούσε ο άνεμος, όλη τη Γη θα την κάλυπτε αφόρητη δυσοσμία. Τι νόημα έχει η ποίηση που δεν σώζει λαούς και ανθρώπους;». Η αιχμάλωτη σκέψη είναι ουσιαστικά η ανελεύθερη και κατευθυνόμενη σκέψη, που έχει ανάγκη από το Μούρτι-Μπινγκ και χρησιμοποιεί το Κέτμαν για να επιβιώσει από τον φόβο και τη βιαιότητα της εξουσίας. Στις Λαϊκές Δημοκρατίες που περιγράφει ο Μίλος, με το πέρασμα των δεκαετιών, ως την κατάρρευσή τους το 1989, η συμπεριφορά των διανοουμένων είχε ταυτιστεί με την ανάγκη για επιβίωση και την προσαρμογή στο Κέτμαν. Το χάπι Μούρτι-Μπινγκ το πήραν οι δυτικοί κομμουνιστές και περίμεναν την εκπλήρωση των νομοτελειών της Ιστορίας. Το πρόβλημα είναι ότι ενώ τα καθεστώτα κατέρρευσαν η ιδεολογία έμεινε να αιωρείται στο κενό των εγκεφάλων τους για να περιμένει την εκπλήρωσή της, εκτός τόπου και χρόνου! Η σκέψη του Μίλος έχει μια ποιοτική διαφορά από την προσπάθεια για σκέψη των ιδεολογικά κατευθυνόμενων ατόμων. Ο Μίλος βλέπει όλη την εικόνα, δεν προσπαθεί να αποκρύψει τίποτε και καταδικάζει τα κακώς κείμενα με αξιοκρατικά κριτήρια. Ο οπαδός της ιδεολογίας δεν θέλει και δεν μπορεί να δει όλη την εικόνα, βλέπει επιλεκτικά αυτό που τον βολεύει και καταδικάζει, επίσης επιλεκτικά, ό,τι δεν εξυπηρετεί την ιδεολογία του και τις προπαγανδιστικές σκοπιμότητές του. Ο Μίλος βιώνει όλο το εύρος της ανθρώπινης ηθικής, ενώ ο ιδεολόγος κρύβεται πίσω από σκοπιμότητες και προσπαθεί να κερδίσει από το ψέμα. Δυστυχώς ο άνθρωπος αποδεικνύεται αδύναμο ον και έχει ανάγκη το Μούρτι-Μπινγκ και το Κέτμαν, και βρίσκει διάφορα υποκατάστατα για να ισορροπήσει. Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε ότι αυτά υπάρχουν σε όλες τις κοινωνίες. Η σκέψη του Μίλος διακρίνεται από πνευματική εντιμότητα, η οποία προϋποθέτει την υπεράσπιση αξιών, θάρρος, απαλλαγή από την τυραννία της περιρρέουσας ατμόσφαιρας και από τις ανθρώπινες μικρότητες. Η αιχμάλωτη σκέψη είναι κατειλημμένη από τον φόβο, ευπροσάρμοστη σε κάθε πρόταση από τα πάνω και με ιδεολογική πανοπλία έτοιμη για συμβιβασμούς. Η αιχμάλωτη σκέψη δεν χρειάζεται κόπο, κούραση ή αναζήτηση, γιατί η ιδεολογική πανοπλία τής προσφέρει το ιστορικό άλλοθι. Οι παραισθήσεις άλλωστε είναι μόνιμες παρενέργειες του ιδεολογικού τρόπου μη σκέψης. Ο συγγραφέας Ο Πολωνός ποιητής Τσέσλαβ Μίλος γεννήθηκε το 1911 στο Ζετέζνιε της σημερινής Λιθουανίας που τότε ήταν υπό τσαρική κυριαρχία. Το 1933 δημοσίευσε την πρώτη του συλλογή Ποίημα για τον παγωμένο χρόνο. Ακολούθησαν περισσότερα από 40 βιβλία του, κυρίως ποίησης, τα οποία μεταφράστηκαν σε δεκάδες γλώσσες. Από το 1946 έως το 1951 υπηρέτησε ως διπλωμάτης (μορφωτικός ακόλουθος) στις ΗΠΑ, για να μετατεθεί το 1950 στο Παρίσι. Το 1951 ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Γαλλία. Το 1961 κλήθηκε να εργαστεί στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ. Το 1980 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία. Πέθανε το 2004 στην Κρακοβία. Μερικά από τα έργα του: Τρεις χειμώνες (1936), Σωτηρία (1945), Η αιχμάλωτη σκέψη (1953), Η κατάκτηση της εξουσίας (1953), Η κοιλάδα του Ίσσα (1955), Η άλλη Ευρώπη (1964), Ταξίδι του μεσοπολέμου (1999). ΥΓ. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του ’80 στα ελληνικά, αλλά δεν ευτύχησε. Πρόκειται για το: Τσέσλαβ Μίλοτς, Η αιχμάλωτη σκέψη. Δοκίμια για τις λαϊκές λογοκρατίες, Ελληνική Ευρωεκδοτική, μτφρ. Χρήστος Χατζηεμμανουήλ, επιμ. ύλης και εκδόσεως Διον. Ι. Τσουράκης, Αθήνα, χ.χ., σελ. 304. Ενώ η πρόθεση ήταν καλή και η μετάφραση θα λέγαμε ότι γενικά είναι καλή, είναι αρκετές ωστόσο οι ενδείξεις προχειρότητας, αλλά κυρίως μη εξοικείωσης, γι’ αυτό και προτιμήσαμε να μη χρησιμοποιήσουμε την εν λόγω, εκτός κυκλοφορίας άλλωστε, έκδοση. Στον υπότιτλο, π.χ., αυθαίρετα αναφέρεται σε «λαϊκές λογοκρατίες»! Ο συγγραφέας στο εξώφυλλο εμφανίζεται ως Τσέσλαβ Μίλοτς και μέσα στο βιβλίο γίνεται Τσέσλαφ, αλλά πάντα Μίλοτς. Επίσης διάφοροι όροι αποδίδονται εσφαλμένα, όπως λόγου χάρη ο Διαλεκτικός Υλισμός γίνεται Διαλεκτικός Ματεριαλισμός, η επαναστατική καθαρότητα γίνεται επαναστατική αγνότητα, ο Κόκκινος Στρατός γίνεται Ερυθρός κ.λπ. Ο Λούκατς αναφέρεται ως Λούκακς, ο Χούσερλ ως Χάσερλ… ΤΣΕΣΛΑΒ ΜΙΛΟΣ Ελληνικό πορτρέτο Τα γένια μου πυκνά, τα βλέφαρά μου σχεδόν καλύπτουν Τα μάτια, όπως συμβαίνει με όσους γνωρίζουν την αξία Των ορατών πραγμάτων. Μένω σιωπηλός καθώς αρμόζει Σε άνθρωπο που έμαθε ότι η ανθρώπινη καρδιά Περιέχει περισσότερα απ’ όσα οι λέξεις. Άφησα πίσω Τον γενέθλιο τόπο μου, το σπίτι, τη θέση στο Δημόσιο. Όχι ότι αποζητούσα το κέρδος ή την περιπέτεια. Δεν μου είναι ξένο το κατάστρωμα ενός πλοίου. Το κοινό μου πρόσωπο, πρόσωπο φοροεισπράκτορα, Εμπόρου ή στρατιώτη, δεν ξεχωρίζει στο πλήθος. Ούτε αρνούμαι να αποδώσω τον οφειλόμενο σεβασμό Στους τοπικούς θεούς. Και τρώω ό,τι τρώνε οι άλλοι. Σχετικά με το ποιος είμαι, όσα είπα αρκούν. Ομολογία Κύριε, αγαπούσα τη μαρμελάδα φράουλα Και τη σκοτεινή γλύκα του γυναικείου κορμιού. Επίσης, την παγωμένη βότκα, τη ρέγκα στο λάδι, Το άρωμα της κανέλλας και του γαρίφαλου. Λοιπόν τι σόι προφήτης είμαι; Γιατί διάλεξε το πνεύμα Να επισκεφτεί έναν τέτοιον άνθρωπο; Κάλεσε πολλούς άλλους, δίκαια· ήταν άξιοι. Εμένα ποιοι να μ’ εμπιστευτούν; Αφού έβλεπαν Πως άδειαζα τα ποτήρια, έπεφτα με τα μούτρα στο φαΐ, Κοίταζα λαίμαργα τον λαιμό της σερβιτόρας. Έσφαλα και το γνώριζα. Ποθούσα τα μεγαλεία, Ξέροντας να τα διακρίνω όπου και αν βρίσκονταν, Όμως σε κάποιες στιγμές ενόρασης, σπάνιες έστω, Έβλεπα τι απομένει σε ανθρώπους ασήμαντους σαν κι εμένα: Μια γιορτή φευγαλέων ελπίδων, ένα συλλαλητήριο φαντασμένων, Ένας αγώνας ραχιτικών – η λογοτεχνία. Σεράγεβο – Ίσως αυτό δεν είναι ποίημα αλλά θα πω τουλάχιστον ό,τι νιώθω. Τώρα που πραγματικά χρειάζεται μια επανάσταση όσοι υπήρξαν ένθερμοι οπαδοί της αδιαφορούν. Την ώρα που η χώρα δολοφονείται και βιάζεται η Ευρώπη αντί ν’ ανταποκριθεί στις εκκλήσεις για βοήθεια χασμουριέται. Ενώ οι πολιτικοί επιλέγουν την αθλιότητα, καμία φωνή δεν τολμάει να τη στιγματίσει. Η εξέγερση των νέων που ζητούσαν έναν νέο κόσμο ήταν απάτη, η γενιά εκείνη υπέγραψε τη θανατική της καταδίκη. Ακούει με απάθεια τις κραυγές όσων χάνονται αφού δεν είναι παρά βάρβαροι που αλληλοσφάζονται. Και η ζωή όσων τρώνε πλουσιοπάροχα αξίζει περισσότερο από αυτών που λιμοκτονούν. Αποκαλύπτεται τώρα ότι η Ευρώπη τους ήταν εξ αρχής μια πλάνη, αφού το όραμα και τα θεμέλιά της ήταν σαθρά. Και το τίποτα, όπως επαναλαμβάνει ο προφήτης, γεννά μόνο το τίποτα, και θα οδηγηθούν πάλι σαν αγέλη στη σφαγή. Ας τρέμουν και την έσχατη στιγμή ας μάθουν ότι η λέξη Σεράγεβο στο εξής θα σημαίνει τον αφανισμό του γιου τους, τον ευτελισμό της κόρης τους. Θα τον προκαλέσουν με το να επαναλαμβάνουν: «Είμαστε ασφαλείς», αγνοώντας πως αυτό που θα τους πλήξει ήδη ωριμάζει μέσα τους. (1993) — Μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΤΣΕΣΛΑΒ ΜΙΛΟΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ [Czeslaw Milosz, Αιχμάλωτη σκέψη, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2017, σελ. 303] Τσέσλαβ Μίλος, Η κοιλάδα του Ίσσα, μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Καστανιώτη, Αθήνα 2007, σελ.384 Τσέσλαφ Μίλος, Ποιήματα, μτφρ. Αντώνης Μακρυδημήτρης, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2005, σελ.238 [1] Όλες οι παραπομπές είναι στην έκδοση: Česlav Miloš, Zarobljeni um, μτφρ. P. Vujicic, σελ. 253+84 (Επίλογος N. Milosevica), BIGZ, Βελιγράδι 1985. [2] BIGZ, Βελιγράδι 1975.

Ο σταλινισμός ως φυσική καταστροφή και η αιχμάλωτη σκέψη

Σύνδεση