Από τον Χάμετ στους Αχμέτ

Αχμέτ Αλτάν, Το τελευταίο παιχνίδι, μτφρ. Θάνος Ζαράγκαλης, Ψυχογιός 2014, σελ. 408 Αχμέτ Αλτάν, Ατέλειωτη νύχτα, μτφρ. Θάνος Ζαράγκαλης, Ψυχογιός 2015, σελ. 344 Αχμέτ Ουμίτ, Η δολοφονία του Σουλτάνου, μτφρ. Θάνος Ζαράγκαλης, Πατάκης 2016, σελ. 633 Αχμέτ Ουμίτ, Η κραυγή του χελιδονιού, μτφρ. Θάνος Ζαράγκαλης, Πατάκης 2018, σελ. 523 Ανεξάρτητα από την ποιότητα της γραφής τους, πολλοί συγγραφείς οφείλουν την επιτυχία τους στο ότι τα μυθιστορήματά τους αναδεικνύουν κοινωνικά φαινόμενα εν τω γίγνεσθαι. Όπως στα υπερηχογραφήματα εγκυμοσύνης, φανερώνουν τον ακόμη αγέννητο κόσμο μέσα στις συνθήκες του σημερινού. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ευρύτητα της υποδοχής τους θα εκπληρώσει ή θα επιταχύνει την κύηση. Ο Ντάσιελ Χάμετ, λόγου χάρη, δεν οφείλει τη φήμη του μόνο στο ότι το Time κατέταξε τον Κόκκινο θερισμό στα 100 πιο καλογραμμένα έργα του 20ού αιώνα, αλλά και στο ότι εκείνος έστρεψε το παραδοσιακό αστυνομικό μυθιστόρημα τύπου «μαντέψτε τον δολοφόνο» στην κατηγορία του «σκληροτράχηλου αστυνομικού», την οποία δόξασαν στη συνέχεια ο Ρέιμοντ Τσάντλερ, ο Τζιμ Τόμσον ή ο Μίκι Σπιλέιν και πλήθος άλλοι. Πρώτος ο Χάμετ, πάντως, έδειξε ότι, για το κοινό των μεσοπολεμικών δεκαετιών, η διάπραξη του εγκλήματος γινόταν πιο θελκτική από την ανίχνευσή του. Ο κυνισμός του εγκληματία, η απληστία ή τα σεξουαλικά του κίνητρα και το σάπιο κοινωνικό σύστημα που τα υπέθαλπε ασκούσαν πλέον περισσότερη σαγήνη από εκείνη του «γρίφου». Άπληστοι εργολάβοι, αδίστακτοι μπράβοι και διεφθαρμένοι αστυνομικοί έπαιρναν τη θέση των δαιμόνιων ντετέκτιβ της Βικτωριανής ή της Εδουαρδιανής Αγγλίας. Κάτι ανάλογο ισχύει και σε ευρωπαϊκό πλαίσιο, για τον Ζορζ Σιμενόν, παραδείγματος χάρη. Όταν το 1931 αρχίζει να γράφει τις ιστορίες του επιθεωρητή Μαιγκρέ, η γαλλική «Τρίτη Δημοκρατία» (1870-1940) εξακολουθεί να αποτελεί αποικιοκρατική δύναμη, σέρνει όμως τις πληγές που της άφησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (καίτοι ανήκε στους νικητές). Οι επιδόσεις του Μαιγκρέ διατηρούν εν μέρει τον τύπο αστυνομικών γρίφων της αγγλικής σχολής, αλλά ο διάσημος επιθεωρητής τούς λύνει με την υψηλή του ενσυναίσθηση περισσότερο, παρά με την ευφυΐα του. Που σημαίνει κατανόηση του εγκληματία και των αποχρώσεων της ψυχολογίας του, σε μια Γαλλία όπου, όπως και στις λοιπές περιπέτειες του επιθεωρητή (κάπου 75 ως το 1972), οι φεουδαλικές δομές μπορεί να χάνουν σταδιακά την ισχύ τους, δεν χάνουν όμως την αίγλη τους. Καταδεκτικοί αριστοκράτες, ζηλόφθονοι μικροαστοί, έντιμες πόρνες, ευσυνείδητοι προλετάριοι ή αδιάκριτοι θυρωροί κι ανασφαλείς νεόπλουτοι αντιμετωπίζονται από έναν Μαιγκρέ με διεισδυτικότητα, μα και με πλήρη συνείδηση της θέσης του στους μηχανισμούς ρύθμισης επισφαλών κοινωνικών ισορροπιών. Αυτόν τον «κόσμο», μιας μεταβατικής φάσης που κορυφώθηκε με τον Β΄ Παγκόσμιο, όταν η μισή Γαλλία συμβιβαζόταν με τον ναζισμό και η άλλη μισή αναπολούσε τις επαναστατικές παραδόσεις της, απέδωσε ο Σιμενόν στις αισθαντικές διαγνώσεις του Μαιγκρέ. Όπως με ευθυκρισία είχε αποδώσει ο Χάμετ τον «κόσμο» μιας χολιγουντιανής λαμπρότητας και σκοτεινών ευκαιριών πλουτισμού, σ’ ένα Σαν Φρανσίσκο που συνέχιζε να βρίσκεται σε πυρετό ανοικοδόμησης, μετά τον σεισμό του 1906, ή σε μια επινοημένη «Personville», κάπου στη δυτική ακτή. Όπου οι ισορροπίες μεταξύ άγριου καπιταλισμού και ευνομίας ήταν ακόμη πιο επισφαλείς. Με την αντιμετώπισή τους να δικαιώνει και μακελειά σαν αυτά που υποδαυλίζει ο ανώνυμος πράκτορας της εταιρείας «Continental Op», στο Red Harvest, όταν βάζει τους μεγαλοβιομήχανους της πόλης να αλληλοεξοντώνονται. Οι δύο Αχμέτ που σχολιάζω εδώ, «κορυφαίοι συγγραφείς της Τουρκίας» όπως διαφημίζονται, δεν μοιάζουν τόσο με τον Χάμετ ή τον Σιμενόν, αλλά ούτε και μεταξύ τους. Τα έργα του Ουμίτ είναι σαφώς «αστυνομικά μυθιστορήματα», εκείνα του Αλτάν έχουν περισσότερο χαρακτήρα «αισθηματικής περιπέτειας». Ωστόσο, και οι δύο δομούν τις ιστορίες τους πάνω σε ίδιο φόντο: μια «μεταβατική» Τουρκία, όπου οθωμανικό παρελθόν και αξίες σύγχρονης ευρωπαϊκής δημοκρατίας τελούν μονίμως σε επισφαλή ισορροπία. Παρά τα εννέα ως τώρα μυθιστορήματά του, ο Αλτάν είναι πρωτίστως ένας ηρωικός δημοσιογράφος, με αλλεπάλληλες φυλακίσεις για τη φιλελεύθερη αρθρογραφία του. Τα δυο συντομότατα κείμενά του, που φιλοξενούσε το τεύχος Ιανουαρίου της ARB (σ. 16-17), δεν θα μπορούσε να είναι πιο αποκαλυπτικά της γενναιότητας και της ανθρωπιάς του. Αλλά ενώ σε άρθρα ή σε συνεντεύξεις δεν διστάζει να καταγγέλλει τη «φενάκη της τουρκικής δημοκρατίας», με «το τουρκικό δίκαιο γεμάτο άρθρα που αντίκεινται στο διεθνές» (εξ ου και οι φυλακίσεις), στα λογοτεχνικά του έργα (τα δύο συγκεκριμένα, τουλάχιστον) το καταγγελτικό πνεύμα είναι πολύ έμμεσα ανιχνεύσιμο. Σαν να θέλει ο λογοτέχνης να απεκδυθεί τις θέσεις του δημοσιογράφου. Στο Τελευταίο Παιχνίδι, για ν’ αρχίσω από το πιο πρόσφατο μυθιστόρημα[1], υπάρχουν δυο στοιχεία πολύ κοντά στον Χάμετ: η επινοημένη παραλιακή κωμόπολη (με τον θρύλο αμύθητου θησαυρού κάτω από ερειπωμένο βυζαντινό ναό, σε λόφο του οποίου την κυριότητα διεκδικούν οι δυο πλουσιότερες οικογένειες της κωμόπολης), και ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής (ως συγγραφέας που, αναζητώντας την έμπνευση, εμπλέκεται στην αιματηρή διαμάχη των οικογενειών). Θα μπορούσα να προσθέσω στις ομοιότητες με τον Χάμετ και την εξαγορασμένη αστυνομία, που παραβλέπει διάφορα μικρομακελειά κι αφήνει ατιμώρητους φυσικούς ή ηθικούς αυτουργούς, καθώς και την εναλλάξ σύμπλευση του ήρωα-αφηγητή με τις δυο αντίθετες πλευρές[2]. Ώσπου αναγκάζεται να συμμετάσχει στο τελικό μακελειό, για να σώσει την κοπέλα που είχε ερωτευτεί με την άφιξή του στην κωμόπολη. Αλλά αν εξαιρέσει κανείς τα περιφερειακά συστατικά, το επίκεντρο βρίσκεται στις ερωτικές περιπέτειες του ήρωα-αφηγητή. Το πόσο συγκλονιστικός εραστής είναι τονίζεται επανειλημμένα στις γνωριμίες κυριών, που γοητεύει τη μια μετά την άλλη κατά την παραμονή του στην κωμόπολη, και στη σχέση του με την αρχική κοπέλα. Αναφορές σε συνδυασμούς δυτικής τεχνολογίας και ισλαμικής εθιμοτυπίας, όπως και, αντίστροφα, οργανωτικών δομών ιταλοαμερικάνικης μαφίας και παραδοσιακών μαχαιρωμάτων, πλαισιώνουν, απλώς, το κεντρικό love story. Έχοντας μεταξύ άλλων καταγγείλει, ως δημοσιογράφος, την οπισθοδρομικότητα που κάνει να θεωρείται στην Τουρκία «ντροπή να απολαμβάνουν οι γυναίκες το σεξ», ο Αλτάν αποδεικνύει, ως συγγραφέας, πως αυτό αίρεται μόλις βρεθεί ο κατάλληλος εραστής! Κατά τα άλλα, το βιβλίο διαφημίζεται ως «μια διαφορετική ιστορία μυστηρίου, όπου ο αναγνώστης, από την πρώτη κιόλας σελίδα, δεν αναζητά τον δράστη αλλά το θύμα». Η παράδοξη υπόσχεση επαληθεύεται, μα με τρόπο που προκαλεί αμηχανία, εν τέλει. Αφού η «διαφορετικότητα» επιτυγχάνεται μέσω ενός ήρωα ενήμερου για τη σχέση του με τον συγγραφέα-θεό, ο οποίος, όπως και οποιοσδήποτε συγγραφέας, βρίσκεται σε απόλυτη κυριαρχία επί των ηρώων του. Άρα η πρωτοτυπία οικοδομείται πάνω στο προφανές. Κι ενώ το τέχνασμα εισάγει, έστω κι έτσι, μοντερνιστικά χαρακτηριστικά αφήγησης στην τουρκική λογοτεχνία, οι συνεχείς επικλήσεις σε αυτόν τον «θεό» προαγγέλλουν την ταυτότητα του τελικού θύματος και καταστρέφουν την έκπληξη. Ακόμη πιο δύσκολα ανιχνεύσιμη γίνεται η κοινωνική κριτική στο παλιότερο μυθιστόρημα του Αλτάν Ατέλειωτη νύχτα. Μολονότι η υπόθεση αφορά πολυεθνική ανθρωπιστική αποστολή σε εμπόλεμη περιοχή Κούρδων, το άκρως πολιτικοποιημένο φόντο παραμένει πολύ αχνό. Πάλι η έμφαση περνά στο love story. Όπως στην ταινία Τιτανικός, όπου το πολύνεκρο ναυάγιο δεν είναι παρά φόντο για τον έρωτα της Κέιτ Γουίνσλετ με τον Λεονάρντο ντι Κάπριο. Οι περιγραφές άνυδρων τοπίων κι ατόμων με υψηλά ιδανικά, οι στρατιωτικοί βομβαρδισμοί και οι ανταποδόσεις πυρών από Κούρδους ελεύθερους σκοπευτές, τα αθώα θύματα και οι δυσχερείς συνθήκες του καταυλισμού πλαισιώνουν, απλώς, τα αισθηματικά προβλήματα της ηρωίδας – της Γελντά. Η οποία μετέχει στην αποστολή έχοντας αφήσει πίσω της τον Σελίμ και την αμφίβολη σχέση μαζί του. Στα δραματικά επεισόδια της αφήγησης παρεμβάλλονται, κάθε τόσο, αναπολήσεις της Γελντά από ευτυχισμένες στιγμές του μεγάλου έρωτά της και τηλεφωνικές επικοινωνίες με τον Σελίμ. Ό,τι μπορεί να σταθεί ως «προοδευτική θέση» σε τέτοια πλοκή είναι ο σαφής προβληματισμός της Γελντά για το κατά πόσο έχει δικαίωμα να απατήσει τον Σελίμ με κάποιον από τα μέλη της αποστολής, εάν στα αιφνιδιαστικά της τηλεφωνήματα διαισθανθεί ότι εκείνος την έχει ήδη απατήσει. Από την τελική δε κατάληξη, η οποία επαληθεύει μελοδραματικά τον τίτλο «ατέλειωτη νύχτα», δεν λείπει ωστόσο το αναγκαίο happy end. Συναφές, μάλιστα, με εκείνο που κατά μία έννοια μένει στην επίγευση από το ναυάγιο του Τιτανικού. Ο Αχμέτ Ουμίτ είναι αμιγώς συγγραφέας και ποιητής, πολυγραφότατος αλλά χωρίς δημοσιογραφικές επιδόσεις, κάτι που τον γλίτωσε κι από τυχόν φυλακίσεις. Το ότι έγινε μέλος του κομμουνιστικού κόμματος της Τουρκίας και πήγε με υποτροφία το 1985 στη Μόσχα, όπου σπούδασε κοινωνικές επιστήμες, δεν μοιάζει να δημιούργησε προβλήματα στην έκδοση και διάδοση των βιβλίων του. Ίσως γιατί, ως πιο καθαρόαιμα αστυνομικά, προωθούν διακριτικότερα θέσεις ενάντια στον οθωμανικό αυταρχισμό της χώρας. Ή ίσως γιατί οι κεντρικοί ήρωες (στα εδώ δυο μυθιστορήματα τουλάχιστον) έχουν αναπτυγμένη αίσθηση της συντροφικότητας και της προστασίας των αδυνάτων, καθώς και πηγαία αποστροφή προς τον ατομικισμό και την επιδίωξη της διάκρισης με κάθε μέσο. Κάτι που δεν αποκλίνει από τη μουσουλμανική παράδοση, αλλά ούτε κι από τα ιδεώδη ενός κομμουνιστή. Ως προς αυτά τα τελευταία χαρακτηριστικά, αντιπροσωπευτικό είναι το πιο πρόσφατο βιβλίο: Η κραυγή του χελιδονιού. Ο τίτλος της βιβλιοκρισίας –«από τον Χάμετ στους Αχμέτ»– ίσως να μην το καλύπτει. Αλλά η σχέση του πρωταγωνιστή, του αστυνόμου Νεβζάτ, με τους βοηθούς του είναι εμφανώς όμοια με τη σχέση του επιθεωρητή Μαιγκρέ με το δικό του επιτελείο. Όπως συμβαίνει και με τον αστυνόμο Χαρίτο, του Πέτρου Μάρκαρη, ή τον Μπέκα, του Γιάννη Μαρή. Βέβαια, τη σχέση του Νεβζάτ με τους βοηθούς του (έναν υπαστυνόμο και μία εγκληματολόγο) τη χρωματίζει αρκετά πιο έντονα η πατρική αγάπη. Αλλά αυτό μπορεί να αποδοθεί στο ότι δεν υπάρχει κυρία Νεβζάτ (έχει σκοτωθεί παλιότερα μαζί με τη μικρή του κόρη), ενώ κυρίες Μαιγκρέ, Χαρίτου ή Μπέκα υπάρχουν. (Όλες, παρεμπιπτόντως, κάπως παχουλές και ικανότατες μαγείρισσες). Ωστόσο, εδώ, είναι η ιδιοκτήτρια ταβέρνας, όπου τρώει συνήθως ο Νεβζάτ, η οποία παίζει τον ίδιο ρόλο. Εύσωμη και ικανότατη μαγείρισσα (προφανώς), ετοιμάζεται στο τέλος να γίνει σύζυγος του αστυνόμου και να υιοθετήσει μαζί του ένα κοριτσάκι πρόσφυγα από τη Συρία. Έντιμος, ντόμπρος και, κυρίως, αισθαντικός, ο Νεβζάτ είναι βγαλμένος από το ίδιο ακριβώς καλούπι με τους Μαιγκρέ - Χαρίτο - Μπέκα. Κι όπως εκείνοι, λύνει τον κεντρικό γρίφο (των κατά συρροήν δολοφονιών παιδεραστών) διαισθανόμενος τα κίνητρα του δολοφόνου. Παρά την τελική έκπληξη, σε όλη την πρόοδο της έρευνας και στον συνδυασμό της με την εμπορία ανθρώπινων οργάνων, μέσω της οποίας επιβιώνουν πολλοί Σύριοι πρόσφυγες στην Τουρκία, εκείνο που πρωτοστατεί είναι η ενσυναίσθηση του Νεβζάτ. Ευσχήμως, έτσι, περνά και στον αναγνώστη η συμπάθεια του ήρωα προς τους κατατρεγμένους και η απέχθεια προς τους διεστραμμένους. Με σεβασμό των νόμων, όμως, και την τιμωρία να επιβάλλεται βάσει τεκμηριωμένων ενοχών, όπως πρέπει κι όπως επανειλημμένα τονίζεται. Συντροφικότητα και καταδίκη του φιλόδοξου ατομικισμού διέκριναν και το παλιότερο μυθιστόρημα του Ουμίτ, Η δολοφονία του Σουλτάνου. Κι ακόμη, υπήρχε εκεί ο σαφής υπαινιγμός ότι η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας μπορεί να αποβεί θανάσιμα επικίνδυνη για τους ακαδημαϊκούς κύκλους της Τουρκίας. Αλλά αυτή η υποφώσκουσα καταγγελία, του αναγκαστικού σεβασμού στους ιδρυτικούς μύθους του έθνους, χάνεται κάτω από τον κεντρικό γρίφο. Γρίφο γύρω από το αν ο αφηγητής οδηγήθηκε ή όχι στη δολοφονία παλιάς αγαπημένης που τον είχε προ δεκαετιών εγκαταλείψει, για χάρη λαμπρής καριέρας ιστορικού σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ, κι εκείνος εξακολουθούσε να τη λατρεύει. Αλλά αν έγινε ή δεν έγινε δολοφόνος της αδυνατεί να το θυμηθεί, εξαιτίας των κενών μνήμης τα οποία παθαίνει σποραδικά. Παρά τον κρίσιμο ρόλο του, το love story δεν καταλαμβάνει τόσο μεγάλη έκταση στην αφήγηση. Θίγεται όπου και όσο χρειάζεται για να αναρωτιόμαστε αν ο αφηγητής είναι ή δεν είναι ο δολοφόνος, όπως άλλωστε και ο ίδιος αναρωτιέται. Η αφήγηση ξεκινά λοιπόν με πολύ ενδιαφέρον, και εξελίσσεται με όλα τα ευρήματα που επιτείνουν το σασπένς: άλλοτε επιβεβαιώνεται ότι ο αφηγητής διέπραξε τον φόνο, απαλείφοντας την πράξη από τη μνήμη του, κι άλλοτε ότι αποκλείεται να είναι αυτός ο δολοφόνος. Από ένα σημείο και πέρα, όμως, η διάρκεια του παιχνιδιού «σκότωσα, δεν σκότωσα» παρατραβάει. Τραβάει μάλιστα ακόμη περισσότερο, καθώς στην πλοκή προστίθεται μια παράλληλη έρευνα – η έρευνα για το αν ο Μωάμεθ ο Πορθητής είχε πέσει θύμα δηλητηρίασης από αυλικούς του. Δεδομένου ότι αυτό απασχολούσε τη διαπρεπή καθηγήτρια πριν δολοφονηθεί. Το λογικό σχήμα είναι γοητευτικό. Αν η φιλόδοξη καθηγήτρια είχε πράγματι τεκμηριώσει τη δηλητηρίαση του Σουλτάνου (ίσως επειδή θα ασπαζόταν την Ορθοδοξία), το κίνητρο να την κάνουν κάποιοι κρατικοί πράκτορες να σωπάσει γίνεται πολύ πιθανό – άρα ο αφηγητής δεν είναι ο δολοφόνος. Αν πάλι τεκμήριο ότι δηλητηρίασαν τον Σουλτάνο δεν έχει βρεθεί, άρα ρηξικέλευθη ιστορική ερμηνεία δεν υφίσταται, τότε κίνητρο του φόνου μένει η ερωτική εμμονή του αφηγητή. Αλλά 633 σελίδες «σκότωσα, δεν σκότωσα» σκοτώνει, εντέλει, το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ιδίως του αναγνώστη που ξέρει ότι, όπως σε όλα τα σχετικά θρίλερ, στις προτελευταίες σελίδες θα τεκμηριώνεται η μία εκδοχή, για να τεκμηριωθεί οριστικά η αντίθετή της στις τελευταίες. Η μετάβαση από τον Χάμετ στους Αχμέτ δείχνει, νομίζω, ότι τα δυτικά λογοτεχνικά κλισέ εμφυτεύονται στον μουσουλμανικό κόσμο πολύ αποτελεσματικότερα από όσο η δυτική δημοκρατία. Όχι ότι στον χριστιανικό κόσμο τα πράγματα είναι καλύτερα (Ρωσία, λόγου χάρη), αλλά οι συγγραφείς διαθέτουν εκεί μια παράδοση που τους επιτρέπει να γίνονται ανατρεπτικοί και χωρίς να ανατρέχουν σε καθιερωμένα πρότυπα. Μπορεί η Τουρκία να μετρά εδώ κι έναν αιώνα ως «κοσμικό κράτος», χάρη στον Κεμάλ, αλλά οι ισλαμικές νοοτροπίες της μένουν αξερίζωτες. Ιδίως η ανδροκρατία και η μόνιμη έφεση των ηγετών να ανάγονται σε «πατερούληδες» του έθνους – αρχής γενομένης, άλλωστε, από τον ίδιο τον ιδρυτή του κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε δυτικό πρότυπο μπορεί να μοιάζει ανατρεπτικό, ακόμη και αν συνιστά κοινοτοπία για τη Δύση. Το ότι η αστυνομία δεν «φυτεύει» στοιχεία, αλλά βρίσκει τους πραγματικούς ενόχους και τεκμηριώνει ενοχές, το ότι οι ύποπτοι ανακρίνονται παρουσία δικηγόρου ή το ότι οι γυναίκες έχουν τα δικαιώματα που και οι άνδρες έχουν στις ερωτικές τους σχέσεις, μπορεί να απέχουν πολύ από το να διατηρούν απαρασάλευτη ισχύ και στον δυτικό κόσμο. Δεν υπάρχουν όμως πολλοί, σ’ αυτόν, που να διεκδικούν δόξα επαναστάτη επειδή τα ασπάζονται κι ούτε καν δόξα ατόμων εξόχως προοδευτικών. «Κορυφαίοι συγγραφείς» σαν τους δύο Αχμέτ αφθονούν και στα αστυνομικά μυθιστορήματα της Δύσης. Το ίδιο ικανοί στην αφήγηση, με εξίσου εκτενέστατες αφηγήσεις και διάθεση κοινωνικής κριτικής. Όπου καταγγέλλονται η μοναξιά και η απουσία συντροφικότητας μέσα στον καπιταλισμό, αρωματισμένες με ομιχλώδη σκανδιναβικά τοπία ή με πολεμικές περιόδους της κεντροευρωπαϊκής ιστορίας, όπως οι δύο Αχμέτ αρωματίζουν τα δικά τους με ανατολίτικο εξωτισμό κι εκκοσμικευμένη θεοκρατία. Με την ίδια την ορθολογική εξιχνίαση να έχει πλέον γίνει ντεμοντέ, η επιτυχία βασίζεται συχνά στα αρώματα του φόντου! Πάντως οι νεότεροι συγγραφείς αστυνομικών, δυτικόφρονες ανατολίτες ή και γνήσιοι δυτικοί, σε κάνουν συχνά να νοσταλγείς τον Χάμετ και τον Σιμενόν. Οι οποίοι τις προοδευτικές ή οπισθοδρομικές επιδόσεις των ηρώων τους ήξεραν, τουλάχιστον, να τις ολοκληρώνουν σε 200 σελίδες το πολύ. [1] Στις ελληνικές μεταφράσεις η σειρά είναι αντίστροφη. [2] Κάτι που μεταξύ Χάμετ και Αλτάν συμβαίνει και στην ταινία Γιοζίμπο (1961), του Κουροσάβα, ή στην ταινία Για μια χούφτα δολάρια (1974), του Σέρτζιο Λεόνε.

Από τον Χάμετ στους Αχμέτ

Σύνδεση