«Ντεν ξέρω εγώ ποιος είμαι. Εσύ ξέρετε;»

Ηρακλής Μήλλας, Ο οικογενειακός τάφος, Γαβριηλίδης, Αθήνα 2018, σελ. 208 Πολύγλωσσος, πολυγράφος και πολυσπουδασμένος (μηχανικός τη μισή του ζωή, πανεπιστημιακός διδάσκων με μεταπτυχιακά και διδακτορικό πολιτικής επιστήμης από το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας την άλλη μισή), ο Ηρακλής Μήλλας δημοσίευσε πρόσφατα το μυθιστόρημα Ο οικογενειακός τάφος, εξαίρεση στο λοιπό του πλούσιο έργο που ανήκει στην ανάλυση της ελληνικής και τουρκικής κουλτούρας και των εθνικιστικών στερεοτύπων. Ενδιαφέρον είναι ότι το μυθιστόρημα αφορά επίσης τις ταυτότητες με επίκεντρο τις εθνικές. Αφηγείται την ιστορία μιας οικογένειας Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης που τα περισσότερα μέλη της μεταναστεύουν στην Ελλάδα μεταξύ 1955 και 1970. Το έργο θα πρέπει να είναι αυτοβιογραφικό, μολονότι σίγουρα αποτελεί μίγμα πραγματικότητας και φαντασίας και τα πρόσωπα θα πρέπει να είναι μωσαϊκά από ψηφίδες διάφορων χαρακτήρων. Ο συγγραφέας Γεννήθηκε και έζησε τη μισή του ζωή ως τούρκος πολίτης στην Κωνσταντινούπολη. Επί δεκαετίες αφιέρωσε μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς του στην παρουσίαση και προβολή της ελληνικής λογοτεχνίας και κουλτούρας στην Τουρκία και αντίστοιχα της τουρκικής στην Ελλάδα. Π.χ. συνέβαλε στην ίδρυση του Τμήματος Νεοελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας όπου και δίδαξε ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Αργότερα δίδαξε τουρκική γλώσσα, τουρκική λογοτεχνία και πολιτικά ρεύματα της Τουρκίας στα Πανεπιστήμια Αιγαίου και Μακεδονίας, καθώς και τουρκική λογοτεχνία και πολιτική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξέδωσε σχετικές μελέτες στην Τουρκία και την Ελλάδα, με ανάμεσά τους ανάλυση των εθνικιστικών στερεοτύπων που περιέχει την εικόνα των Ελλήνων στην ιστοριογραφική και λογοτεχνική τουρκική βιβλιογραφία και την εικόνα των Τούρκων στην αντίστοιχη ελληνική. Αυτό το βιβλίο το προλογίζει με αυτοβιογραφικό σημείωμα που αφορά τη διπλή του ελληνοτουρκική ταυτότητα τη ζυμωμένη από πολλές κουλτούρες, θρησκείες και γλώσσες, με τα όρια και τα εμπόδια ανάμεσά τους και σημαδεμένες από το παρελθόν των ελληνοτουρκικών «τραγικών εθνικών αντιπαραθέσεων». Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, αυτοπροσδιοριζόμενος μειονοτικός «άλλος» έμαθε να βλέπει τον κάθε εθνικό «άλλο» με «ενσυναίσθηση»: «Μεγάλωσα στην Κωνσταντινούπολη. Στα “σοκάκια” της έπαιξα σαν παιδί και σε πολύ μικρή ηλικία έμαθα τα τουρκικά σαν δεύτερη γλώσσα. Μετά από το “ρωμαίικο” δημοτικό (το λέγαμε “η αστική σχολή”) πήγα στη Ροβέρτειο Σχολή, ένα αμερικανικό τότε γυμνάσιο και λύκειο, με παράδοση εκατό και πλέον χρόνων, όπου δίδασκαν Αμερικάνοι δάσκαλοι και όπου οι μαθητές στην πλειοψηφία τους ήταν Τούρκοι. » Μπορεί αυτό το κοσμοπολίτικο περιβάλλον, εμπλουτισμένο με Αρμένιους παιδικούς φίλους (ο Οννίκ π.χ.), με Εβραίους και Λεβαντίνους γείτονες, με Βούλγαρους γαλατάδες, με Κούρδους χαμάληδες (“Κούρους” τους λέγαμε), με τις “οικείες” Ορθόδοξες, Καθολικές και Προτεσταντικές εκκλησίες της συνοικίας μας δίπλα στα “απόμακρα” τζαμιά και τις συναγωγές, με τραγικές εθνικές αντιπαραθέσεις, με προσωπικές ιστορίες γενναίων γονέων θύματα αυτών των αντιπαραθέσεων, ή μπορεί η εποχή, η δεκαετία του εξήντα, όπου από τις αρχές της κιόλας βρέθηκα μέσα στο φοιτητικό και αριστερό κίνημά της, ως ο μόνος Ρωμιός (στην Ελλάδα θα πρέπει να πω, “ο μόνος Έλληνας”) ή μπορεί και από άλλες αιτίες που ποτέ δεν θα μπορέσω να μάθω, ανέπτυξα, θέλω να πιστεύω, μια διάσταση να βλέπω τον “Άλλο” (και τον εαυτό μου σαν τον κατ’ εξοχήν “Άλλο”) με ενσυναίσθηση.» Παρακάτω περιγράφει την πολυπολιτισμική ταυτότητά του «μειονοτική» και στις δύο χώρες του, καθώς «προσπάθησε» να ενταχθεί τόσο στην τουρκική όσο και στην ελληνική κοινωνία. Έζησε έως 30 χρόνων στην Τουρκία ως «μέλος μειονότητας» που ήθελε να ενταχθεί. Νιώθει «ικανοποιημένος» που «τελικά δεν τα κατάφερ[ε]», ίσως ως «διαφορετικός», ίσως εξαιτίας των «άλλων» που δεν τον δέχονταν όπως είναι... «Τώρα που αναπολώ τα περασμένα, βλέπω ότι υπήρξα μέλος μιας μειονότητας το οποίο προσπαθούσε κάπου να ενταχθεί. Υποπτεύομαι ότι ενδόμυχα είμαι ικανοποιημένος ότι τελικά δεν τα κατάφερα. Όπως ο ρομαντικός J.J. Rousseau (και αυτό αποτελεί αυτογνωσία, όχι αυταρέσκεια) “αν δεν είμαι καλύτερος από τους άλλους είμαι τουλάχιστον διαφορετικός”. Μπορεί να είναι μαζοχισμός ή κάποια αδυναμία προσαρμοστικότητας ή η επιμονή των “Άλλων” να μη με δέχονται όπως πραγματικά είμαι, μπορεί κάποιος συνδυασμός αυτών.» Θα τολμούσα εδώ να ισχυριστώ ότι τη διπλή του ταυτότητα ο Ηρακλής Μήλλας τη διεκδικεί έως σήμερα ενάντια στην άρνηση αποδοχής αυτού που είναι. Δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι σε όλα (όσα γνωρίζω) τα βιογραφικά του σημειώματα περιλαμβάνει την πληροφορία ότι στα νιάτα του υπήρξε «πρωταθλητής» δρομέας στα 100 μέτρα με τη σημαία της Τουρκίας. Και σίγουρα δεν είναι τυχαίο ότι είχε και έχει πάντοτε φίλους πολλούς και στενούς στην Τουρκία. Χαρακτηριστικότερο όλων είναι ότι όλη του τη ζωή καλλιεργεί τη συνύπαρξη και αλληλοαποδοχή των δύο του ταυτοτήτων. Τις δεκαετίες της ζωής του στην Τουρκία, δίπλα στην εργασία του ως πολιτικός μηχανικός, μεταφράζει στα τουρκικά και εκδίδει ελληνική ποίηση (τα Άπαντα του Σεφέρη, του Καβάφη, του Γκάτσου, και διάφορα βιβλία του Ελύτη, του Ρίτσου κ.ά.), αργότερα ιδρύει Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών στην Άγκυρα (όπου διδάσκει ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία), εκδίδει διάφορα βιβλία για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, την ιστορία της Ελλάδας, για σχολικά βιβλία των δύο χωρών κ.ά. Τέλος, από το 1971, από την Ελλάδα πλέον αρθρογραφεί συστηματικά στον τουρκικό Τύπο και τούτο έως το πραξικόπημα του Ιουλίου 2016 (το κατά τον Ταγίπ Ερντογάν «δώρο του Αλλάχ»), γιατί έκτοτε απαγορεύτηκαν οι εφημερίδες στις οποίες έγραφε. Τη συμμετοχή στην κοινωνία των πολιτών και τη δραστηριότητά του να κάνει γνωστή την ελληνική λογοτεχνία και κουλτούρα στην Τουρκία τη θεωρεί τον ένα παράγοντα «της κεντρομόλου δύναμης» για την «ένταξή» του στην τουρκική κοινωνία, ως δεύτερο παράγοντα θεωρεί τις «προσωπικές φιλίες». Οι «κεντρομόλες» όμως δυνάμεις συνυπήρχαν με τις «φυγόκεντρες». «Αλλά υπήρξαν και φυγόκεντρες δυνάμεις. Το αυταρχικό και ξενοφοβικό τουρκικό κράτος και οι πρωτοβουλίες του. Ο Φόρος Περιουσίας το 1942, τα Σεπτεμβριανά το 1955, οι απελάσεις το 1964, γεγονότα που έπληξαν τον πατέρα μου και την οικογένεια. ∆εν άφησαν απλώς σημάδια, σημάδεψαν όλη την ζωή “μας”. Οι εθνικιστές Τούρκοι που δεν θέλουν τους “ξένους” και ο “Άλλος” στη χώρα τους ήταν ένας καθημερινός και δημόσιος “μπελάς”. » Έκτοτε δεν σέβομαι τους “ανησυχούντες για τα εθνικά θέματα”. Τέτοιοι “ήρθαν όταν κανένας δεν μιλούσε και μου μίλησαν”. Και ο λόγος τους ήταν τραχύς και η σιωπή των “δικών μας” καταθλιπτικά τραγική. Εγώ όμως τότε εκεί “μίλησα” και έτσι μου δόθηκε η ευκαιρία για δέκα οκτώ μήνες να γνωρίσω τον τουρκικό λαό ακόμα καλύτερα σε ένα “στρατόπεδο εξόριστων”, όπως ονομάζονται οι χώροι όπου στέλνονται να υπηρετήσουν, σε άθλιες συνθήκες, οι νέοι που θεωρούνται εχθροί του κράτους. Ήταν μια εμπειρία (μοναδική για “Ρωμιό”) που κάποτε θα ήθελα να την αφηγηθώ». «Μειονοτικός» μολονότι θέλει να ενταχθεί, «διαφορετικός» σαν χάρισμα, αλλά ίσως και επειδή «δεν τον δέχονται όπως είναι» θα νιώσει και αφότου μετανάστευσε στην Ελλάδα. «Το 1971 εγκαταστάθηκα στην (χουντική τότε) Ελλάδα με τη γυναίκα μου και τον πρώτο μας γιο. [...] Λίγο το Πολίτικο ιδίωμα και η προφορά “μας”, λίγο ορισμένες τοπικές κοινωνικές “μας” συνήθειες και παραδόσεις, λίγο η έλλειψη του κοσμοπολίτικου κόσμου που άφησα πίσω δεν μου εξασφάλισαν, νομίζω, την πλήρη ένταξή μου ούτε στο γενικότερο χώρο της Αθήνας. Το σύνδρομο του “μειονοτικού” μάλλον με ακολούθησε. Με ξαφνιάζουν, π.χ., καταστάσεις που για τους πολλούς είναι κοινός τόπος, το “σύνηθες”, το φυσικό, το φυσιολογικό. Και αυτό το μάτι του “ξένου”, το οποίο πουθενά δεν με εγκατάλειψε, παρατηρεί συμπεριφορές που δεν αρέσει στους πολλούς να υποδεικνύονται. » Ενδιαφέρθηκα για πρώτη φορά με την εικόνα του “Άλλου” το 1987 όταν ο γιος μας ο οποίος πήγαινε στο δημοτικό άρχισε να χαρακτηρίζει τους Τούρκους “περίεργα”».[1] Το μυθιστόρημα και «η Ρωμιοσύνη της Πόλης» Το πρώτο και μόνο μυθιστόρημα του Ηρακλή Μήλλα Ο οικογενειακός τάφος αφορά τις εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες και τα εθνικά στερεότυπα. Αφηγείται τη ζωή μιας οικογένειας Ρωμιών απεικονίζοντας τη συντηρητική μειονοτική κοινότητα μέσα στην τουρκική κοινωνία. Αποδίδει σε διάφορα πρόσωπα του έργου την προσωπική του κριτική ματιά πάνω στην κλειστή, ενδογαμική και συντηρητική μειονοτική κοινότητα με τη μικροαστική ιδεολογία, που πασχίζει για την εικόνα της στα μάτια του κοινωνικού περιγύρου σε βάρος των αισθημάτων των μελών της, που επιδεικνύει τα αγαθά της και αποκρύπτει τις αδυναμίες, τις ατυχίες και τη φτώχεια. Ακόμα το συντηρητισμό της πατριαρχικής δομής της, τους ασφυκτικά πιεστικούς οικογενειακούς δεσμούς, αλλά και τους καβγάδες και τις συγκρούσεις συμφερόντων ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Την κοινωνική της απομόνωση, καθώς οι Ρωμιοί ζούσαν ανάμεσά τους, χωρίς σχέσεις φιλίας με Τούρκους ή μέλη «άλλων» εθνικοτήτων, εκτός από τα παιδιά και μερικές εξαιρέσεις ενηλίκων, επίσης την ψεύτικη θρησκευτικότητά της. «Τον έπνιγαν οι εκκλησίες. Όχι τόσο ο χώρος αλλά οι άνθρωποι. Οι γριούλες ήταν η προσωποποίηση της ασυναρτησίας και της αμάθειας. Ισχυριζόταν χαριτολογώντας ότι αυτές λένε “Την πορδίτσα σου να πιω”, όταν ακούν το “Εσθιόντων δε αυτών λαβών ο Ιησούς άρτον και ευλογήσας έκλασεν και δους τοις μαθηταίς είπεν”. Για τις κυρίες της ενορίας δεν έλεγε τίποτα αλλά πίστευε ότι έρχονταν για να επιδείξουν τα νέα τους ενδύματα. Οι νέοι και οι νέες έρχονταν για να χαριεντιστούν. [...] Δεν χώνευε και τους κυρίους που στέκονταν σοβαροί και κοστουμαρισμένοι, δήθεν όλο σέβας. Την ασέβειά τους την είχε γνωρίσει από την καλή στην πιάτσα...». Προσθέτει και τους ιερωμένους, αλαζόνες χωρίς πίστη. Η ενδογαμία και ο συντηρητισμός καθορίζουν τις ερωτικές σχέσεις και οι γάμοι είναι οι πιο πολλοί προϊόντα προξενιών. Ευαίσθητη και ωραία γραμμένη είναι η εξιστόρηση μιας εξαίρεσης, της Πολυξένης, τα όνειρα, τον μεγάλο έρωτα, το γάμο και τη ζωή της στις δύο χώρες. Η Πολυξένη «είχε τολμήσει να κάνει όνειρα» ότι θα παντρευόταν αλλιώς από τις αδερφές της, από έρωτα μ’ ένα ωραίο παλικάρι και όχι με προξενιό. Ήταν μικρή όταν αγαπήθηκαν με τον Αλή αλλά δεν μπορούσε βέβαια να ανταποκριθεί, έτσι παντρεύτηκε με προξενιό, και τα χρόνια που ακολούθησαν («χρόνια απογοήτευσης και μελαγχολίας») ο Αλή ερχόταν στα όνειρά της να την παίρνει μαζί του. ... Συνέχισε να τον ονειρεύεται και τον αγαπούσε ακόμα και όταν τον ξανασυνάντησε και ήταν πλέον πολύ αργά.» (σ. 26-31 και 54-59). Αρκετό μέρος του βιβλίου αφορά συμπεριφορές και συμβάντα που σχετίζονται με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και τη στάση του τουρκικού κράτους απέναντι στη ρωμέικη μειονότητα. Απεικονίζει την κοινότητα των Ρωμιών μέσα στην τουρκική κοινωνία του κεμαλικού εθνικισμού και τη βαριά σκιά στη ζωή των ατόμων από τις επιδράσεις των μύθων της αφομοιωτικής εθνικής ιδεολογίας. Αριστερά: Αγόρι με σάκα, δεκαετία 1930. Δεξιά: Διαβάζοντας, 1935. © Salt, Istanbul Από τα «Σεπτεμβριανά του 1955» τη ρωμέικη κοινότητα σκιάζει ο φόβος καθώς έχει επίγνωση της μοίρας που την περιμένει. Διάφοροι Ρωμιοί εκείνη την εποχή πουλούσαν την ακίνητη περιουσία τους και έφευγαν για την Ελλάδα κρυφά από όλους «για να μην αποκαλυφθεί στις τουρκικές αρχές η πρόθεσή τους να φύγουν και προκύψουν προβλήματα». Όπως έκανε η ρωμιά κόρη «μεγάλης αλλά ξεπεσμένης πλέον οικογένειας», η «μαμζέλ» που «έδινε μαθήματα πιάνου στο αρχοντικό της» στη Χάλκη. «Μια μέρα εξαφανίστηκε. Πούλησε το αρχοντικό στη Χάλκη (χωρίς να μαθευτεί) σε κάποιον Τούρκο από την Άγκυρα και έφυγε για την Αθήνα κρυφά. Δεν αποχαιρέτισε κανέναν. Έτσι έκαμαν πολλοί τότε...». Καθώς περνούν τα χρόνια, η κατάσταση χειροτερεύει έως το 1964, οπότε «στις 16 Μαρτίου» η «Ρωμιοσύνη της Πόλης ανάστατη» μαθαίνει ότι «η κυβέρνηση κατήγγειλε τη συμφωνία που είχε συνάψει με την Ελλάδα και εξασφάλιζε την παραμονή των Ρωμιών με ελληνική υπηκοότητα στην Πόλη. Την επομένη απαγορεύτηκαν οι αγοροπωλησίες των ακινήτων τους. Έπρεπε σε λίγες μέρες να εγκαταλείψουν τη χώρα με ό,τι μπορούσαν να μεταφέρουν σε μια βαλίτσα είκοσι κιλών [από χρήματα επιτρεπόταν να πάρουν μαζί τους διακόσια δολάρια]. Όσοι συγγενείς τους είχαν τουρκική υπηκοότητα θα μπορούσαν να μείνουν. Όλοι ήξεραν γιατί συνέβαιναν αυτά, η τουρκική κυβέρνηση ήθελε να πιέσει την ελληνική στο θέμα της Κύπρου». (σ. 53 και 54) Οι ταυτότητες και η εξ αίματος εθνικότητα Η ρωμέικη κοινότητα έχει γη και πατρίδα της την Τουρκία, διατηρώντας από γενιά σε γενιά την ελληνική ταυτότητα, γλώσσα και θρησκεία. Χαρακτηριστική είναι η αναλογία στα βαφτιστικά ονόματα των ηρώων του έργου όπου τα πολύ περισσότερα δεν είναι χριστιανικά αλλά: Αχιλλέας, Αλέξανδρος, Αρίστος, Φίλιππος, Σοφοκλής, Κίμωνας, Άδωνης, Θεμιστοκλής, Σωκράτης και Ιόλη, Πολυξένη, Κυβέλη, Πολύμνια, Ηρώ, Πηνελόπη, Ισμήνη, Τερψιχόρη,... Έχει γη και πατρίδα της την Τουρκία, καμάρι την ελληνική καταγωγή και ταυτότητα, και η φυγή για την Αθήνα είναι ξεριζωμός, που κουβαλάει στο Φάληρο και τη Νέα Σμύρνη της Αθήνας ισχυρό αίσθημα αδικίας για τις πολλές υλικές απώλειες, πόνο και εχθρότητα, νοσταλγία και ανάθεμα... κι ακόμα δυσκολία προσαρμογής που θα οδηγήσει στην έκπληξη ότι και στην Ελλάδα είναι μειονότητα. «Γιατί ήρθατε εδώ;», ρωτάει τον Άδωνη ένας ψαράς μόλις 15χρονος γιατί ζυγίζοντάς του τις μαρίδες αναγνώρισε στην προφορά και τη σύνταξη ότι δεν είναι «αποδώ». «Διαφορετικοί» και «εδώ», πράγμα που τους έκανε να κρύβουν από «τον κόσμο» γύρω ότι μιλούσαν τουρκικά, με το φόβο ότι θα τους ταυτίσουν με τους Τούρκους και σε σύγχυση για την ταυτότητά τους. Σύγχυση δείχνουν οι διάλογοι των μελών της ευρείας οικογένειας στην Αθήνα που ο συγγραφέας περιγράφει με χιούμορ να αναρωτιούνται ποια είναι η «πατρίδα» τους ανάμεσα στις δύο χώρες, ποιος είναι Έλληνας, αν φτάνει να μιλάει ελληνικά για να είναι Έλληνας και, τέλος πάντων, τι κάνει τον Έλληνα... Η σύγχυση και ο προβληματισμός προέκυψαν από το τρομερό γεγονός ότι ένας εγγονός, ο Κίμων που είχε μείνει στην Τουρκία, είχε παντρευτεί Τουρκάλα και τους το έκρυβε μέχρι που επισκέφτηκε την οικογένεια στην Αθήνα με τη γυναίκα του την Αζντά. Σοκαρισμένοι οι συγγενείς για το γάμο με γυναίκα άλλης εθνικότητας και άλλης θρησκείας, αλλά και έκπληκτοι με την Αζντά που καθόλου «δεν έμοιαζε με Τουρκάλα» γιατί ήταν «λεπτή σαν μοντέλο, πολύ ωραία, γελαστή και συμπαθητική»... πριν απ’ όλα φοβήθηκαν τι θα πει ο κόσμος. Στη συνέχεια, για να προστατεύσουν τον υπέργηρο παππού του Κίμωνα από τις πιθανές συνέπειες του σοκ, του σύστησαν την όμορφη νέα του συγγένισσα λέγοντάς του ότι είναι... Αγγλίδα. Ο συγγραφέας καταφέρνει, χωρίς να το κάνει ρητά και δίχως κανένα διδακτισμό, να κάνει αναγωγή της σύγχυσης των ατόμων για την ταυτότητά τους, της αγωνίας για την υπαρξιακή ερώτηση «ποιος είμαι;», της αμηχανίας απέναντι στις διπλές ή επάλληλες ταυτότητες που ξέρει ότι τον καθορίζουν και τις συγκρουσιακές ανάμεσά τους ταυτότητες που αναγνωρίζει «δικές» του, όλα τούτα τα ανάγει στην ξεπερασμένη εθνική ιδεολογία άλλων εποχών που δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικότητες ούτε στις ανάγκες του παρόντος και του μέλλοντος. Άλλωστε, η υπόθεση του οικογενειακού τάφου (κεντρικό θέμα στο βιβλίο) για τον ήρωα του έργου που επιδιώκει την αγορά και την οικοδόμησή του είναι ζήτημα ταυτότητας και καταγωγής, κάτι σαν το τοτέμ των προγόνων. Το πρόσωπο του έργου, που έχοντας μεταναστεύσει στην Αθήνα πασχίζει να φτιαχτεί οικογενειακός τάφος στη Νέα Σμύρνη ζητώντας οικονομική βοήθεια από το γιο του που μένει ακόμα στην Πόλη, αισθάνεται στενή τη σχέση οικογενειακού τάφου και εθνικότητας. «Ο τάφος είναι μια επιβεβαίωση ότι υπήρξαμε. Ότι δεν είμαστε κάτι το τελείως τυχαίο. Εμείς διαφέρουμε από τα ζώα. Ο οικογενειακός τάφος μάλιστα μας κάνει οικογένεια. Ξέρεις εσύ οικογένεια που να μην έχει τον τάφο της; Αυτός ο τάφος θα σημαίνει τη συνοχή και τη συνέχειά μας. Αλλά και ότι ανήκουμε κάπου. Πού ανήκουμε; Τι είμαστε εμείς; Ρωμιοί; Έλληνες; Ποια είναι η πατρίδα μας, τα χώματά μας; Σε αυτές τις ερωτήσεις απαντά ο οικογενειακός τάφος. Και το σημαντικότερο, τάφος θα πει σεβασμός. Για αυτούς που έφυγαν. Τους δικαιώνει. Το λουλούδι που βάζουμε σε έναν τάφο σημαίνει ότι σεβόμαστε τον πρόγονό μας.» Εκτός από τον μικτό γάμο του Κίμωνα στην τελευταία γενιά του οικογενειακού δέντρου, η μόνη εξαίρεση στο μυθιστόρημα είναι η Ισμήνη. Χωρίς να μπορεί να απαντήσει στα ερωτηματικά του «ποιος είναι ποιος» της λοιπής οικογένειας, φέρει ωστόσο τις πολλές ταυτότητές της (εθνικότητας, θρησκείας, φύλου) με τρόπο που έχουν άλλη προτεραιότητα η καθεμία, ανάλογα με τις συνθήκες, τις ανάγκες, τις επιθυμίες της κ.ά. Η ρωμιά Ισμήνη ήταν καθολική. Ορθόδοξη έγινε για να παντρεφτεί τον ρωμιό σύζυγό της. Τη βασανίζει χρόνια ότι δεν ξέρει τη γενιά της. Μεγάλωσε ορφανή αγνώστων γονέων σε καθολικό μοναστήρι. Δεν ήξερε τίποτα για την οικογένειά της, δε γνώρισε γονείς ούτε συγγενείς, δεν ήξερε καν αν οι γονείς της ήταν καθολικοί ή ορθόδοξοι... Αναρωτιέται επί χρόνια: ποια να είναι άραγε; «Αρκετές φορές, κρυφά από τους άλλους, καθόταν και παρατηρούσε στον καθρέφτη τα χαρακτηριστικά του προσώπου της, με την ελπίδα ότι θα ανακάλυπτε σημάδια της καταγωγής της. Μαύρα μάτια και μαλλιά. Κανένα χαρακτηριστικό μογγολικής φυλής. Δεν είχε, ας πούμε, έντονα ζυγωματικά. Η μύτη της όμως ήταν λίγο μεγάλη. Θα μπορούσε να ήταν Αρμένισσα;». (σ. 42-3) Όταν με τον άντρα της μετανάστευσαν στην Αθήνα και σιγά σιγά εγκαταστάθηκαν και έχτισαν σπίτι στη Νέα Σμύρνη, μια μέρα είχε βγει για ψώνια και τότε, «καθώς περνούσε από ένα τσαγκαράδικο, είδε στο τζάμι το είδωλό της. Το μαγαζάκι ήταν μικρό και σκοτεινό. Η Ισμήνη πλησίασε για να δει τον εαυτό της καλύτερα και να φτιάξει το μαντήλι που είχε στο κεφάλι της. Και τότε έζησε τη μεγάλη έκπληξη: είδε ότι φορούσε καπέλο!». Η Ισμήνη λοιπόν μια μέρα είδε τυχαία πίσω από ένα τζάμι μια γυναίκα και νόμισε ότι βλέπει την αντανάκλασή της, γιατί με τη γυναίκα ήταν ολόιδιες, έμοιαζαν σαν μονοζυγωτικά δίδυμα. Μετά τη σκηνή που οι δυο γυναίκες κοιτάζονται εμβρόντητες, το είδωλο της Ισμήνης θα μιλήσει πρώτο και θα ρωτήσει σε σπασμένα ελληνικά; «Ντεν ξέρω εγώ ποιος είμαι. Εσύ ξέρετε;» και τότε η Ισμήνη «κατάλαβε» ότι είχε βρει τη χαμένη αδερφή της. Την παίρνει από το χέρι, πηγαίνουν σ’ ένα καφενείο και αφηγούνται η μια στην άλλη τη ζωή τους. Είχαν και οι δύο μεγαλώσει χωρίς γονείς και χωρίς καμιά ανάμνησή τους, είχαν μάθει την ίδια περίπου χρονολογία γέννησης (ότι θα πρέπει να γεννήθηκαν 1890 με 1892). Η Ισμήνη μαθαίνει ότι την αδελφή της τη λένε Ανή και είναι τουρκόφωνη Αρμένισσα. Είχε κι αυτή χάσει τους δικούς μικρό κοριτσάκι, την είχαν βρει κάποιοι άνθρωποι νήπιο μονάχο σ’ ένα δάσος και την πήγαν στο ορφανοτροφείο όπου μεγάλωσε και όπου της είχαν πει ότι είναι Αρμένισσα και ότι οι γονείς της σφάχτηκαν σ’ ένα πογκρόμ του 1896, ύστερα έζησε σε Αρμένιους στην Πόλη... Έμειναν στενά δεμένες από τη στιγμή που συναντήθηκαν ενάντια στη ρωμιά οικογένεια που δεν ήθελε να αποκαλυφθεί το «μυστικό». Ο πρώτος που αντέδρασε αρνητικά ήταν ο άντρας της Ισμήνης. Ήταν απόλυτα βέβαιος ότι όσα ξέρει για την οικογένειά του δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για την «εθνική καταγωγή» του (μολονότι ο ίδιος όπως και όλα τα μέλη της οικογένειας δεν ήξεραν κανένα όνομα πριν από τους δυο παππούδες τους και καμιά άλλη λεπτομέρεια για τη «σκούφια» τους). Έβρισκε ανυπόφορη την πιθανότητα να είναι η μάνα των παιδιών του Αρμένισσα και μάλιστα... τουρκόφωνη. Το ίδιο και η λοιπή οικογένεια... Ίσως τα ωραιότερα αποσπάσματα είναι πολλά χρόνια αργότερα, όταν ηλικιωμένη πια η Ισμήνη αποκαλύπτει το μυστικό στην εγγονή της που μπερδεύεται στην αρχή, δυσκολεύεται να καταλάβει, κάνει πλήθος ερωτήσεις. Μα, πώς ήταν η γιαγιά καθολική; Και ποια είναι η Ανή; Και πώς είναι δυνατό να ξέρει εκείνη ότι είναι αδερφή της και οι άλλοι να μην το ξέρουν; Και δηλαδή ήταν Αρμένισσα η γιαγιά; Και πώς γίνεται... κ.ο.κ. (73 κ.ε. και 122 κ.ε.) Η εξιστόρηση της ζωής των δύο γυναικών είναι γοητευτική αποτύπωση της ρευστότητας και της διαδικασίας διαμόρφωσης των ταυτοτήτων (θα μπορούσε κανείς να τη χρησιμοποιήσει για υλικό διδασκαλίας με θέμα τι είναι οι ταυτότητες). [1] Στο ίδιο, τα αποσπάσματα είναι από τις σελίδες 5-6.

«Ντεν ξέρω εγώ ποιος είμαι. Εσύ ξέρετε;»

Σύνδεση