Η ενθουσιώδης πορεία προς τον ολοκληρωτισμό

Λέσεκ Κολακόφσκι, Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού (Leszek Kolakowski, Main Currents of Marxism: The Founders, The Golden Age, The Breakdown, W. W. Norton & Company, 2005)[1] 1. [Σαν πρόλογος] Τον Λέσεκ Κολακόφσκι (1927-2009) και το έργο του είχαμε παρουσιάσει στο 9ο τεύχος της ARB το περασμένο καλοκαίρι. Με το παρόν κείμενο παρουσιάζουμε το κορυφαίο έργο του Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού, το οποίο γράφτηκε την περίοδο 1968-1976. Άρχισε να το γράφει στη Βαρσοβία όταν το 1968 εκδιώχθηκε από το πανεπιστήμιο και το συνέχισε στον Καναδά, στις ΗΠΑ, αλλά κυρίως στην Οξφόρδη, όπου από το 1970 αφοσιώθηκε σ’ αυτό. Ο ίδιος θεωρούσε ότι ήταν το πιο συνεκτικό έργο του και ήταν μια προσπάθεια να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τον μαρξισμό ως κίνημα που μεταλλάχθηκε και πήρε διάφορες μορφές για να καταλήξει στον ολοκληρωτισμό του Λένιν, του Στάλιν και του Μάο. Ο Κολακόφσκι τονίζει «ότι το έργο αυτό είναι μια προσπάθεια κατανόησης της περίεργης μοίρας των ιδεών που αρχίζουν από τον προμηθεϊκό άνθρωπο και καταλήγουν στην τερατώδη σταλινική τυραννία». Ο πρώτος τόμος αρχίζει με τη γένεση της διαλεκτικής ιστορικά, και συνεχίζει με τη χεγκελιανή Αριστερά, τη σκέψη του Μαρξ σε νεαρή ηλικία, τα πολιτικά και φιλοσοφικά του έργα, τα χειρόγραφα του 1844, την Αγία Οικογένεια και τη Γερμανική Ιδεολογία. Συνεχίζει με τις σοσιαλιστικές ιδέες στα μέσα του 19ου αιώνα, τις αντιφάσεις του καπιταλισμού και την κατάργησή τους. Τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορικής διαδικασίας και τη διαλεκτική της φύσης. Στον δεύτερο τόμο μπαίνουμε βαθιά στο μαρξιστικό κίνημα με τη Δεύτερη Διεθνή και ο Κολακόφσκι μελετά τον Κάουτσκι, τη Ρόζα Λούνενμπουργκ, τον Μπέρνσταϊν και τον αναθεωρητισμό του, τον Ζαν Ζορές, τον Πολ Λαφάργκ, τον Σορέλ, τον Αντόνιο Λαμπριόλα, τον αυστρο-μαρξισμό, τις απαρχές του ρωσικού μαρξισμού, τον Πλεχάνοφ και την εμφάνιση του Λενινισμού. Στο τέλος του τόμου ο συγγραφέας αναλύει τη φιλοσοφία και την πολιτική των Μπολσεβίκων και κλείνει με τη μοίρα του λενινισμού, που μετατράπηκε από θεωρία του κράτους σε κρατική ιδεολογία. Στον τρίτο τόμο, που είναι πιο περίπλοκος –αφού μελετά τη διάδοση του κομμουνιστικού κινήματος, τη διαμόρφωσή του ως εξουσίας με διαφορετικά συμφέροντα έως την τελική αποσύνθεσή του– ο Κολακόφσκι αναλύει τις απαρχές του σταλινισμού, τις θεωρητικές διαφωνίες στον σοβιετικό μαρξισμό, τον μαρξισμό ως ιδεολογία του σοβιετικού κράτους. Περνώντας στη μεταπολεμική περίοδο, ο συγγραφέας αναλύει την αποκρυστάλλωση του μαρξισμού-λενινισμού, τη μοίρα του Τρότσκι, την εξαίρεση του Γκράμσι, του Λούκατς ως σκέψη στην υπηρεσία του δόγματος, τον Καρλ Κορς, τη Σχολή της Φραγκφούρτης, τον Μαρκούζε, τον Ερνστ Μπλοχ και μια προσέγγιση των αλλαγών του μαρξισμού ως το 1975. Το έργο αυτό του Κολακόφσκι αποτελεί σημείο αναφοράς για όλους τους μελετητές της μαρξιστικής θεωρίας. Πρόσφατα ο Κρίστοφερ Χίτσενς εδήλωσε: «Έγραψε την αυθεντική ιστορία όχι μόνο της κομμουνιστικής πράξης, αλλά και της μαρξιστικής θεωρίας. Αυτή είναι πάντα η καλύτερη, η πιο εξαντλητική κριτική της μαρξιστικής θεωρίας που έχει γραφτεί ποτέ»[2]. 2. Ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) θεωρείται ο ιδρυτής και εκείνος που έδωσε την ιδεολογική και θεωρητική συνοχή σε αυτό που λέμε μαρξισμό. Ο Κολακόφσκι σχολιάζει: «Όταν συνοψίσουμε τις παρατηρήσεις μας για την πρώτη φιλοσοφική απόπειρα του Μαρξ (1839-1941) βλέπουμε στοιχεία για μια νέα κοσμοαντίληψη, δηλαδή την προοπτική κατάργησης της φιλοσοφίας μέσω της πραγματοποίησής της, στην ιστορική κίνηση, την πεποίθηση ότι η σκέψη πρέπει να αναζητήσει στήριγμα στη λογική του κόσμου» (Α124). Το κείμενο-τομή στη διανοητική εξέλιξη του Μαρξ ο Κολακόφσκι θεωρεί ότι είναι η Κριτική της Εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου, «αφού εδώ εμφανίζεται για πρώτη φορά η ιδέα της ορισμένης ιστορικής αποστολής του προλεταριάτου και η ερμηνεία της επανάστασης ως πράξης, η οποία δεν είναι βία που επιτελέστηκε στην ιστορία, αλλά πραγματοποίηση της φυσικής της τάσης» (Α149). Αυτή η σκέψη εμφανίζεται στην επιστολή του Μαρξ στον Ρούγκε το 1843: «Εμείς αναπτύσσουμε στον κόσμο νέες αρχές. Εμείς δεν του λέμε: σταμάτα τους αγώνες σου, αυτές είναι βλακείες, εμείς του δείχνουμε γιατί εκείνος αγωνίζεται, ενώ η συνείδηση είναι τέτοιο πράγμα στην οποία αυτός πρέπει να φτάσει ακόμη κι αν δεν το θέλει» (Α150). «Η ιδέα της ιδιαίτερης αποστολής του προλεταριάτου ως τάξης που δεν μπορεί να απελευθερωθεί αν ταυτόχρονα δεν απελευθερώσει την κοινωνία στο σύνολό της, εμφανίζεται στον Μαρξ, αρχικά, περισσότερο ως αποτέλεσμα φιλοσοφικής αφαίρεσης, παρά ως αποτέλεσμα παρατήρησης» (Α152). Η Αγία Οικογένεια, που έγραψε ο Μαρξ μαζί με τον Ένγκελς και εκδόθηκε το 1845, θεωρείται σημαντικό ντοκουμέντο γιατί αποτελεί μαρτυρία για την τελική ρήξη με τον νεοχεγκελιανό ριζοσπαστισμό που τάσσεται υπέρ του κομμουνισμού ως κινήματος της εργατικής τάξης. «Η ατομική ιδιοκτησία παράγει το αντίθετό της, το προλεταριάτο». Για τον Μαρξ, τονίζει ο Κολακόφσκι, δεν υπάρχει δίλημμα: «ιστορική αναγκαιότητα ή συνειδητή δράση», αφού γι’ αυτόν η ταξική συνείδηση του προλεταριάτου είναι όχι μόνο όρος της επανάστασης, αλλά και η ίδια η ιστορική διαδικασία της ωρίμανσής της» (Α174). Επίσης, για πρώτη φορά στην Αγία Οικογένεια εκφράζεται η συνείδηση για τη σύνδεση μεταξύ σοσιαλιστικών ιδεών και της παράδοσης του φιλοσοφικού υλισμού. Ο Μαρξ στην ιστορία του γαλλικού υλισμού διακρίνει δύο κατευθύνσεις: Η μία, «που ξεκινάει από τον Καρτέσιο, μετατρέπεται στην εξέλιξή της στις σύγχρονες φυσικές επιστήμες, ενώ η εμπειριστική, που έχει την πηγή της στη θεωρία του Λοκ, είναι άμεση παράδοση του σοσιαλισμού» (Α177). Oι δικτάτορες της Πολωνίας και Ρουμανίας, Βόιτσεκ Γιαρουζέλσκι και Νικολάε Τσαουσέσκου, κατά την επίσκεψη του τελευταίου στην Πολωνία το 1984. © The Romanian National History Museum (MNIR) Προχωρώντας στην ανάλυση της Γερμανικής Ιδεολογίας (1846) ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «η πιο ενδιαφέρουσα προβληματική του βιβλίου είναι η σχέση ανάμεσα στις σκέψεις των ανθρώπων και των συνθηκών της ζωής τους, δηλαδή αφορά τις προϋποθέσεις της υλιστικής κατανόησης της ιστορίας. Η ιδεολογία χρησιμοποιείται εδώ ως ψεύτικη συνείδηση. Μόνο πολύ αργότερα, στη σταλινική εποχή, ο όρος ιδεολογία σχετίζεται με όλες τις μορφές κοινωνικής συνείδησης, περιλαμβάνοντας και την καθαρά επιστημονική περιγραφή του κόσμου. Τότε πια μιλούσαν για μαρξιστική ή επιστημονική ιδεολογία!» (Α182). «Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο Σεν-Σιμόν (1760-1825) είναι ο δημιουργός της σύγχρονης θεωρίας του σοσιαλισμού, όχι μόνο σαν επινοημένο πρότυπο, αλλά και σαν αποτέλεσμα της ιστορικής διαδικασίας. Η διατύπωση “από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του”, που χρησιμοποιούσε ο μαρξιστικός σοσιαλισμός, προέρχεται από τον Λουί Μπλαν και την αναθεώρησε ο Σεν-Σιμόν. Καμιά από τις προμαρξιστικές θεωρίες δεν επέδρασε τόσο ισχυρά όσο ο Σενσιμονισμός στην επέκταση των σοσιαλιστικών ιδεών» (Α221). Ο Κολακόφσκι αναζητεί και βρίσκει το νήμα του ιστορικού βολονταρισμού στη σκέψη του Μαρξ, με όλες τις μεταγενέστερες συνέπειες, υπογραμμίζοντας: «Εμπειρική επιβεβαίωση των προβλέψεων του Μαρξ δεν έχουμε, αφού δεν υπήρξε προλεταριακή επανάσταση με το νόημα που την περιέγραψε. Δεν είχαμε δηλαδή αντίφαση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές σχέσεις ή ανικανότητα του καπιταλισμού για την ανάπτυξη της τεχνικής. Η σκέψη ότι πεντακόσιες χιλιάδες χρόνια του ανθρώπινου είδους και πέντε χιλιάδες χρόνια γραπτής ιστορίας θα τελειώσουν σύντομα με happy ending είναι έκφραση ελπίδας. Αυτοί που καλλιεργούν αυτή την ελπίδα δεν είναι σε καλύτερη διανοητική κατάσταση από εκείνους που δεν τη συμμερίζονται. Η πίστη του Μαρξ για το τέλος της “προϊστορίας” είναι έκκληση και όχι επιστημονική θεωρία, είναι λόγος προφήτη και όχι επιστήμονα» (Α447). Το σχόλιο του Κολακόφσκι για τον μαρξισμό ως πηγή του λενινισμού δείχνει την μετέπειτα εξέλιξή του στον σταλινικό ολοκληρωτισμό: «Η οικοδόμηση του νέου κόσμου μπορεί να αρχίσει με την κατάργηση των αστικών ελευθεριών υπέρ των ελευθεριών πολλών ειδών, που στηρίζονται στην ενότητα του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο. Αν το προλεταριάτο εκφράζει τις επιθυμίες του μέσω του προλεταριακού κράτους, τότε όλοι όσοι δεν ανταποκρίνονται στην επιθυμητή ενότητα είναι κατάλοιπα της αστικής κοινωνίας και χρειάζονται εκμηδένιση. Πέρα από αυτό, υπάρχει και η αρχή ότι η πρόοδος της ανθρωπότητας πραγματοποιείται εις βάρος του ατόμου, και αυτό γίνεται έως ότου κυριαρχήσει ο κομμουνισμός. Η προμηθεϊκή αρχή της δημιουργικής πρωτοβουλίας και ο ιστορικός ντετερμινισμός χώρισαν: η αρχή της πρωτοβουλίας προσωποποιήθηκε στον κυρίαρχο πολιτικό μηχανισμό, ενώ οι καθυστερημένες μάζες έπρεπε να δεχθούν τη μοίρα τους ως ιστορική αναγκαιότητα, η οποία, ωστόσο, όταν γίνει κατανοητή είναι ταυτόσημη με την ελευθερία. Η πεποίθηση ότι η ελευθερία μετριέται με τη βαθμίδα ενότητας της κοινωνίας και ότι οι αντιφάσεις των ταξικών συμφερόντων είναι πηγή κοινωνικών συγκρούσεων είναι συστατικό τμήμα αυτής της θεωρίας. Η τέλεια ενότητα πραγματοποιείται ως κατάργηση όλων των θεσμών της κοινωνικής διαμεσολάβησης, δηλαδή με την κατάργηση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και του Δικαίου ως ιδιαίτερου μέσου ρύθμισης των συγκρούσεων. Με την προϋπόθεση ότι η συγκρουσιακή κοινωνία είναι το ίδιο με την ταξική κοινωνία και αυτή ταυτίζεται με την κοινωνία στην οποία υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία, τότε δεν υπάρχει τίποτα το παράδοξο στη διαπίστωση ότι η πράξη της βίας που καταργεί την ατομική ιδιοκτησία καταργεί ταυτόχρονα και την ανάγκη της αρνητικής ελευθερίας, δηλαδή απλούστατα της ελευθερίας» (Α501-502). Ο Κολακόφσκι εκτιμά ότι «η περίοδος της Δεύτερης Διεθνούς (1889-1914) ήταν η χρυσή εποχή του μαρξισμού, αφού ήταν μια σαφής, διαμορφωμένη θεωρία που δεν είχε κωδικοποιηθεί, ούτε είχε υποταχθεί στη δογματική ορθοδοξία. Ο μαρξισμός μπήκε και στον ακαδημαϊκό κόσμο ως σοβαρή θεωρία, που οι αντίπαλοί του σέβονταν· είχε αρκετούς θεωρητικούς: Κάουτσκι, Λούξεμπουργκ, Πλεχάνοφ, Μπερνστάιν, Λένιν, Ζορές, Μαξ Άντλερ, Μπάουερ, Χίλφερντιγκ, Λαμπριόλα, Πάνεκουκ. Είχε ακτινοβολία και πέρα από τον στενό κύκλο των οπαδών, ανάμεσα στους κοινωνιολόγους, τους ιστορικούς, τους οικολόγους που αποδέχονταν μερικές ιδέες και κατηγορίες του. Αυτός ο πλούτος του δεν παρατηρείται ωστόσο στο πεδίο της φιλοσοφίας με το στενό νόημα του όρου, δηλαδή στις επιστημολογικές ή στις ανθρωπολογικές μελέτες» (Β7). Αν και σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες δρούσαν μαρξιστικές ομάδες, μπορούμε να πούμε ότι το μαρξιστικό κίνημα ήταν κεντροευρωπαϊκό και ανατολικοευρωπαϊκό φαινόμενο και σε όλη τη διάρκεια της Δεύτερης Διεθνούς κυριαρχούσε σ’ αυτήν η γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Το εθνικό πρόβλημα ήταν η αιτία πολλών διαφορετικών αντιλήψεων και συγκρούσεων στο εσωτερικό του μαρξισμού από την περίοδο του Μαρξ ως το τέλος του υπαρκτού σταλινισμού. Ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «στον Μαρξ είναι χαρακτηριστική η συστηματική εχθρότητα απέναντι στη Ρωσία· και η πεποίθηση πως αναλλοίωτος στόχος και βάση της πολιτικής της Ρωσίας είναι η κυριαρχία σε όλο τον κόσμο. Μόνιμα εξέφραζε την υποψία απέναντι στους Άγγλους λόγω της βοήθειάς τους στα ρωσικά σχέδια επέκτασης. Εκτός από τον ελληνικό πολιτισμό, όλοι οι άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί τον άφηναν αδιάφορο, τους θεωρούσε ανώριμες εποχές της ανθρωπότητας, τείχος πνευματικής αδυναμίας και κτηνωδίας. Αυτό αφορούσε την Ινδία και την Κίνα, ενώ σε μια επιστολή του έγραφε ότι η Ανατολή μας έδωσε μόνο τη θρησκεία και τη χολέρα. Δεν αμφέβαλε ότι ο σοσιαλισμός είναι καθήκον των τεχνικά ανεπτυγμένων λαών. Ο Ένγκελς με ικανοποίηση χαιρέτησε την αμερικανική προσάρτηση του Μεξικού και τη γαλλική κατάκτηση της Αλγερίας. Ο Μαρξ τόνιζε τον επαναστατικό ρόλο της Αγγλίας στην Ινδία, που χάρη στους κατακτητές αφυπνίστηκε από τον χιλιόχρονο ύπνο της. Η περιφρόνηση του Ένγκελς απέναντι στους βαλκανικούς λαούς είναι δυσάρεστη: οι Βούλγαροι είναι λαός γουρουνιών και καλύτερα γι’ αυτούς να περιμένουν κάτω από την τουρκική εξουσία την ευρωπαϊκή επανάσταση. Όλοι αυτοί οι μικροί λαοί είναι εχθροί της ανεπτυγμένης Δύσης και σύμμαχοι του τσάρου» (109). Η Ρόζα Λούνενμπουργκ το 1908 τόνιζε: «Μπορούμε να μιλήσουμε σοβαρά για την αυτοδιάθεση των τυπικά ανεξάρτητων Μαυροβούνιων, Βούλγαρων, Ρουμάνων, Σέρβων, Ελλήνων, ακόμα και των Ελβετών;» (Β113). Η ουσιαστική μεταλλαγή του μαρξισμού προς τον ολοκληρωτισμό γίνεται με τη συμβολή του ρωσικού μαρξισμού. «Ήδη τον 19ο αιώνα Ρώσοι ιστορικοί (π.χ. Τσιτσέριν) βεβαίωναν ότι το ρωσικό κράτος όχι μόνο δεν μπορεί να θεωρηθεί προϊόν ταξικών ανταγωνισμών, αλλά αυτό μόνο από τα πάνω δημιουργούσε τις κοινωνικές τάξεις. Οι ουσιαστικές οικονομικές αλλαγές στην ιστορία της Ρωσίας έρχονται από τα πάνω και ασκούνται κάτω από την πίεση του κρατικού καταναγκασμού: αυτό αφορά τον Πέτρο Α΄, όπως και τις μεταρρυθμίσεις του Αλέξανδρου Β΄ ή την εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση του Στάλιν. Το ουσιαστικό χαρακτηριστικό του φαινομένου, που με τη γλώσσα του 19ου αιώνα αποκαλείται ολοκληρωτισμός, φαίνεται ότι στη Ρωσία έχει παράδοση αιώνων» (Β366). «Η υποταγή της εκκλησίας στον τσάρο νομιμοποίησε τα δικαιώματα του τσαρισμού στον απεριόριστο έλεγχο της συνείδησης. Η εκκλησία ταυτίστηκε με το κράτος και του παρέδωσε την κυριαρχία πάνω στην πολιτιστική ζωή. Ταυτόχρονα στη Ρωσία σαν πολιτικό οργανισμό παρέδωσε τον δικό της θρησκευτικό μεσσιανισμό. Ο ορθόδοξος μεσσιανισμός έγινε αξεχώριστος από τον ρωσικό μεσσιανισμό, ενώ ο αυτοκράτορας δεν ήταν μόνο δεσπότης στο κράτος αλλά επίσης και φύλακας της αιώνιας αλήθειας» (Β368). «Ο πατέρας του μαρξισμού στη Ρωσία είναι ο Πλεχάνοφ, ο οποίος κωδικοποίησε τον μαρξισμό, ενώ όλη η γενιά του Λένιν ήταν μαθητές του. Ίσως συνέβαλε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στο να πάρει ο μαρξισμός τη μορφή του κατηχητισμού. Είναι ο πρώτος που άρχισε τη δημοσίευση κειμένων που μπορούμε να τα αποκαλέσουμε εγχειρίδια του μαρξισμού» (Β394). Το πρόβλημα της επανάστασης και του σοσιαλισμού σε μια χώρα ανέτρεπε τις καθαρά θεωρητικές προσεγγίσεις και προωθούσε στην επιφάνεια την τακτική και στρατηγική, με τον παράγοντα του καιροσκοπισμού να κυριαρχεί. Ο Λένιν τον Ιανουάριο του 1917 σε ομιλία του στη Ζυρίχη για την εξέγερση του 1905 τόνισε: «Εμείς οι παλιοί ίσως δεν θα βιώσουμε τις αποφασιστικές μάχες αυτής της επανάστασης» (Β564). Αλλά η εξέλιξη του πολέμου και η κρίση στη Γερμανία ενίσχυσε τις ελπίδες για το αναπόφευκτο της παγκόσμιας, ή τουλάχιστον ευρωπαϊκής, επανάστασης που θα μπορούσε να ανάψει σαν συνέπεια της ρωσικής επανάστασης. «Όταν το ρωσικό προλεταριάτο κατακτήσει την εξουσία έχει όλες τις δυνατότητες να την κρατήσει έως τη νικηφόρα επανάσταση στη Δύση. Όλες οι αμφιβολίες αποκλείστηκαν. Βρισκόμαστε στο κατώφλι της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης... Η διαφωνία για τον “σοσιαλισμό σε μια χώρα” άρχισε μετά τον θάνατο του Λένιν και στην οποία ο Στάλιν στον αγώνα με τον Τρότσκι πλαστογράφησε τα βασικά γεγονότα της διαφωνίας, αλλά ίσως ήταν πιο πιστός φύλακας της λενινιστικής κληρονομιάς απ’ ό,τι ο Τρότσκι. Ωστόσο, με το τέλος του εμφυλίου πολέμου το πρόβλημα της ειρηνικής οικοδόμησης απορροφούσε όλη την προσοχή του Λένιν και η πολιτική του ήταν αυτή ενός ηγέτη κράτους και όχι αρχηγού της παγκόσμιας επανάστασης» (Β569). «Ο Λένιν είχε συνειδητοποιήσει ότι αν οι Ρώσοι κομμουνιστές έπρεπε να περιμένουν, σύμφωνα με τα δυτικά κόμματα, τη στιγμή που “η αντίφαση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές σχέσεις” θα φτάσει στο επιθυμητό επίπεδο· τότε θα μπορούσαν να τοποθετήσουν την προλεταριακή επανάσταση ανάμεσα στα παραμύθια» (Β572). Ο Πέτερ Φέχτερ πέφτει νεκρός από σφαίρες ενώ προσπαθεί να δραπετεύσει από την Ανατολική Γερμανία περνώντας το Τείχος του Βερολίνου, 17 Αυγούστου 1962. «Η διαθήκη του Λένιν –δηλαδή οι σημειώσεις που γράφτηκαν τον Δεκέμβριο του 1922 και τον Ιανουάριο του 1923, απευθύνονταν στο κομματικό συνέδριο, αλλά μετά κρύφτηκαν από τη σοβιετική κοινωνία ως το 1956– αντανακλά την αδυναμία του να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του κράτους και τη μάχη για την εξουσία στην κομματική ιεραρχία. Ο Λένιν επιτίθεται πριν απ’ όλα στον Στάλιν που συγκέντρωσε στα χέρια του υπερβολική εξουσία και τον θεωρεί βίαιο και αυθαίρετο, ενώ επικρίνει τους Τρότσκι, Πιατάκοφ, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, όπως και τις μη μαρξιστικές αντιλήψεις του Μπουχάριν. Τον Στάλιν και τον Τζερζίνσκι τους κατηγορεί για μεγαλορώσικο εθνικισμό και για τις βιαιότητες του Κόκκινου Στρατού στη Γεωργία» (Β582). «Ο Τρότσκι, που το 1903 πρόβλεπε ότι η λενινιστική θεωρία του κόμματος θα οδηγήσει στην τυραννία ενός προσώπου, το 1920 συμβιβάστηκε πλήρως με αυτή τη θεωρία... Το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, σύμφωνα με τις υποσχέσεις του Τρότσκι, είναι ένα διαρκές τεράστιο στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου η κυβέρνηση και το κράτος ασκούν την απόλυτη εξουσία σε όλα τα πεδία ζωής των πολιτών. Οι άνθρωποι δεν είναι τίποτε άλλο παρά μονάδες εργατικής δύναμης» (Β604). Ο Κολακόφσκι πριν μπει στην ανάλυση της σταλινικής εποχής κάνει την ουσιαστική διάκριση ανάμεσα στη λενινιστική και τη σταλινική εποχή, τονίζοντας ότι «στην ιστορία της σοβιετικής Ρωσίας αυτή δεν βρίσκεται στο ότι την εποχή του Λένιν άνθιζε η ελευθερία στο κόμμα και στην κοινωνία, ενώ στην εποχή του Στάλιν αυτή είχε καταπνιγεί, αλλά στο ότι την εποχή του Στάλιν όλη η πνευματική ζωή των λαών της Σοβιετικής Ένωσης είχε βυθιστεί στην πλημμύρα του καθολικού ψέματος. Στο στόμα του Λένιν η τρομοκρατία αποκαλούνταν ακόμη τρομοκρατία, η γραφειοκρατία - γραφειοκρατία, οι αντιμπολσεβίκικες εξεγέρσεις των αγροτών το ίδιο. Από την εποχή της σταλινικής δικτατορίας του κόμματος, το σοβιετικό κράτος ήταν άψογο, ενώ η αγάπη του λαού, απέναντι στην εξουσία, ήταν απεριόριστη» (Β609). Ο Κολακόφσκι στον 3ο τόμο του έργου του απογυμνώνει τη σταλινική εξουσία, αποκαλύπτοντας την απλουστευτική αλλά πανίσχυρη δομή της. «Η εξίσωση: αλήθεια = κοσμοθεωρία του προλεταριάτου = μαρξισμός = κοσμοθεωρία του κόμματος = σκέψεις του ηγέτη είναι εντελώς σωστή στη λενινιστική εκδοχή του κόμματος. Ο Στάλιν αντιπαρατέθηκε στη χρήση της φράσης μαρξισμός και λενινισμός και την αντικατέστησε με το “μαρξισμός-λενινισμός”, αφού η πρώτη ονομασία υπονοούσε δυο ξεχωριστά δόγματα, ενώ η δεύτερη έπρεπε να τονίζει ότι το δόγμα είναι μόνο ένα και ότι ο λενινισμός δεν είναι κάποιο ξεχωριστό ρεύμα στο εσωτερικό του μαρξισμού, αλλά ο μαρξισμός που εφαρμόζεται στη νέα εποχή. Ο μαρξισμός-λενινισμός δεν είναι παρά το σταλινικό δόγμα μαζί με τη χρηστομάθεια τσιτάτων από τον Λένιν, τον Ένγκελς και τον Μαρξ, που εκείνος διάλεξε, γιατί στη σταλινική περίοδο δεν ήταν ελεύθερος να διαβάζει κανείς αυθαίρετα τον Μαρξ και τον Λένιν ή ακόμη και τον Στάλιν: ο μαρξισμός-λενινισμός περιλαμβάνει μόνο εκείνα τα τσιτάτα που ενέκρινε ο ηγέτης και είχαν σχέση με το δόγμα που εκείνος έλεγχε» (Γ7). «Ο Στάλιν για πρώτη φορά το 1928 διατύπωσε τη νέα αρχή, που ήταν μια συμβολή στη δόξα του ως θεωρητικού: “Στον βαθμό που νικάει ο κομμουνισμός η ταξική πάλη οξύνεται και η αντίσταση των εκμεταλλευτών αυξάνεται”. Αυτή η ανακάλυψη ήταν η θεωρητική δικαίωση όλων των διώξεων, των σφαγών και της καταπίεσης για το επόμενο τέταρτο του αιώνα στη Σοβιετική Ένωση και στις χώρες που υποτάχθηκαν αργότερα σ’ αυτήν. » Στα τέλη του 1929, ο Στάλιν αποφάσισε να περάσει στην κολεκτιβοποίηση, προχωρώντας στη μαζική εκκαθάριση των κουλάκων ως τάξης. Εκατομμύρια αγρότες, αυθαίρετα, χαρακτηρίστηκαν κουλάκοι και εκτοπίστηκαν στη Σιβηρία. Τη στιγμή του θανάτου του Στάλιν το 1953, 25 χρόνια από την έναρξη της μαζικής κολεκτιβοποίησης, η παραγωγή σιτηρών κατά κεφαλήν του πληθυσμού ήταν μικρότερη από το 1913, αλλά μεγάλος όγκος των αγροτικών προϊόντων εξαγόταν για να βοηθηθεί η βιομηχανία» (Γ44-45). Τα πεντηκοστά γενέθλια του Στάλιν, τον Δεκέμβριο του 1929, γιορτάστηκαν ως μεγάλο ιστορικό γεγονός και θεωρείται ως απαρχή της πραγματικής «προσωπολατρίας». Ο σοβιετικός μαρξισμός στη δεκαετία 1920-1930 ολοκληρώνεται στη γραμμή της απλούστευσης. «Ο Μπουχάριν ήταν ο πρώτος από τους κομματικούς ηγέτες που μετά τον Λένιν προσπάθησε να εκθέσει τις γενικές αρχές της κομματικής φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας με ταξινομημένο τρόπο. Το βιβλίο του Μπουχάριν Θεωρία του ιστορικού υλισμού είναι ντοκουμέντο φοβερού θεωρητικού πρωτογονισμού. Σε ορισμένες αντιλήψεις του είναι πιο απλουστευτικό από τον Εμπειριοκριτικισμό του Λένιν· π.χ. η εξάρτηση της τέχνης από την κοινωνική ζωή εξηγείται με το ότι χωρίς πιάνο δεν μπορείς να παίξεις στο πιάνο, η παιδιάστικη πίστη ότι η επιστήμη στο μέλλον “αντικειμενικά” θα προβλέπει τις ημερομηνίες των κοινωνικών επαναστάσεων στη βάση της ανάλυσης της ταξικής εξέλιξης... Στο εγχειρίδιο του Μπουχάριν υπάρχει πρακτικά όλο το υλικό που χρησιμοποίησε ο Στάλιν στη δική του ερμηνεία του μαρξισμού» (Γ70). Μπαίνοντας στη δεκαετία της κομματικής φρίκης του 1930-1940 ο μαρξισμός γίνεται πια ιδεολογία του σοβιετικού κράτους. «Από το 1928 ως το 1930 ο Στάλιν εξαφάνισε όλα τα οικονομικά και στατιστικά περιοδικά, ενώ πολλούς σοβαρούς στατιστικούς επιστήμονες τους σκότωσε ή τους συνέλαβε. Από την εποχή εκείνη έγινε συνήθεια να μετριέται το εθνικό εισόδημα με τρόπο που τα ίδια προϊόντα υπολογίζονταν διπλά ή τριπλά σε διάφορα επίπεδα υπολογισμού. Τα Γκουλάγκ παρουσιάζονταν δήθεν σαν εργοτάξια όπου νέοι ενθουσιώδεις εθελοντές συνωστίζονταν για να χτίσουν τον κομμουνισμό. Συχνά όμως σε τέτοιες φωτογραφίες ξεχνούσαν να σβήσουν τις σιλουέτες των ένοπλων φρουρών. (Φωτ. από το Alain Jaubert, Le commissariat aux archives. Les photos qui falsifient l’histoire, Barrault, Παρίσι 1986). » Την εξαθλίωση της κοινωνίας την έσωζαν οι νέες δίκες και οι συλλήψεις της διανόησης που κατηγορούνταν για σαμποτάζ. Το 1932-33 ήταν περίοδος τρομερής πείνας που καταβρόχθισε μερικά εκατομμύρια ανθρώπους. Σε σχέση μ’ αυτήν την περίοδο, η χρονιά της πείνας, του 1891-92, που ριζοσπαστικοποίησε τη ρωσική διανόηση και συνέβαλε σοβαρά στην εμφάνιση του μαρξιστικού κινήματος, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν ασήμαντο λάθος. Η προπαγάνδα του Στάλιν επαναλάμβανε ότι η χώρα είναι γεμάτη σαμποτέρ, κρυφούς κουλάκους, κολασμένους διανοούμενους, τροτσκιστές και πράκτορες του ιμπεριαλισμού» (Γ88). Ο Κολακόφσκι περνάει τώρα στη φάση της εκμηδένισης και του ίδιου του κόμματος, που εκτυλίχθηκε την περίοδο 1935-39 και ήταν το τελικό πλήγμα του συστήματος στο πεδίο του αγώνα εναντίον της κοινωνίας του. «Το 1934, στο 17ο συνέδριο ο Στάλιν βρισκόταν στο αποκορύφωμα της δύναμής του. Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό, έπρεπε να τους συντρίψει όλους. Αφορμή ήταν η δολοφονία του Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής Κίροφ, την 1η Δεκεμβρίου 1934. Άρχισε κύμα διώξεων που αυτή τη φορά αφορούσε τα κομματικά στελέχη. Ο τρόμος πήρε τερατώδεις διαστάσεις το 1936. Άρχισαν οι δίκες στις οποίες καταδικάστηκαν ο Κάμενεφ, ο Ζηνόβιεφ, ο Σμιρνόφ, αργότερα καταδικάστηκαν ο Ράντεκ, ο Πιατάκοφ και ο Σοκόλνικοφ, ενώ τον Μάρτιο του 1938 κάθισαν στο εδώλιο ο Μπουχάριν, ο Ρίκοφ, ο Ρακόφσκι, ο Γιάγκοντα (ο πρώην αρχηγός της αστυνομίας και οργανωτής των προηγούμενων δικών). Λίγο νωρίτερα οργανώθηκε η δίκη των στρατηγών με επικεφαλής τον στρατάρχη Τουχατσέφσκι. Οι κατηγορούμενοι ομολόγησαν τα πιο φανταστικά εγκλήματα. Εκατομμύρια πιάστηκαν, εκατοντάδες χιλιάδες εκτελέστηκαν. Με τις δίκες αυτές αποδείχθηκε ότι όλο το παλιό κομματικό στελεχικό δυναμικό, μαζί με τους στενότερους συνεργάτες του Λένιν, αποτελούνταν από κατασκόπους, πράκτορες του ιμπεριαλισμού και εχθρούς του λαού» (Γ91-92). Η ερμηνεία για τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν που δίνει ο Κολακόφσκι είναι ότι «η αρχή του συστήματος είναι πως ο πολίτης είναι ιδιοκτησία του κράτους και δεν του επιτρέπεται να υπακούει αλλού, έστω κι αν αυτό είναι υπακοή στην ιδεολογία του κράτους. Όλες οι μορφές εξέγερσης στο εσωτερικό του κόμματος, όλες οι “παρεκκλίσεις”, οι “ρεβιζιονισμοί”, οι φράξιες, οι κλίκες στηρίζονταν στην ίδια ιδεολογία που φορέας της ήταν το κόμμα. Έπρεπε λοιπόν να αναδιοργανωθεί η ίδια η ιδεολογία για να γίνει σαφές σε όλους ότι δεν έχουν δικαίωμα να την επικαλούνται αυθαίρετα. Το ίδιο συνέβαινε στον Μεσαίωνα, όταν κανείς δεν είχε το δικαίωμα να σχολιάσει μόνος του την Αγία Γραφή» (Γ96). Ο Κολακόφσκι στη συνέχεια θέτει το πρόβλημα των Δυτικών διανοουμένων, της υποχώρησής τους και συχνά της ενεργού βοήθειας που έδειχναν στον σταλινισμό. «Οι τίμιοι και αδέκαστοι Βρετανοί σοσιαλιστές Σίντνεϊ και Μπεατρίς Γουέμπ επισκέφθηκαν πολλές φορές τη Σοβιετική Ένωση τα χρόνια που η σταλινική τρομοκρατία ήταν στο αποκορύφωμά της. Το αποτέλεσμα αυτών των ταξιδιών ήταν ένα τεράστιο έργο για τον νέο κομμουνιστικό πολιτισμό, ένα έργο που δόξασε το σοβιετικό σύστημα ως ενσάρκωση των καλύτερων επιθυμιών της ανθρωπότητας, για τη δικαιοσύνη και την ευτυχία που παρουσιάζονταν έντονα όταν συγκρίνονταν με τη σάπια και διεφθαρμένη βρετανική ψευτοδημοκρατία. Την επιδοκιμασία των δικών της Μόσχας ο κόσμος την άκουσε από ανθρώπους όπως ο Ρομέν Ρολάν και ο Ανρί Μπαρμπίς. Μια από τις σπάνιες εξαιρέσεις σ’ αυτή τη γραμμή ήταν ο Αντρέ Ζιντ που επισκέφθηκε τη Σοβιετική Ένωση και ένιωσε το καθολικό ψέμα από την άλλη πλευρά της πρόσοψης που είδε. Αυτό το φοβερό θέαμα ήταν στην ουσία ο μεγάλος θρίαμβος της ιδεολογίας πάνω στην κριτική σκέψη και στον κοινό νου. » Ο σταλινικός σοσιαλισμός δημιούργησε αυτοκρατορία του οποίου η αρχή νομιμοποίησης ήταν αποκλειστικά δικό του ιδεολογικό περιεχόμενο: αυτό ακριβώς το γεγονός, ότι το νέο κράτος ενσαρκώνει τα συμφέροντα όλων των εργαζομένων και ότι είναι μόνο η πρώτη φάση της παγκόσμιας επανάστασης που θα κυβερνήσει την ανθρωπότητα και θα οδηγήσει στην απελευθέρωση των εργαζόμενων μαζών. » Στη δεκαετία του ’30 το σύστημα έφτασε στην ιδανική του μορφή: φαίνεται ότι όλη η κοινωνία υπάρχει αποκλειστικά και μόνο για να εκτελεί τις εντολές του κράτους προσωποποιημένου στον Στάλιν. Το ιδεώδες της σταλινικής εκδοχής του σοσιαλισμού φαίνεται να είναι η κατάσταση στην οποία όλοι βρίσκονται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και ταυτόχρονα όλοι είναι πράκτορες της αστυνομίας. Αυτό το ιδεώδες είναι δύσκολο να επιτευχθεί, αλλά η κίνηση προς αυτό ήταν πολύ σημαντική εκείνα τα χρόνια» (Γ100-103). Στη δεκαετία του ’30 όλα τα πεδία της κουλτούρας στη Σοβιετική Ένωση κωδικοποιήθηκαν και η αυτόνομη διανοητική ζωή πρακτικά εξαλείφθηκε. Η λογοτεχνία βαθμιαία μετατράπηκε σε πολιτικό προπαγανδιστικό μέσο, που στόχο είχε τον εγκωμιασμό του σοβιετικού συστήματος και τους πανηγυρικούς υπέρ του ηγέτη. Ο Στάλιν το 1932 έδωσε στους συγγραφείς τον κολακευτικό χαρακτηρισμό «μηχανικοί των ανθρώπινων ψυχών». Ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «η σταλινική κωδικοποίηση στον χώρο της φιλοσοφίας, της κοινωνικής θεωρίας και της ιστορίας ήταν πιο ωμή από ό,τι σε άλλους χώρους. Αυτή ολοκληρώθηκε το 1938 με την εμφάνιση του βιβλίου Ιστορία του κόμματος των Μπολσεβίκων. Όπως επίσημα αναφέρθηκε μετά τον πόλεμο, όλο το βιβλίο ήταν έργο του Στάλιν. Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε σε πολλά εκατομμύρια αντίτυπα και ήταν για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια υποχρεωτικό ιδεολογικό εγχειρίδιο για όλους τους πολίτες. Το περιεχόμενό του παραδιδόταν στη Μέση Εκπαίδευση, σε όλες τις ανώτερες και ανώτατες σχολές και σε όλα τα είδη κομματικών και άλλων φροντιστηρίων. Το βιβλίο αυτό έσπασε όλα τα παγκόσμια ρεκόρ στην επιρροή πάνω στους ανθρώπους. Ο αναγνώστης πρέπει να μάθει ότι το κόμμα με την ιδιοφυή καθοδήγηση του Λένιν και του Στάλιν πάντα προωθούσε τη σωστή πολιτική, που επιβεβαιώθηκε με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο Στάλιν εμφανίζεται από την αρχή ως ο αλάθητος ηγέτης, ο πιστός συνεργάτης, ο στενότερος φίλος και ο καλύτερος μαθητής του Λένιν. » Το βιβλίο αυτό όχι μόνο επιβεβαίωσε το σχήμα της μπολσεβίκικης μυθολογίας μαζί με τη λατρεία των Λένιν-Στάλιν, αλλά και κωδικοποίησε τους κανόνες της λατρείας: από την εποχή εκείνη για όλα τα προβλήματα με τα οποία ασχολείται το βιβλίο οι κομματικοί συγγραφείς, οι ιστορικοί και οι προπαγανδιστές δεν μπορούν να ξεφύγουν από τις διατυπώσεις του και κυριολεκτικά είναι υποχρεωμένοι να επαναλαμβάνουν τις εκφράσεις του βιβλίου. Επειδή ήταν γνωστό ότι η αλήθεια ήταν “κομματική”, το ψέμα τελικά γινόταν αλήθεια, ακόμη κι αν αυτό ήταν αντιφατικό με την πιο αυτονόητη αλήθεια. Αυτή η ζωή στη διπλή πραγματικότητα ήταν ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του σταλινικού συστήματος» (Γ106-109). «Ο Μαρξισμός ως υποχρεωτική ιδεολογία του σοβιετικού κράτους έπαψε από πολύ νωρίς να παίζει οποιοδήποτε ρόλο ως αυτόνομος παράγοντας που επηρεάζει την πολιτική του κράτους. Αυτός έπρεπε να έχει αναγκαστικά γενικό και ακαθόριστο περιεχόμενο για να μπορεί να δικαιολογήσει οποιαδήποτε μέτρα στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική: τη Νέα Οικονομική Πολιτική ή την κολεκτιβοποίηση, τη φιλία με τον Χίτλερ ή τον πόλεμο μ’ αυτόν. » Αν “από τη μια πλευρά” τα άτομα δεν δημιουργούν την ιστορία, αλλά “από την άλλη πλευρά” τα εξαιρετικά άτομα που κατανοούν την ιστορική αναγκαιότητα παίζουν μεγάλο ρόλο, τότε πάντα θα είμαστε σε αρμονία με τον μαρξισμό, είτε εγκωμιάσουμε τον σοσιαλιστή δεσπότη ή καταδικάσουμε κάποιον για παρέκκλιση από τον μαρξισμό. Τελικά ο μαρξισμός έγινε μια ρητορική που υπηρετεί την ρεαλπολιτίκ της μεγάλης αυτοκρατορίας» (Γ117). Ο κυνισμός της σταλινικής εξουσίας κορυφώθηκε, σύμφωνα με τον Κολακόφσκι, «με την υπογραφή του συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μολότοφ, στις 23 Αυγούστου 1939, που προέβλεπε τον διαμελισμό της Πολωνίας και την ελεύθερη κίνηση της Σοβιετικής Ένωσης στη Λετονία, Εσθονία και Φινλανδία και της Γερμανίας στη Λιθουανία. Η Σοβιετική Ένωση παρέδωσε στους Γερμανούς έναν αριθμό Γερμανών κομμουνιστών που κρατούσε στις φυλακές. Η συμφωνία με τον Χίτλερ άλλαξε αμέσως τη σοβιετική κρατική ιδεολογία· ακόμη και η λέξη φασισμός χάθηκε από την προπαγάνδα. Η αποτυχημένη εισβολή στην Φινλανδία έδειξε σε όλο τον κόσμο, και ιδιαίτερα στη “σύμμαχο” Γερμανία, τη στρατιωτική αδυναμία της Ρωσίας. Η επίθεση της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση, στις 22 Ιουνίου 1941, έδειξε όλες τις αδυναμίες του σταλινικού συστήματος με τις εκκαθαρίσεις των στρατηγών και τη στρατιωτική ανικανότητα του ηγέτη της. » Ο πόλεμος επέφερε ουσιαστικές ιδεολογικές αλλαγές στη Σοβιετική Ένωση και στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Όταν έφτασε το μαχαίρι στο λαιμό, ολόκληρη η μαρξιστική ιδεολογία αποδείχθηκε χωρίς αξία σαν ψυχολογικό μέσο άμυνας. Ο Στάλιν επικαλείται πια τον ρωσικό πατριωτισμό, ενώ ο μαρξισμός εξαφανίστηκε σχεδόν από την επίσημη προπαγάνδα. Τα εθνικιστικά τραγούδια που δόξασαν τη Ρωσία αντικατέστησαν την “Διεθνή” ως κρατικός ύμνος. Η αντιθρησκευτική δραστηριότητα παραμελήθηκε και διαλύθηκε η Ένωση μαχητικών αθεϊστών» (Γ136). Αλλά η ιδεολογική καθαρότητα επανέρχεται μετά τον πόλεμο με ιδιαίτερη ένταση στις φυσικές επιστήμες, με αποκορύφωμα την περίοδο 1948-1953. «Η Σοβιετική Ένωση μαζί με τη χιτλερική Γερμανία ήταν η δεύτερη χώρα στην οποία η θεωρία της σχετικότητας αντιμετωπίστηκε ως αντιφατική με την κρατική ιδεολογία. Στη Γερμανία η κύρια απόδειξη εναντίον της ήταν το γεγονός ότι ο Αϊνστάιν ήταν Εβραίος. Στη Ρωσία το βασικό επιχείρημα ήταν ότι ο μαρξισμός-λενινισμός διδάσκει ότι ο χρόνος, ο χώρος και η κίνηση είναι αντικειμενικοί και ότι ο κόσμος είναι άπειρος» (Γ149). Η εφιαλτική εικόνα παίρνει τερατώδεις διαστάσεις, αφού ο Σοβιετικός αναγνώστης, εκτός από τα ολιγάριθμα προπαγανδιστικά έργα Δυτικών μαρξιστών, είχε πλήρη άγνοια για το τι συνέβαινε στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στη φιλοσοφία και στις κοινωνικές επιστήμες. Αλλά στη θέση τους «είχε κορυφωθεί ως ιδεολογία η λατρεία του ηγέτη που την ξεπέρασε μόνο η λατρεία του Μάο στην Κίνα. Ο Μαρξισμός είχε μετατραπεί σε παρωδία της θρησκείας, στερημένης από κάθε περιεχόμενο. Όλα τα χαρακτηριστικά της λαϊκής θρησκευτικότητας επέστρεψαν σε παραμορφωμένη μορφή: οι εικόνες, οι συλλογικές παρακλήσεις, οι εξομολογήσεις (η αποκαλούμενη αυτοκριτική), η λατρεία του ηγέτη» (Γ167). Ο έλεγχος του κόμματος στο εσωτερικό έπρεπε να εξαπλωθεί με την υποταγή και του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος στη μονολιθική γραμμή. Η αποτυχία ελέγχου της Γιουγκοσλαβίας το 1948 οδήγησε τον Στάλιν να οργανώσει δίκες στην Ανατολική Ευρώπη για να καταδικάσει τους υποτιθέμενους ρεβιζιονιστές. Οι καταδίκες και οι εκτελέσεις κομμουνιστών ηγετών έγιναν στην Αλβανία, τη Βουλγαρία, την Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία. Στην Πολωνία, τονίζει ο Κολακόφσκι, «ο μαρξισμός σοβιετικού τύπου ήταν περιθωριακή μορφή της πνευματικής ζωής και κύριος εκπρόσωπός του ήταν ο Άνταμ Σαφ, συγγραφέας εγχειριδίων και βιβλίων που προπαγάνδιζαν τη λενινιστικο-σταλινική εκδοχή του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Τα βιβλία αυτά ωστόσο ήταν λιγότερο πρωτόγονα από αυτά που εξέδιδαν οι σοβιετικοί φιλόσοφοι. Το 1948-49 στην Πολωνία έγινε εκκαθάριση της αποκαλούμενης δεξιοεθνικιστικής παρέκκλισης στο κόμμα και άλλαξε η κομματική ηγεσία, με ενίσχυση των σοβιετικών κανόνων στην πολιτική ζωή και ανακηρύχθηκε επίσημα η ονομασία του καθεστώτος ως δικτατορίας του προλεταριάτου. Συνολικά ο σταλινισμός στην Πολωνία επέφερε λιγότερη πολιτισμική ζημιά απ’ ό,τι στις άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Πέρα από την παθητική αντίσταση και τη ριζωμένη δυσπιστία, υπήρχε και η ανοικτή απέχθεια σε όλα τα πρότυπα ρωσικής προέλευσης» (Γ195). Σοβιετικά τανκς στον σταθμό ελέγχου, το περιβόητο «τσεκ πόιντ Τσάρλι», στην Φριντριχστράσε του Βερολίνου, 28 Οκτωβρίου 1961. «Στις άλλες χώρες, υποταγμένες στη σοβιετική δύναμη, η σταλινοποίηση ήταν συνεπέστερη και καταστροφικότερη. Η Ανατολική Γερμανία βρισκόταν κάτω από την άμεση σοβιετική κατοχή και ο σταλινισμός στη συμβίωσή του με την πρωσική παράδοση πήρε σκοταδιστική μορφή. » Οι ιδεολογικές εκκαθαρίσεις στην Τσεχοσλοβακία άφησαν καταστροφικές συνέπειες για δεκαετίες. Κατά τη διάρκεια πολλών χρόνων δικτάτορας στην τσεχοσλοβακική κουλτούρα ήταν ο Ζντένεκ Νέγιεντλι, κάποτε ιστορικός της μουσικής, που μεταρρύθμισε σταλινικά όλα τα πεδία της κουλτούρας· μεταξύ των άλλων λογόκρινε τους κλασικούς της λογοτεχνίας και απαγόρευσε την παρουσίαση των έργων του μεγαλύτερου Τσέχου συνθέτη, του Ντβόρζακ, που τον κατηγόρησε για κοσμοπολιτισμό. Ανάλογο ρόλο ασκούσε στη Βουλγαρία ο Τόντορ Πάβλοφ, τυπικός μαρξιστής ερασιτέχνης, με φιλοδοξία να γνωρίσει όλες τις επιστήμες. Έγραφε για βιολογία, λογοτεχνία και φιλοσοφία, ενώ το γνωστότερο έργο του είναι η Θεωρία της αντανάκλασης, όπου η έννοια της “αντανάκλασης” έχει καθολικό, κοσμικό νόημα» (Γ198). Για τις αντιφάσεις, τις αδυναμίες και την πίστη του Τρότσκι όπως και για τη δαιμονοποίησή του από τον Στάλιν, ο Κολακόφσκι γράφει: «Από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 ο όρος “τροτσκισμός” στο σταλινικό σύστημα προπαγάνδας δεν είχε καθορισμένο περιεχόμενο, παρά ήταν αφηρημένη έννοια του σατανά. Ο Τρότσκι εμφανιζόταν στην προπαγάνδα σαν πράκτορας του Χίτλερ, όσο ο Στάλιν αγωνιζόταν εναντίον του, αλλά όταν υπογράφτηκε το σύμφωνο φιλίας μαζί του, ο Τρότσκι ξαφνικά μετατράπηκε σε πράκτορα του αγγλικού και γαλλικού ιμπεριαλισμού... » Στις μεγάλες δίκες της Μόσχας το όνομα του Τρότσκι επαναλαμβανόταν σαν ανιαρό ρεφρέν, ενώ οι κατηγορούμενοι διηγούνταν με ποιο τρόπο το εγκληματικό χέρι του τους έσπρωχνε σε σαμποτάζ, συνωμοσίες και δολοφονίες. Αυτός ο παρανοϊκός κόσμος των σταλινικών πιέσεων για τον Τρότσκι ήταν πηγή ελπίδας, σαν μαρτυρία της δύναμής του... » Η επιμονή του Τρότσκι να θεωρεί τη Σοβιετική Ένωση ως κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, ότι η γραφειοκρατία δεν είναι τάξη παρά μόνο παράσιτο πάνω στο υγιές σώμα του σοσιαλισμού, ήταν δόγμα που προκαλούσε διαφωνίες και διασπάσεις. Για τον λόγο αυτό πολλοί γνωστοί διανοούμενοι τον εγκατέλειπαν: ο Σουβάριν, ο Βίκτορ Σερζ, ο Μπέρνχαμ, ο διάσημος ζωγράφος Ντιέγκο Ριβέρα, που τον φιλοξενούσε στο Μεξικό κ.λπ. » Ο Τρότσκι ήταν εντελώς σίγουρος ότι ο μελλοντικός πόλεμος θα τελειώσει με την παγκόσμια επανάσταση, στην οποία οι μπολσεβίκικες δυνάμεις, δηλαδή οι τροτσκιστές, θα κυριαρχήσουν στον κόσμο» (Γ214-215). «Ο Τρότσκι είχε θεωρητική αδυναμία να καταλάβει όλα όσα συνέβαιναν γύρω του. Αυτή η αδυναμία του συνίσταται στο ότι ενδυναμώνει στη συνείδησή του τέτοιο σύστημα ερμηνειών το οποίο δεν υπόκειται σε διόρθωση από την πλευρά του εμπειρικού υλικού και είναι προσαρμοσμένο ώστε να το επιβεβαιώνουν όλα τα γεγονότα» (Γ242). Ο Κολακόφσκι καταλήγει με μια συναισθηματική αντιμετώπιση της μοίρας του Τρότσκι στη σύγκρουση με το τερατώδες σύστημα του Στάλιν: «Ο Τρότσκι με τον δογματισμό του δεν συνέβαλε στη θεωρητική εξήγηση κανενός προβλήματος στη μαρξιστική θεωρία. Ήταν ωστόσο σίγουρα ασυνήθιστος άνθρωπος. Είχε τεράστια αποθέματα θάρρους, θέλησης και υπομονής. Συκοφαντημένος άγρια από την πλευρά του Στάλιν και των οπαδών του, σε όλες τις χώρες, κυνηγημένος από την ισχυρότερη αστυνομική και προπαγανδιστική μηχανή του κόσμου, δεν ενέδωσε και δεν δίστασε ποτέ. Πριν τη δολοφονία του δολοφονήθηκαν τα παιδιά του και ο ίδιος διώχθηκε σαν άγριο θήραμα. Η αντοχή του ήταν αποτέλεσμα της πίστης του. Η δύναμη της πίστης και η ικανότητα των ανθρώπων να αντέξουν τις διώξεις, δεν είναι δυστυχώς αποδείξεις υπέρ της διανοητικής ή της ηθικής τους ορθότητας» (Γ246). Ο Γκράμσι αποτελεί για τον Κολακόφσκι μια εντελώς ξεχωριστή περίπτωση, που δεν έχει καμιά σχέση με τις σταλινικές νομοτέλειες και απλουστεύσεις και τον θεωρεί ως τον πιο πρωτότυπο πολιτικό συγγραφέα στη μεταλενινιστική γενιά. «Ο Γκράμσι ήδη από το 1914 δεν αποδεχόταν τη δημοφιλή πίστη ανάμεσα στους σοσιαλιστές για τη δράση των “ιστορικών νόμων που θα εξασφαλίσουν στην ανθρωπότητα το σοσιαλιστικό μέλλον” και δεν πίστευε στο φυσικό αναπόφευκτο της προόδου» (Γ252). «Ο εισαγγελέας που κραύγασε στη δίκη του Γκράμσι ότι αυτός ο εγκέφαλος πρέπει να σταματήσει για είκοσι χρόνια, έκανε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που σκόπευε. Αν ο Γκράμσι τα χρόνια του φασισμού τα περνούσε στο εξωτερικό, σίγουρα θα ήταν ένας από τους αποκηρυγμένους και αν ήταν βέβαια στη Μόσχα θα είχε δολοφονηθεί. Η φασιστική φυλακή του εξασφάλισε την απομόνωση και ανάγκασε τον εγκέφαλό του να λειτουργήσει σε θεωρητικά πεδία. Από τα κείμενα της φυλακής παρουσιάζεται μια προσπάθεια μαρξιστικής φιλοσοφίας της κουλτούρας, στην οποία δεν μπορούμε να αρνηθούμε την αυτονομία και την ευρύτητα των απόψεων» (Γ258). «Ο Γκράμσι χρησιμοποιεί τα επίθετα “μοιρολατρικός”, “ντετερμινιστικός”, “μηχανιστικός”, τα οποία θεωρεί ότι αντιπαρατίθενται ριζικά στη μαρξιστική θεωρία. Η συνείδηση της τάξης που δεν έχει την ιστορική πρωτοβουλία παίρνει εύκολα τη μορφή παρηγοριάς με την επίκληση των “ιστορικών νόμων”. Αυτή είναι πρωτόγονη και μισοθρησκευτική πίστη που μπορεί να συγκριθεί με τις μοιρολατρικές θεωρίες της θείας πρόνοιας στον χριστιανισμό. Η φιλοσοφία της πράξης από τη φύση της δεν μπορεί να υπολογίζει στη δράση “ιστορικών νόμων” ως παραγόντων κοινωνικών αλλαγών» (Γ262). Στη συνέχεια ο Κολακόφσκι διακρίνει την εντελώς διαφορετική στάση του Γκράμσι από τον Λένιν για το προλεταριάτο και την πολιτική οργάνωση που πρέπει να καθοδηγεί και φτάνει στο ρόλο των εργατικών συμβουλίων απέναντι από την εξουσία του κόμματος. Συνοπτικά, καταλήγει ο Κολακόφσκι, «ο Γκράμσι απορρίπτει τον υλισμό του Ένγκελς και υποστηρίζει ότι κάθε πραγματικότητα για την οποία μπορούμε να μιλήσουμε με νόημα είναι συστατικό τμήμα της ανθρώπινης ιστορίας. Όχι μόνο δεν υπάρχουν καθολικοί νόμοι της φύσης ανάμεσα στους οποίους η ιστορία θα ήταν μόνο μια ιδιαίτερη περίπτωση, αλλά και η ίδια η φύση εντάσσεται στην ανθρώπινη ιστορία, γιατί μόνο σ’ αυτή τη σχέση τη γνωρίζουμε. Συνεπώς η ανθρώπινη πράξη καθορίζει το νόημα της γνώσης, γι’ αυτό δεν υπάρχει λόγος να διαχωριστεί καταρχήν η φυσική απ’ την ανθρωπιστική γνώση, γιατί δεν υπάρχει άλλη γνώση πέρα από την ανθρωπιστική. » Μπορούμε να πούμε ελεύθερα ότι ο Γκράμσι δημιούργησε το ιδεολογικό έμβρυο του εναλλακτικού κομμουνισμού, ο οποίος ποτέ δεν υπήρξε ούτε ως πολιτικό κόμμα, ούτε ως κράτος» (Γ282). Ο Λούκατς είναι ο διανοούμενος στον οποίο ο Κολακόφσκι αφιερώνει εξήντα σελίδες του βιβλίου, με τίτλο «Η σκέψη στην υπηρεσία του δόγματος». «Μπορούμε να πούμε για τον Λούκατς (1885-1971) ότι ήταν ο μοναδικός μαρξιστής φιλόσοφος της σταλινικής εποχής. Ο μοναδικός που εξέφραζε τις προϋποθέσεις της λενινιστικής θεωρίας με φιλοσοφική γλώσσα. Δεν υπάρχει συμφωνία όμως αν ο Λούκατς ήταν πράγματι φιλόσοφος του σταλινισμού ή, όπως και ο ίδιος αργότερα έλεγε, ένα είδος δούρειου ίππου που κάτω από τη σταλινική υπακοή προσπαθούσε να περάσει λαθραία τον “αυθεντικό” μη σταλινικό μαρξισμό» (Γ287). Το έργο-τομή του Λούκατς που άφησε τη βαθύτερη κληρονομιά ήταν η Ιστορία και ταξική συνείδηση, που αμφισβήτησε σε δυο σημεία τη θεωρία του Λένιν: πρώτον, την ιδέα της διαλεκτικής της φύσης του Ένγκελς και, δεύτερον, τη θεωρία της αντανάκλασης, που αναγνώρισε ο Λένιν ως μαρξιστική άποψη στην επιστημολογία. Το βιβλίο του έγινε αντικείμενο οξύτατων επιθέσεων από τον Ζηνόβιεφ και τον Μπουχάριν στο 5ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, το 1924 στη Μόσχα, ως επιζήμιο και ως ρεβιζιονιστική επίθεση στον μαρξισμό. Ο Κολακόφσκι συνοψίζει την ουσία των απόψεων του Λούκατς για τον ρόλο του προλεταριάτου. «Η διαλεκτική δεν υπάρχει έξω από την διαδικασία του επαναστατικού αγώνα του προλεταριάτου, αυτή είναι η αυτοσυνείδηση της διαδικασίας και συστατικό της τμήμα. Το προλεταριάτο βρίσκεται στην ιστορικά προνομιούχα κατάσταση όχι μόνο γιατί, μια για πάντα, θα καταργήσει την ταξική διαίρεση της κοινωνίας, της εκμετάλλευσης και της αλλοτρίωσης, αλλά επίσης ο ιστορικός του ρόλος προϋποθέτει συνολική γνώση για την κοινωνία. Η αυτοσυνείδηση του προλεταριάτου και η γνώση του ιστορικού συνόλου συμπίπτουν, όπως επίσης συμπίπτει η θεωρία και η πράξη, αφού το προλεταριάτο αλλάζει τον κόσμο στην ίδια τη διαδικασία ωρίμανσης για την κατανόηση του κόσμου... » Αφού το ξεχωριστό συμφέρον του προλεταριάτου συμπίπτει με το πανανθρώπινο συμφέρον πραγματοποιείται αληθινά η ενότητα υποκειμένου και αντικειμένου της ιστορίας. Η ιστορική αναγκαιότητα εκδηλώνεται ελεύθερα γιατί είναι απολύτως συνειδητή δράση και δεν μπορεί να εκδηλωθεί διαφορετικά» (Γ308). Οι ορθόδοξοι σταλινικοί αντέδρασαν στις απόψεις αυτές και ανάγκασαν τον Λούκατς να κάνει ταπεινωτική αυτοκριτική. «Τόνισε ότι το βιβλίο είναι ιδεαλιστικό και ο ιδεαλισμός είναι σύμμαχος του φασισμού. Ευτυχώς το μπολσεβίκικο κόμμα, υπό την ηγεσία του σύντροφου Στάλιν, αγωνίζεται αταλάντευτα για την καθαρότητα του μαρξισμού-λενινισμού, αξιοποιώντας ως αλάθητη πυξίδα στη φιλοσοφική μάχη τα έργα του Λένιν» (Γ316). Αλλά η αντίληψη του Λούκατς από το 1919 παραμένει σταθερή σε ό,τι αφορά τον ρόλο του κόμματος: «Η συνείδηση του προλεταριάτου δεν είναι η εμπειρική συνείδηση της κοινωνικής τάξης. Ανάμεσα στην εμπειρική συνείδηση των εργαζομένων και την πραγματική ταξική συνείδηση του προλεταριάτου πάντα υπάρχει απόσταση· η εμπειρική συνείδηση ποτέ δεν φτάνει στην “αληθινή”, αλλά η κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι η “αληθινή” συνείδηση. Φορέας αυτής της συνείδησης είναι το κόμμα, μια ξεχωριστή μορφή κοινωνικής ζωής, αναγκαία διαμεσολάβηση ανάμεσα στο στοιχειακό κίνημα των εργαζομένων και το “σύνολο” της ιστορικής διαδικασίας. » Ο Λούκατς δηλαδή καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το κόμμα έχει πάντα δίκιο. Η επιστημολογικά προνομιούχος θέση του προλεταριάτου έπρεπε να είναι, ιδιαίτερα ως το τέλος της σταλινικής περιόδου, η ίδια με τη διαπίστωση ότι ο σύντροφος Στάλιν δεν λαθεύει ποτέ» (Γ318-319). Ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «το έργο του Λούκατς Η καταστροφή του λόγου της δεκαετίας του ’30 είναι ένα άψογο σταλινικό έργο, γιατί θεωρεί ότι από τη στιγμή της εμφάνισης του μαρξισμού κάθε τι που στη φιλοσοφία είναι έξω από αυτόν είναι αντιδραστικό και ανορθολογικό. Ακόμη και το γεγονός ότι ο Μαξ Βέμπερ, που ως κοινωνιολόγος ασχολήθηκε με την ανάλυση του χαρισματικού ηγέτη, για τον Λούκατς είναι απόδειξη ότι αυτό ζητούσε η εποχή που δημιούργησε τον χαρισματικό Φύρερ». Νεαροί Τσέχοι κρατώντας τσεχοσλοβακικές σημαίες έχουν ανέβει πάνω σε αναποδογυρισμένο φορτηγό, ενώ τα σοβιετικά τανκς βρίσκονται στο κέντρο της τσεχοσλοβακικής πρωτεύουσας στις 21 Αυγούστου 1968, μετά την επέμβαση των στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας που κατέπνιξε την Άνοιξη της Πράγας. Για τον Λούκατς, ανορθολογικοί είναι όλοι εκείνοι που δεν πιστεύουν στον διαλεκτικό λόγο, δηλαδή «τον λόγο που είναι ικανός να κατανοήσει το σύνολο της ιστορίας και του ανθρώπινου κόσμου μαζί με το κομμουνιστικό του μέλλον, το οποίο δίνει νόημα στο σήμερα· ουσιαστικά αυτή είναι η φιλοσοφία της τυφλής πίστης που απορρίπτει σαν αντιδραστικό σκουπίδι κάθε τι που δεν ανταποκρίνεται στα μαρξιστικά σχήματα» (Γ323). Για τη θεωρία της λογοτεχνίας του Λούκατς, ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «είχε θλιβερό τέλος όταν στη δύση της ζωής του, μετά από δεκαετίες σταλινισμού που ερήμωσε τη ρωσική κουλτούρα και όπου ο ίδιος ήταν εξαίρετος εκπρόσωπός του, ανακάλυψε σοσιαλιστικό ρεαλισμό στο Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ, του Σολζενίτσιν, και το τοποθετούσε στην κομμουνιστική προοπτική!» (Γ336). Καταλήγοντας, ο Κολακόφσκι τονίζει για τον Λούκατς ότι «είναι πράγματι περίπτωση αληθινού διανοούμενου, δηλαδή ανθρώπου μεγάλης πνευματικής κουλτούρας, αλλά διανοουμένου στον οποίο ήταν αναγκαία η πνευματική σιγουριά και ο οποίος δεν μπορούσε να συναινέσει με την κατάσταση αβεβαιότητας την οποία έχει κάθε εμπειρική άποψη. Ο Λούκατς βρήκε στο κομμουνιστικό κόμμα εκείνο που έψαχναν πολλοί διανοούμενοι: την απόλυτη σιγουριά που αντιστέκεται σε όλα τα γεγονότα, τη θέση της ολικής στράτευσης που αντικαθιστά την κριτική και σβήνει την ανησυχία. Ο Λούκατς, ίσως, στον αιώνα μας ήταν η πιο ξεχωριστή περίπτωση που μπορεί να αποκληθεί προδοσία της σκέψης από επαγγελματικά κληθέντες ανθρώπους να τη χρησιμοποιούν» (Γ347). Για τη Σχολή της Φραγκφούρτης ο Κολακόφσκι παρατηρεί ότι «η ισχυρή πλευρά της ήταν ο φιλοσοφικός αντιδογματισμός και η υπεράσπιση της αυτονομίας της θεωρητικής σκέψης. Είχε απελευθερωθεί από τη μυθολογία του αλάθητου προλεταριάτου (που υποστήριζε ο Λούκατς) και της πίστης ότι οι κατηγορίες που οικοδόμησε ο Μαρξ μπορούν να κατανοήσουν τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Συνέβαλε στην ανάλυση της “μαζικής κουλτούρας” ως φαινομένου που δεν μπορεί να ερμηνευθεί στις ταξικές κατηγορίες στο νόημα του Μαρξ. » Ωστόσο η αδύναμη πλευρά της ήταν ότι αυτή, με κάποιο τρόπο, αντιπροσωπεύει την ιδέα της “χειραφέτησης”, ιδέα που ποτέ δεν διασαφηνίστηκε όπως πρέπει. Έτσι δημιουργούνταν η αυταπάτη ότι στιγματίζοντας την “πραγμοποίηση”, την εμπορευματική αξία, την αγορά της κουλτούρας και τον επιστημονισμό προτείνει κάτι άλλο στη θέση τους. Στην πραγματικότητα πρόσφερε περισσότερο τη νοσταλγία για την προκαπιταλιστική ελιτίστικη κουλτούρα. Επαναλαμβάνοντας τη νεφελώδη ιδέα της ολικής εξόδου από τον σύγχρονο πολιτισμό, δικαιολογούσε ακούσια την ανόητη και καταστροφική διαμαρτυρία. Τελικά το ρεύμα αυτό δεν ήταν τόσο συνέχεια ορισμένης πλευράς του μαρξισμού, όσο σημάδι της παράλυσης και της διάλυσής του» (Γ446). Η κριτική του Κολακόφσκι στον Χέρμπερτ Μαρκούζε είναι εξουθενωτική. «Ο μαρξισμός του αντιπροσωπεύει σπάνιο ιδεολογικό συνονθύλευμα, αφού γεννήθηκε από τον Χέγκελ και τον Μαρξ, ερμηνευμένος ως προφήτης της ορθολογικής ουτοπίας και μετατράπηκε στη δημοφιλή ιδεολογία της “παγκόσμιας επανάστασης”, της οποίας η σεξουαλική απελευθέρωση έπρεπε να είναι ένα από τα συστατικά της τμήματα, από τα οποία η εργατική τάξη απομακρύνθηκε επίσημα προς όφελος του λούμπεν προλεταριάτου των διαφόρων μειονοτήτων και των φοιτητών» (Γ447). Τα έργα του Μαρκούζε, σύμφωνα με τον Κολακόφσκι, «είναι ένα μοιρολόι του πολιτισμού που (1) χώρισε την επιστήμη από την ηθική, την εμπειρική και μαθηματική γνώση από τις αξίες, τα γεγονότα από τους κανόνες, (2) δημιούργησε μια “άγονη” λογική και μαθηματικά, (3) έχασε την ενότητα του έρωτα και του Λόγου, (4) προσανατολίστηκε στην τεχνολογική πρόοδο». Ο Κολακόφσκι καταλήγει τονίζοντας ότι «ίσως στην εποχή μας δεν υπάρχει φιλόσοφος για τον οποίο θα μπορούσαμε να πούμε με την ίδια βεβαιότητα ότι είναι ο ιδεολόγος του σκοταδισμού» (Γ474). Για τον Ερνστ Μπλοχ (1885-1977) ο Κολακόφσκι είναι καυστικός αφού τονίζει ότι «ως φιλόσοφος είναι ο δάσκαλος της διανοητικής ανευθυνότητας. Δεν είναι δημιουργός οποιασδήποτε ουτοπίας. Το έργο του είναι μια χωρίς τέλος επαναλαμβανόμενη έκκληση για ουτοπική σκέψη. Δεν είναι προσπάθεια να μπούμε στο μέλλον αλλά προτροπή να σκεφτόμαστε γενικά το μέλλον» (Γ503). Υπογραμμίζει ότι «τα κείμενα του Μπλοχ είναι ίσως η μεγαλύτερη φιλοσοφική ακρότητα. Ο Μπλοχ είναι ο μόνος που προσπάθησε πάνω στην κληρονομημένη θεωρία να συμπληρώσει ολοκληρωμένη μεταφυσική, κοσμολογία και θεωρησιακή κοσμολογία, αξιοποιώντας τις πιο διαφορετικές πηγές» (Γ475). «Ωστόσο, σε σχέση με τα ξύλινα σχήματα του σοβιετικού “διαλεκτικού υλισμού”, η σκέψη του Μπλοχ δεν είναι μόνο πλουσιότερη και πιο ολόπλευρη, αλλά έχει και το πλεονέκτημα ότι δεν μπορούμε να τη φανταστούμε να μετατρέπεται σε κομματικό δόγμα. Για τον λόγο αυτό η φιλοσοφία του ασκούσε αντιδογματικό ρόλο σε σχέση με την κρατική ιδεολογία» (Γ507). Περνώντας στην ανάλυση της μετασταλινικής περιόδου, ιδιαίτερα μετά το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ, το 1956, ο Κολακόφσκι υπογραμμίζει την πολύ έντονη κριτική του συστήματος και την επιστροφή στις λενινιστικές αρχές. «Ωστόσο όσο περνούσε ο καιρός, γινόταν όλο και πιο σαφές ότι ο εκδημοκρατισμός του συστήματος είναι ανέφικτος: γιατί αν η μονοκομματική εξουσία ανήκει στους αναγκαίους όρους του κομμουνισμού, τότε αυτός δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί» (Γ521). Στην προσπάθεια αναθεώρησης του μαρξισμού, η κριτική της «θεωρίας της αντανάκλασης» του Λένιν και η κριτική του ντετερμινισμού, δηλαδή της πίστης των αταλάντευτων «ιστορικών νόμων» και του ιστορικά αναπόφευκτου του σοσιαλισμού, κατείχαν την καίρια θέση. Αναζητούνταν πλησιέστερες ιδέες στην υπαρξιακή φιλοσοφία, ιδιαίτερα του Σαρτρ, πολλοί επέστρεφαν στον Χέγκελ, ενώ διαβάζονταν ο Καμύ, ο Μερλό-Ποντί, ο Κέστλερ και ο Όργουελ και λίγο αργότερα ο Γκράμσι. Από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ο Κολακόφσκι θεωρεί ότι ο αναθεωρητισμός στην Πολωνία προχώρησε πολύ περισσότερο από τις άλλες χώρες. Στην Ουγγαρία ο Λούκατς και οι μαθητές του τόνιζαν πολύ περισσότερο την πίστη τους στον μαρξισμό από τους Πολωνούς. «Ο Λούκατς ζητούσε ελευθερία στα “πλαίσια του μαρξισμού” και δεν αμφισβητούσε την μονοκομματική εξουσία. Ίσως ο ορθόδοξος χαρακτήρας του ουγγρικού αναθεωρητισμού επέδρασε σημαντικά στο να μην μπορούν να σταματήσουν τις μαζικές και αντικομμουνιστικές διαμαρτυρίες που κατέληξαν στη διάλυση του κόμματος και στη σοβιετική επέμβαση» (Γ524). Η περίπτωση της «Άνοιξης της Πράγας», το 1968, φαίνεται ότι θα οδηγούσε γρήγορα σε πολυκομματισμό αν δεν καταπνιγόταν από τα σοβιετικά τανκς. Ο Κολακόφσκι διακρίνει τον ιδιαίτερο ρόλο του γιουγκοσλαβικού μαρξισμού, για τον οποίο τονίζει ότι «έχουμε να κάνουμε με το πρώτο αναθεωρητικό κομμουνιστικό κόμμα, και επιπλέον με το αναθεωρητικό κομμουνιστικό κράτος». Ξεχωρίζει την ομάδα του περιοδικού Praxis στη συντακτική επιτροπή του οποίου μετείχε και ο ίδιος, που τη θεωρεί «ως το πιο ζωντανό φιλοσοφικό-μαρξιστικό κέντρο στον κόσμο» και υπογραμμίζει τον αντιλενινιστικό προσανατολισμό του και τα θέματα που προωθούσε, όπως τη μελέτη της αλλοτρίωσης, της πραγμοποίησης, της γραφειοκρατίας και την επίθεση στον σταλινικό διαλεκτικό υλισμό. Η ζωή της Praxis κράτησε από το 1964 έως το 1975, όταν την απαγόρευσε το καθεστώς. Περνώντας στη Δύση, ο Κολακόφσκι θεωρεί μόδα τον στρουκτουραλισμό του Αλτουσέρ και τονίζει ότι οι μεγάλες επιτυχίες που απολάμβαναν οι προτάσεις του στη δεκαετία του ’60 δεν εξηγούνται με κάποιο ιδιαίτερο πολιτικό περιεχόμενο. «Η ερμηνεία του δεν πρόσφερε κάτι νέο στη θεωρία, παρά ήταν μόνο προσπάθεια επιστροφής στην ιδεολογική αυστηρότητα και στη θεωρητική αποκλειστικότητα. Με το νόημα αυτό η αντίληψη του Αλτουσέρ είναι επιστροφή στο παλιό μοντέλο της κομμουνιστικής πίστης» (Γ549). Για τη Νέα Αριστερά που άνθισε μετά την αποσταλινοποίηση και τις φοιτητικές εξεγέρσεις του 1968, ο Κολακόφσκι τονίζει ότι «τον κύριο λόγο τον έπαιξε ο λενινισμός που έχει την ικανότητα να διοχετεύει όλες τις εντάσεις και τις διεκδικήσεις στην κοινωνία και να τις χρησιμοποιεί ως μοχλούς για την κατάκτηση της δικτατορικής εξουσίας από την πλευρά του κομμουνιστικού κόμματος. Ο λενινισμός ανύψωσε τον πολιτικό καιροσκοπισμό στο ύψος της θεωρίας. Ο λενινισμός γεννήθηκε και νίκησε σε συνθήκες όπου κανένα μαρξιστικό σχήμα προλεταριακής επανάστασης δεν ανταποκρινόταν. Νίκησε αφού χρησιμοποίησε ως μοχλό τις εμπνεύσεις και τις εντάσεις που ήταν ζωντανές στην κοινωνία, αν και από την άποψη του κλασικού μαρξισμού ήταν “αντιδραστικές”, δηλαδή βασικά αγροτικές και εθνικές. Απόδειξε ότι αυτοί που θέλουν με βία να κατακτήσουν την εξουσία πρέπει να επικαλούνται όλες τις υπάρχουσες μορφές δυσαρέσκειας και κρίσης, χωρίς να τους ενδιαφέρουν οποιεσδήποτε θεωρητικές απόψεις» (Γ556). Για τον αγροτικό μαρξισμό του Μάο και την προσωπολατρία του που ξεπέρασε και αυτήν του Στάλιν, ο Κολακόφσκι θεωρεί ότι αν κρίνουμε τα θεωρητικά του έργα και τα εκτιμήσουμε με τα ευρωπαϊκά κριτήρια αυτά φαίνονται αφάνταστα πρωτόγονα και εντελώς παιδαριώδη... «Η κινεζική εφαρμογή του μαρξιστικού ιδεώδους για τον “ολοκληρωμένο άνθρωπο” συνίσταται στο ότι οι διανοούμενοι πρέπει να αναγκαστούν να σκάβουν χαντάκια, ενώ την πανεπιστημιακή διδασκαλία πρέπει να την εμπιστευόμαστε σε απλούς ανθρώπους, αφού ο Μάο θεωρούσε ότι ακόμη και οι αναλφάβητοι αγρότες καταλαβαίνουν καλύτερα τα προβλήματα της οικονομίας απ’ ό,τι οι διανοούμενοι» (Γ578). «Ο βολονταρισμός του Μάο ξεπέρασε κάθε όριο, αφού αυτός και οι οπαδοί του πίστευαν ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού πρέπει ν’ αρχίσει από το εποικοδόμημα, δηλαδή από τη διαπαιδαγώγηση του “νέου ανθρώπου” και ότι η ιδεολογία και η πολιτική έχουν προτεραιότητα σε σχέση με τον ρυθμό συσσώρευσης» (Γ581). Τέλος, για την ιδεολογική επιρροή του μαοϊσμού στη δεκαετία του ’60, ο Κολακόφσκι θεωρεί ότι αυτή ήταν η αποδοχή των ουτοπικών φαντασιώσεων ανάμεσα στους διανοούμενους και τους φοιτητές της Δύσης. «Οι αριστερίστικες ομάδες πίστευαν σοβαρά ότι ο μαοϊσμός είναι το τέλειο φάρμακο για τα προβλήματα των βιομηχανικών κοινωνιών και ότι μπορούν να γίνουν επαναστάσεις στις ΗΠΑ και στη Δυτική Ευρώπη. Την περίοδο της πλήρους πτώσης του ιδεολογικού κύρους της Σοβιετικής Ένωσης τα πεινασμένα από την ουτοπία πνεύματα απευθύνονταν στην εξωτική Ανατολή» (Γ587). Ο κομμουνισμός, σύμφωνα με τον Μαρξ, ήταν ελπίδα των υψηλά αναπτυγμένων βιομηχανικών κρατών και όχι μορφή οργάνωσης των αγροτών για τη δημιουργία των προϋποθέσεων της εκβιομηχάνισης. Ο Κολακόφσκι καταλήγει τονίζοντας τον τεράστιο ρόλο της Κίνας στον σύγχρονο κόσμο, αλλά αυτό δεν έχει τίποτα το κοινό με την ιστορία του μαρξισμού. Στον επίλογο του πολύτιμου έργου του ο Κολακόφσκι γράφει ότι «ο μαρξισμός ήταν η μεγαλύτερη φαντασίωση του αιώνα μας. Σημαντικό μέρος της επιτυχίας του το οφείλει στη σύνδεση των μεσσιανικών φαντασιώσεων με τα πραγματικά κοινωνικά προβλήματα, όπως ήταν ο αγώνας της ευρωπαϊκής εργατικής τάξης εναντίον της εκμετάλλευσης και της εξαθλίωσης, και τα συνένωσε σε συνεκτικό σύνολο που το αποκάλεσε με το παράδοξο όνομα “επιστημονικός σοσιαλισμός” το οποίο πήρε από τον Προυντόν. Ο τίτλος είναι παράδοξος, γιατί επιστημονική μπορεί να είναι η τεχνική επίτευξης των στόχων, αλλά όχι και οι πράξεις επιβεβαίωσης των στόχων» (Γ591). Χαμογελαστοί ο πρώην Γερμανός καγκελάριος Χέλμουτ Κολ με τον τελευταίο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και τον πρώην πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Τζορτζ Μπους, στις 8 Νοεμβρίου 1999, στην επέτειο των 10 χρόνων από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και των κομμουνιστικών καθεστώτων της Ευρώπης. Ωστόσο ο Κολακόφσκι διακρίνει τον μαρξισμό ως ερμηνεία της περασμένης ιστορίας από τον μαρξισμό ως πολιτική ιδεολογία, τονίζοντας ότι κανείς δεν αμφισβητεί ότι ο αποκαλούμενος ιστορικός υλισμός ήταν ουσιαστική συμβολή στη διανοητική μας ιστορία και ότι εμπλούτισε σημαντικά τη σκέψη μας για την περασμένη ιστορία. «Όλες σχεδόν οι προφητείες, τόσο του Μαρξ όσο και των μεταγενέστερων μαρξιστών αποδείχθηκαν λανθασμένες, ωστόσο αυτό δεν καταστρέφει την κατάσταση πνευματικής σιγουριάς στην οποία ζουν οι οπαδοί του, αφού αυτή η σιγουριά δεν εδράζεται σε οποιεσδήποτε εμπειρικές προϋποθέσεις ούτε σε οποιουσδήποτε πιθανούς “ιστορικούς νόμους”, αλλά αποκλειστικά στην ψυχολογική ανάγκη για σιγουριά. Μ’ αυτό το νόημα ο μαρξισμός ασκεί ουσιαστικά θρησκευτικούς ρόλους και η αποτελεσματικότητά του έχει θρησκευτικό χαρακτήρα» (Γ594). Ο Κολακόφσκι, τέλος, προτείνει «την ιδέα του δημοκρατικού σοσιαλισμού, που δεν έχει τίποτα το κοινό με την αποκαλυπτική ελπίδα για το τέλος της ιστορίας, με την πίστη στο ιστορικά αναπόφευκτο του σοσιαλισμού και τη φυσική διαδοχή των “κοινωνικών σχηματισμών” με το δόγμα της δικτατορίας του προλεταριάτου και τη θεοποίηση της βίας» (Γ597). Όλες αυτές οι προσπάθειες είναι μη παραγωγικές «αν η αξία της ελευθερίας (της “αρνητικής” ελευθερίας που ο Μαρξ στιγμάτισε, και αυτό σημαίνει της ελευθερίας μετρημένης με το εύρος των αποφάσεων που η κοινωνία επιτρέπει να τις αποφασίζουν τα άτομα) δεν αντιπροσωπεύει τον αναγκαίο τους πυρήνα, όχι μόνο γιατί η ελευθερία είναι αξία που δεν ζητάει επιχειρηματολογία σε άλλες αξίες, αλλά και γιατί είναι όρος με τον οποίο οι κοινωνίες είναι ικανές για αυτορρύθμιση. Τα δεσποτικά συστήματα στερούνται μηχανισμών αυτορρύθμισης και είναι ικανά να διορθώνουν τα λάθη τους μέσω καταστροφών» (Γ598). 3. [Σαν επίλογος] Το έργο του Κολακόφσκι έχει τη δύναμη και τη σαφήνεια της προσωπικής εμπειρίας παράλληλα με τη μελέτη της ιστορίας των ιδεών. Η θεωρία στο έργο του δεν είναι στεγανή αλλά βυθίζεται στην ιστορική εμπειρία που την επιβεβαιώνει ή την απορρίπτει. Ο Κολακόφσκι διαπέρασε όλη τη μαρξιστική παιδεία με τα προτάγματά της, τις αντιφάσεις της και θεωρώντας τη συνολική ιστορική εικόνα την παρουσιάζει κριτικά. Είναι σαφές ότι δεν έχουμε να κάνουμε με έναν μαρξισμό. Από τον μαρξισμό του Μαρξ, με τις ιδεολογικές και θεωρητικές προϋποθέσεις του, περνάμε σύντομα στον μαρξισμό των επιγόνων του, που τον ερμηνεύουν ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες τους και τα διαφορετικά τους συμφέροντα. Το μεγάλο δράμα του μαρξισμού αρχίζει όταν στο όνομά του εγκαθίσταται η εξουσία του κόμματος. Ο μαρξισμός πλέον μετατρέπεται σε μαρξισμούς, που τον κωδικοποιούν και τον επιβάλλουν ανάλογα με την υλική δύναμη τω φορέων τους. Η ιστορία του μαρξισμού γίνεται πλέον η ιστορία της εξουσίας που τον επικαλείται. Η θεωρία του, από ιδεολογικό και θεωρητικό πρόταγμα, καταλήγει να γίνει απολογητική της εξουσίας. Η επιστήμη είναι θύμα της ιδεολογίας, ενώ ο κοινός νους χάνει τα υγιή χαρακτηριστικά του και καταλήγει τροφή της κρατικής ιδεολογίας. Μια ολόκληρη ιστορική περίοδος που καλύπτει τον 20ό αιώνα περνά στην υπηρεσία μιας βίαιης και καταστροφικής ουτοπίας. Η μεγάλη προσαρμογή έχει επιτελεστεί: Η φιλοσοφική σκέψη και η θεωρητική αναζήτηση έχουν υποταγεί στην υπηρεσία του κόμματος και του ηγέτη που προσωποποιείται στον Στάλιν. Από τη λενινιστική περίοδο και μετά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι «η εξουσία έχει τον μαρξισμό της που τον αλλάζει ανάλογα με τα συμφέροντά της». Και εδώ τίθεται το ερώτημα που θέτει με τη σφραγίδα της ζωής του ο Κολακόφσκι: Τι ρόλο παίζει στην πνευματική ζωή και στην υπεράσπιση των αξιών η ηθική στάση; η εντιμότητα; Πόσο δυνατός πρέπει να είναι κανείς για να ξεπεράσει τα όρια της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της κυρίαρχης ιδεολογίας, της φυλής και του έθνους και τελικά μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου; Η περίπτωση του Κολακόφσκι είναι σπάνια, γιατί μελετώντας την κουλτούρα του μαρξισμού από τα νεανικά του χρόνια, μελετώντας την ιστορία των ιδεών και τον τρόπο επιβολής τους συγκρούστηκε με το σύστημα, εκδιώχθηκε από την Πολωνία και έδρασε ως αυτόνομος διανοούμενος κόντρα στο ρεύμα. Το έργο του Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού, σε τρεις τόμους και 2.000 σελίδες, για το οποίο αφιέρωσε οκτώ χρόνια (1968-1976), είναι η σύνοψη αυτής της μάχης για την υπεράσπιση της αυτονομίας του πολίτη. Η επιλογή από το μεγάλο αυτό έργο για τις ανάγκες της ARB έγινε με κριτήριο τη διεισδυτικότητα των ιδεών στο κύριο ρεύμα του μαρξισμού, τα σημεία καμπής που ταυτίζονται με τις εναλλαγές της εξουσίας και τις ανάγκες της, τους διανοούμενους που έπαιξαν κριτικό ή απολογητικό ρόλο στην πορεία του κομμουνιστικού κινήματος και, τελικά, τη διαχρονική αξία ή απαξία των διανοουμένων που προσπάθησαν να υπηρετήσουν με όποιο τρόπο τις ιδέες του μαρξισμού και του κομμουνισμού. Ο Κολακόφσκι παρακολουθεί το μεσσιανικό νήμα από τον Μαρξ με την «ιδέα της ιστορικής αποστολής του προλεταριάτου», την ενίσχυση της ιδεολογικής πανοπλίας του με την πρωτοπορία του, που είναι το κόμμα, και τελικά τον αλάθητο ηγέτη του, που εκφράζει όλη την ιστορία, επιτρέποντας μόνο χειροκροτήματα για τους οπαδούς, με ταυτόχρονη κατάργηση της σκέψης τους. Ο σταλινικός ολοκληρωτισμός απαιτεί απλώς τυφλή πίστη. Όσο εύκολο είναι να μπεις με ενθουσιασμό σ’ αυτή την τυφλή πίστη, άλλο τόσο δύσκολο και μακρόχρονο είναι το έργο του απεγκλωβισμού. Το έργο του Κολακόφσκι είναι πολύτιμο γιατί προσφέρει ένα παράδειγμα για το πόσο δυνατή είναι η ανθρώπινη σκέψη, η οποία μπορεί να συγκρουσθεί με πανίσχυρες εξουσίες και τελικά να νικήσει. Η κριτική σκέψη κόντρα στο ρεύμα είναι πολύτιμη ανθρώπινη ιδιότητα, παντού και πάντα. Το έργο αυτό αφαίρεσε σε όλη την πορεία του μαρξιστικού ρεύματος την ιδεολογική πανοπλία του και την απογύμνωσε ως απολογητική της εξουσίας. ΣΟΝΕΤΑ ΤΗΣ ΣΥΜΦΟΡΑΣ 29 Ώστε για τον μεσιέ Λανζμάν (νυν εκδότη των Temps Modernes, πρώην εραστή του «Κάστορα», φανατικό σιωνιστή κ.λπ. κ.λπ.) το σοβιετικό καθεστώς ήταν «comme un ciel sur ma tête» –φράση που θα τη ζήλευε και το chien fidéle ο Αραγκόν–, για εκατομμύρια άλλους όμως ήταν μια σφαίρα από Τοκάρεφ στον σβέρκο. «Η απολύτως απεριόριστη χώρα κάθε ποιητή είναι ο εαυτός του», έγραψε αυτός που δεν καταδέχτηκε να διαβάσει ο κόκκινος Ρίτσος. «Ο ποιητής που προδίδει αυτή τη χώρα αυτοκτονεί και ούτε ο καλύτερος δικηγόρος δεν μπορεί να σκοτώσει έναν νεκρό». Φοιτητής ακόμη είχες δει τον Κολακόφσκι να δακρύζει στο αμφιθέατρο. Χρειάστηκε όμως ένας άλλος Πολωνός, o αλκοολικός, χολερικός Χέρμπερτ, να σου δώσει να καταλάβεις όλα όσα υποστήριζε ο Regius Professor of History, «ο άντρας με τη μεγαλύτερη συλλογή παπιγιόν στην Οξφόρδη». Τώρα ξέρεις. Και κάθε φορά που διαβάζεις Τσβετάγεβα σε πνίγει ένας λυγμός. — Χάρης Βλαβιανός [1] Οι παραπομπές μας αναφέρονται στην τρίτομη σερβοκροατική έκδοση του έργου του Λέσεκ Κολακόφσκι, Τα κύρια ρεύματα του μαρξισμού: Lešek Kolakovski, Glavni tokovi marksizma, τόμοι 3, BIGZ, Βελιγράδι 1980, 1983, 1985, σελ. 541 + 642 + 599. Γράφοντας λόγου χάρη: (Α124), εννοούμε τόμος Α΄, σ. 124. [2] Radio Free Europe, 7.12.2010. http://www.rferl.org/m/a/2244720.html

Η ενθουσιώδης πορεία προς τον ολοκληρωτισμό

Σύνδεση