Η ελληνική οικογένεια ως κρυμμένη κι ανοιχτή πληγή

Μαίρη Μικέ, Δοκιμασίες. Όψεις του οικογενειακού πλέγματος στο νεοελληνικό μυθιστόρημα 1922-1974, Gutenberg, Αθήνα 2019, σελ. 488. Στο γραπτό του «Καβάλα, 1939», πρωτοδημοσιευμένο στο περιοδικό της πόλης Υπόστεγο, το καλοκαίρι του 1992, ο Γιώργος Χειμωνάς αφηγήθηκε την εμπειρία της πρώτης σύντομης ζωής του στη γενέτειρά του, καταγράφοντας «τέσσερις αισθήσεις που αργότερα αναπτύχθηκαν σε μόνιμες συγκινησιακές λειτουργίες». Η μία από αυτές τις αισθήσεις ήταν ο φόβος. Ο φόβος που κατοικεί, για την ακρίβεια φωλιάζει, βαθιά μέσα στο σπίτι της οικογένειας: Ο φόβος· στο τελευταίο, μπαίνοντας αριστερά στο σπίτι, δωμάτιο ακουγόταν συνέχεια, όταν φυσούσε αέρας τον χειμώνα, ένας βόγγος, βασανισμένος και άγριος. Το δωμάτιο ήταν πάντα κλειδωμένο. Ήταν σαν μια αποθήκη. Αλλά εγώ ήξερα ότι εκεί μέσα ήταν φυλακισμένο, δεμένο, ένα άγνωστο πληγωμένο ζώο που ποτέ δεν έπρεπε να ελευθερωθεί. Γι’ αυτό, το δωμάτιο εκείνο έπρεπε να είναι πάντα κλειστό. Όλα τα σπίτια, όλες οι οικογένειες έχουν πάντα ένα τέτοιο δωμάτιο και κρατούν εκεί, ως το τέλος, αφανέρωτο το μεγάλο τρομαχτικό ζώο, γεννημένο κι αυτό μέσα στην οικογένεια.[1] Αυτή την αφήγηση του Χειμωνά ανακαλεί η φράση-διαπίστωση του Άγγελου Τερζάκη στο μεταπολεμικό μυθιστόρημά του Μυστική ζωή (1957) «κάθε οικογένεια έχει λίγο-πολύ την πληγή της»[2], φράση που η Μαίρη Μικέ χρησιμοποιεί στην εισαγωγή του βιβλίου της Δοκιμασίες. Όψεις του οικογενειακού πλέγματος στο νεοελληνικό μυθιστόρημα 1922-1974, ως έναν οδοδείκτη για την πορεία που θα ακολουθηθεί στη συνέχεια. Με άλλα λόγια, η πορεία γίνεται με πυξίδα την ιχνηλασία της πληγής η οποία αναπτύσσεται, άλλοτε επιφανειακή κι άλλοτε βαθιά, κρυμμένη ή ανοιχτή, γύρω από το οικογενειακό πλέγμα, όπως αυτό θεματοποιείται σε νεοελληνικά μυθιστορήματα γραμμένα σε μια μακρά περίοδο, μισού σχεδόν αιώνα, από το 1922 μέχρι το 1974· αμέσως γίνονται πρόδηλα ως προς το ιστορικό στίγμα τους το αρχικό και το τελικό όριο αυτής της περιόδου, η Μικρασιατική Καταστροφή και η αρχή της Μεταπολίτευσης. Πριν, όμως, αναφερθώ στο περιεχόμενο, τον στόχο και τα πορίσματα του βιβλίου, θεωρώ σκόπιμο να γράψω για τη συνολική εντύπωση που σχημάτισα ως αναγνώστης του ο οποίος έχει την ιδιότητα του συναδέλφου της Μικέ – αμφότεροι θητεύουμε στο ελληνικό δημόσιο Πανεπιστήμιο ως φιλόλογοι-νεοελληνιστές, ειδικευμένοι στη μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και του 20ού αιώνα. Η συνολική εντύπωσή μου, λοιπόν, είναι ότι η Μικέ εντρύφησε στο πεδίο της έρευνας και διένυσε εκείνο της γραφής της συνθετικής μονογραφίας της σαν έτοιμη από καιρό (για να δανειστώ μια φράση από το ποίημα του Καβάφη «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον»). Θέλω να πω ότι η συστηματική και πολυσχιδής προηγούμενη ενασχόλησή της με την ελληνική πεζογραφία του 20ού αιώνα, έτσι όπως αυτή η ενασχόληση εξακτινώθηκε προς διάφορους συγγραφείς και πολλά έργα τους, στάθηκε η στέρεα βάση επάνω στην οποία οικοδόμησε το βιβλίο της. Μάλιστα η ποσότητα και η ποιότητα του εξεταζόμενου υλικού, σε συνάρτηση με τη σύνθετη οπτική της έρευνάς του, επιτρέπουν να δούμε το οικοδόμημα ως ένα πολύκλωνο δέντρο. Με βάση αυτή τη μεταφορά, τόσο οι ειδικοί αναγνώστες όσο και το ευρύτερο λόγιο αναγνωστικό κοινό δρέπουμε τους ευώδεις, εύχυμους και θρεπτικούς καρπούς της ερευνητικής ωριμότητας της Μικέ. Έκανα, μάλιστα, λόγο όχι μόνο για τη θρεπτικότητα, αλλά και για την ευωδία και την ευχυμία των καρπών, επειδή αυτό το μεταφορικό πλαίσιο μου δίνει την κατάλληλη διατύπωση για να τονίσω επίσης ό,τι θεωρώ δείκτη ωριμότητας στο υπό εξέταση βιβλίο. Εννοώ τη στοχαστική πυκνότητα σε αγαστή άρμοση με τα μεταφορικά ποικίλματα του δοκιμιακού ύφους της Μικέ. Με άλλα λόγια, για όποιον διαβάζει το βιβλίο, λιγότερο ή περισσότερο προσεκτικά, αυτό είναι ένα οικονομικό και καλογραμμένο αφήγημα, που διατηρεί, χάρη στη συναρπαστική πλοκή του, αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, όπως, θα τολμούσα να πω, ένα μυθοπλαστικό αφήγημα· χωρίς, βέβαια, ποτέ το δοκιμιακό ύφος να ξεστρατίζει από τα επιβεβλημένα γνωρίσματα του επιστημονικού λόγου, δηλαδή την ευθεία αναφορά στο εξεταζόμενο πραγματολογικό πεδίο, τόσο το κειμενικό-λογοτεχνικό όσο και το ιστορικό και πολιτισμικό, και τη σαφήνεια των επιχειρημάτων που αρθρώνουν τις ερμηνευτικές προτάσεις επ’ αυτού του πεδίου. Περνώ στον σχολιασμό των επιμέρους όψεων θεώρησης και αποτίμησης του βιβλίου. Ποιο είναι το πρωτογενές υλικό που εξετάζει η Μικέ; Όπως γράφει στην εισαγωγή της, «είκοσι δύο μυθιστορήματα των χρόνων 1922-1974 από δεκατρείς συγγραφείς του λογοτεχνικού κανόνα» (σ. 35). Κατανέμοντας τους συγγραφείς και τα έργα στο ιστορικογραμματολογικό πεδίο τους, το οποίο εξάλλου κατά βάση ακολουθείται στο ανάπτυγμά του μέσα στον χρόνο, προκειμένου να εξεταστεί το οικογενειακό πλέγμα στα μυθιστορήματα, μπορούμε να καταγράψουμε ως εξής ονόματα συγγραφέων και μυθιστορήματα. Η αρχή της εξέτασης γίνεται με δύο πεζογράφους των αρχών του εικοστού αιώνα, τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη (Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, 1922) και την Πηνελόπη Δέλτα (η τριλογία της Ρωμιοπούλες, γραμμένη το διάστημα 1926-1939, εκδομένη όμως πολύ αργότερα, το 2014). Ακολουθούν πέντε πεζογράφοι που εμφανίστηκαν στον μεσοπόλεμο και εντάσσονται στη γενιά του 1930. Είναι, συγκεκριμένα, ο Θανάσης Πετσάλης (η τριλογία Γερές και αδύναμες γενεές, 1933-1935), ο Γιώργος Θεοτοκάς (Αργώ, 1936), ο Άγγελος Τερζάκης (Δεσμώτες, 1932, Η παρακμή των Σκληρών, 1934 και Η μενεξεδένια πολιτεία, 1937), ο Μ. Καραγάτσης (Γιούγκερμαν, 1938 και Τα στερνά του Γιούγκερμαν, 1941) και ο Τάσος Αθανασιάδης (με τη μεταπολεμικά γραμμένη τριλογία του Οι Πανθέοι, 1945-1961). Στη συνέχεια, από τον χώρο της αμιγώς μεταπολεμικής πεζογραφίας επιλέχθηκαν έξι πεζογράφοι με ισάριθμα μυθιστορήματά τους. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τον Βασίλη Βασιλικό (Τα σιλό, γραφή το 1949 και έκδοση το 1976), τη Μαργαρίτα Λυμπεράκη (Ο άλλος Αλέξανδρος, 1949), την Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ (…Και ιδού ίππος χλωρός, 1963), τον Νίκο Μπακόλα (Ο κήπος των πριγκίπων, 1966), τον Αντρέα Φραγκιά (Η καγκελόπορτα, 1962) και τον Αλέξανδρο Κοτζιά (Ο γενναίος Τηλέμαχος, 1972). Η Μικέ διευκρινίζει ότι τα 22 μυθιστορήματα συνιστούν «παραδειγματική επιλογή» από ένα αρκετά ευρύτερο σώμα μυθιστορηματικών έργων με θεματικό πυρήνα ή θεματική συνιστώσα τους την οικογένεια. Το γιατί, επίσης, επιλέχθηκαν μυθιστορήματα για την εξέταση του οικογενειακού πλέγματος είναι ένα ερώτημα που απαντάται, κατά τρόπο εύλογο, στην εισαγωγή. Επειδή το μυθιστόρημα προσφέρεται για την εν λόγω μελέτη πολύ περισσότερο από τα αφηγηματικά είδη μικρότερης έκτασης, λόγω της πολύ μεγάλης εμβέλειας του χώρου και του χρόνου που καταλαμβάνουν οι αφηγούμενες ιστορίες και συνεπώς της στενότερης σύνδεσής του με το εξωκειμενικό ιστορικοκοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, της πολυπροσωπίας των αφηγηματικών χαρακτήρων, της πολυφωνικότητας και της διαλογικότητάς του. Επίσης, όπως είναι γενικότερα γνωστό, το μυθιστόρημα λειτούργησε ως μυθοπλαστική αναπαράσταση της εμπειρίας του αστικού κόσμου, ως βασικό κύτταρο του οποίου λειτούργησε η οικογένεια. Η ανάπτυξή του και στην πεζογραφία μας συναρτάται με την προοδευτική αστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, γι’ αυτό και το μυθιστορηματικό είδος ανθίζει στον μεσοπόλεμο με τη γενιά του 1930. Κριτήρια επιλογής των προς εξέταση μυθιστορημάτων εννοείται ότι είναι, επίσης, ο βαθμός και το ποιόν της σύνδεσής τους με το οικογενειακό πλέγμα. Γι’ αυτό, π.χ., στην εξέταση έχουν συμπεριληφθεί τα «διαγενεακά οικογενειακά μυθιστορήματα», όπως οι Γερές και αδύναμες γενεές και Οι Πανθέοι, αυτά δηλαδή που παρακολουθούν διαδοχικές γενιές μιας οικογένειας, και αρθρώνονται σε αρκετούς τόμους, έτσι ώστε να συνδέονται με το «μυθιστόρημα-κύκλος» ή το «μυθιστόρημα-ποταμός». Αν ο μισός σχεδόν αιώνας από το 1922 μέχρι το 1974 αφορά κυρίως τους χρόνους γραφής και έκδοσης των εξεταζόμενων μυθιστορημάτων, το χρονικό και συνάμα ιστορικό άνυσμα που καλύπτει η πλοκή τους απλώνεται σε ακόμα μεγαλύτερη εποχή, εβδομήντα σχεδόν ετών, από την αρχή του 20ού αιώνα μέχρι τη δικτατορία των συνταγματαρχών, ενώ οι αναδρομές στο παρελθόν πηγαίνουν τον χρόνο αρκετά πιο πίσω, στον 19ο αιώνα. Αν οι γυναίκες πεζογράφοι είναι εμφανώς λιγότερες έναντι των ανδρών, τρεις (Δέλτα, Λυμπεράκη και Γκρίτση-Μιλλιέξ) έναντι δέκα, αυτό προφανώς οφείλεται στην αντικειμενική πραγματικότητα ότι τη μυθοπλαστική αναπαράσταση του οικογενειακού πλέγματος στην πεζογραφία μας ανέλαβαν κυρίως οι άνδρες συγγραφείς. Χαρακτηριστικός είναι ο κυρίαρχος ρόλος τους στο «οικογενειακό μυθιστόρημα» της γενιάς του 1930, όπου εντάσσονται και τα πλέον φιλόδοξα και πολύτομα διαγενεακά έργα. Ποιος είναι ο στόχος της μονογραφίας; Όπως δηλώνεται στον τίτλο και επεξηγείται στην εισαγωγή, στόχος είναι να μελετηθούν οι τρόποι με τους οποίους η ελληνική οικογένεια έγινε αντικείμενο αναπαράστασης σε νεοελληνικά μυθιστορήματα μέσα από τον άξονα της δοκιμασίας. Ειδικότερα, η δοκιμασία, νοούμενη ως η πολύ μεγάλη ψυχική και σωματική ταλαιπωρία, διερευνάται στις δύο, συχνά αλληλοσυμπληρούμενες, εκδοχές της. Η δοκιμασία μπορεί να είναι είτε ενδογενής, καθώς πηγάζει από τους κόλπους και συμβαίνει στο εσωτερικό του οικογενειακού βίου και των σχέσεών του, είτε εξωγενής. Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση, όπως γράφει η Μικέ, η δοκιμασία «ξεφεύγει από την επικράτεια του οίκου, αντιμετωπίζει γεγονότα κατά το μάλλον ή ήττον καθοριστικά που υπερβαίνουν τα όρια του ατομικού και του οικογενειακού βιώματος και ως προς τις αιτίες και ως προς τις επιπτώσεις τους» (σ. 17). Η συγγραφέας εξετάζει την οικογένεια ως ένα δυναμικό πεδίο συμπλοκής και συλλειτουργίας διαφόρων τάσεων: ως σημείο συνάντησης της ιδιωτικής ζωής και της δημόσιας σφαίρας, ως πυρήνα ανάπτυξης αντιλήψεων και νοοτροπιών γύρω από την κληρονομική μεταβίβαση και τη διαδοχή, ως χώρο άσκησης εξουσίας που μπορεί να οδηγήσει στην υποταγή και την καταπίεση ή στην εξέγερση, ως περιβάλλον κάθε είδους συγκρούσεων, οικονομικών, ταξικών, ερωτικών κ.ά. Ποια είναι η μεθοδολογία της εξέτασης του επιλεγμένου υλικού; Όπως έγραψε στην εισαγωγή της η συγγραφέας, «η διατύπωση του σύγχρονου αναγνωστικού ερωτήματος καταθέτει τις οφειλές του στην ιστορία των ιδεών, στην πίστη στην πρωτογενή έρευνα (στην περίπτωσή μας ειδικά στον πρωτογενή τύπο της εποχής), στην αφηγηματολογία, στις σπουδές φύλου και στην πολιτισμική εικονολογία και πάντως, θέλω να ελπίζω, σε συγκερασμούς μεταξύ τους και όχι σε ευλαβική (ή και προκρούστεια) προσήλωση σε αρχές και πορίσματα μιας και μοναδικής μεθόδου» (σ. 41). Αυτή η γενική μεθοδολογική εξαγγελία υλοποιείται στα διάφορα μέρη του βιβλίου, προσαρμοσμένη με εκλεκτικιστική μαεστρία, κατά τρόπο που το κάνει αφενός συναρπαστικό ανάγνωσμα, όπως ήδη έγραψα, και αφετέρου καίρια συμβολή στον ερμηνευτικό φωτισμό των εξεταζόμενων μυθιστορημάτων ως συνόλου. Συγκεκριμένα, εξετάζοντας κάθε μυθιστόρημα ή ομάδες μυθιστορημάτων εκ του σύνεγγυς, η Μικέ ανατρέχει στις πληροφορίες για τον χρόνο και τις περιστάσεις της γραφής τους, εξετάζει τη σύγχρονή τους κριτική υποδοχή, μελετά και σχολιάζει μη λογοτεχνικά μεταγενέστερα κείμενα σχολιασμού των μυθιστορημάτων από τους ίδιους τους συγγραφείς τους (δοκίμια, συνεντεύξεις, επιστολές τους), διαλέγεται με τη μεταγενέστερη φιλολογική κριτική των μυθιστορημάτων, ανασυγκροτεί την πλοκή τους, σκιαγραφεί τους χαρακτήρες τους, επισημαίνει και σχολιάζει τις αφηγηματικές τεχνικές τους, τους τρόπους αποτύπωσης του χώρου, τη διασύνδεσή τους με το εξωκειμενικό ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο, υποβοηθούμενη κατά περίπτωση και από τη σχετική με τις διάφορες όψεις της ιστορίας βιβλιογραφία. Π.χ. στην εξέταση του μυθιστορήματος του Θεοτόκη Οι σκλάβοι στα δεσμά τους την απασχολούν ζητήματα που θέτει το ίδιο το έργο και συνδέονται με τις ριζικές αλλαγές της επτανησιακής κοινωνίας στη μετάβασή της από την προενωσιακή στην μεταενωσιακή περίοδο. Πάντως, τα όποια ερευνητικά ερωτήματα, υπαγορευμένα από τις θεωρητικές σκοπιές θεώρησης των μυθιστορημάτων, δεν ελαττώνουν στον ελάχιστο βαθμό τη στέρεα θεμελίωση της έρευνας στο ιστορικογραμματολογικό πεδίο. Δείκτης, π.χ., αυτής της θεμελίωσης είναι ότι τα μυθιστορήματα εξετάζονται στη μορφή των πρώτων εκδόσεών τους. Χάρη στον συνδυασμό όλων των παραπάνω και στην, κατά περίπτωση, μετάθεση του κέντρου βάρους της εξέτασης από τη μία θεωρητική σκοπιά στην άλλη, όπως αυτή η μετάθεση υπαγορεύεται από τα διαφορετικά ερευνητικά ζητούμενα των μυθιστορημάτων, επιτυγχάνεται το συνολικό αποτέλεσμα, η ανάδειξη, με άλλα λόγια, του οικογενειακού πλέγματος, μέσα από τις μυθοπλαστικές αναπαραστάσεις του, ως βασικού διαμορφωτικού άξονα της ιστορίας των ιδεών και του πολιτισμού στον τόπο μας, για μία μακρά περίοδο. Εντέλει, η Μικέ πράγματι επιτυγχάνει αυτό που έθεσε εξαρχής ως στόχο της, «να ρίξει νέο φως στα μυθιστορήματα, να προσφέρει νέες αναγνώσεις, να δει διαφορετικά συγγραφείς και κείμενα, μέσα από νέα ερωτήματα» (σ. 41). Δεν έχει νόημα η αναλυτική έκθεση των ερωτημάτων που τίθενται και των απαντήσεων που δίνονται από την συγγραφέα, καθώς η έρευνά της καλύπτει τόσο μεγάλο εύρος κειμένων, χώρου, χρόνου και οπτικών εξέτασης. Η περιγραφή της άρθρωσης του βιβλίου στα έξι κεφάλαιά του δίνει μια εποπτική εικόνα της συνθετότητάς του. Αναφέρω τους τίτλους των έξι κεφαλαίων: «Το ψυχομάχημα του παλαιού κόσμου», «Η σαθρή ευρωστία των αστικών οίκων τη δεκαετία του 1930», «Το γυναικείο βλέμμα μιας παροικιακής μεγαλοαστικής οικογένειας», «Το πέρασμα από τη (μεσοπολεμική) οικιακή εσωτερικότητα στις νέες ανάγκες», «Μεταπολεμικές οικογένειες σε (μυθ)ιστορικές περιδινήσεις», «Οικογενειακές παραμορφώσεις στα ερείπια της μετεμφυλιακής εποχής». Τα έξι αυτά μέρη του βιβλίου διατηρούν την αυτοτέλειά τους, μπορούν να αναγνωστούν και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, σύμφωνα με τα επιμέρους ενδιαφέροντα του αναγνώστη. Συνάμα, όμως, υπάρχει αφηγηματική, ιστορική και ερμηνευτική συνοχή μεταξύ των κεφαλαίων, έτσι όπως εξελίσσεται η δοκιμασία των οικογενειών, στους διάφορους τόπους και χρόνους και στα διαδοχικά στάδιά της. Η κατάρρευση της αριστοκρατίας και η πάσης φύσεως αποσάθρωση των οικογενειών της, η άνοδος της αστικής τάξης που έρχεται να καταλάβει τη θέση της αριστοκρατίας, ο θεσμός της οικογένειας σε ενδογενή και εξωγενή κρίση, τα συνδεόμενα με αυτή την κρίση ζητήματα της κληρονομικότητας και της συνέχειας των γενεών, η προσπάθεια για τη διασφάλιση της «καθαρότητας» της ταξικής θέσης της οικογένειας, οικογένειες κερκυραϊκές, αθηναϊκές και εκείνες του κάποτε ακμαίου παροικιακού ελληνισμού ανάμεσα στα ιδιωτικά τους πάθη και τις ιστορικές περιπέτειες, οι προπολεμικές μεγαλοαστικές οικογένειες φαντασιακά κλεισμένες στα απόρθητα μέγαρά τους και οι μεταπολεμικές και μετεμφυλιακές αστικές και μικροαστικές οικογένειες εκτεθειμένες στη θύελλα της ιστορίας, συνθέτουν το μωσαϊκό της ελληνικής οικογένειας σε δοκιμασία. Στα «Επιλεγόμενα» του βιβλίου, τέλος, δεν επιχειρείται η εν είδει συμπερασμάτων συνόψιση όσων προηγήθηκαν, αλλά προτείνεται μία νέα προοπτική εξέτασης του ίδιου υλικού στη βάση πέντε όχι πλέον χρονικά οριζόντιων αλλά κάθετων αξόνων, που τέμνουν ολόκληρο το πρωτογενές μυθιστορηματικό υλικό και οι οποίοι βέβαια προέκυψαν από την προηγούμενη αναλυτική εξέτασή του. Οι πέντε αυτοί άξονες επιγράφονται με τους τίτλους των πέντε ενοτήτων των «Επιλεγομένων»: «Κληρονομικότητα και οικογενειακές αξίες», «Οικογένεια ως μεταφορά του έθνους», «Οικογενειακό πλέγμα και ταξικός παράγοντας: Η οικονομία, ο ρόλος του χρήματος και της εργασίας», «Εμποδισμένη ερωτική επιθυμία και οικογενειακή διασάλευση», και «Σχέσεις ανάμεσα στην οικογενειακή και τη δημόσια σφαίρα». Μία κάπως αδιευκρίνιστη, ως προς το ακριβές νόημά της, φράση στην πρώτη σελίδα της εισαγωγής της Μικέ μού έδωσε το έναυσμα για κάποια επιλογικά σχόλια: «Οφείλω ευθύς εξαρχής», γράφει, «να διευκρινίσω ότι δοκιμασίες δεν αφορούν μόνο ψυχικές και σωματικές ταλαιπωρίες μυθοπλαστικών οικογενειών αλλά και διαδικασίες της ανάγνωσης και της γραφής» (σ. 17). Τείνω να αντιληφθώ το κλείσιμο αυτής της φράσης όχι μόνο ως αναφερόμενο στις δοκιμασίες-διαδικασίες της ανάγνωσης και της γραφής των μυθιστοριογράφων, αλλά και ως ένα αυτοαναφορικό σχόλιο για την ανάγνωση των μυθιστορημάτων και για τη γραφή γύρω από αυτά από την ίδια τη Μικέ. Για να εξηγήσω καλύτερα τι εννοώ, ανατρέχω σε δύο σύντομα γραπτά μου, όπου κατέγραψα την εμπειρία μου ως φιλολογικού εκδότη του Κάλβου και του Παλαμά. Εκεί θυμήθηκα τη δοκιμή του Γιώργου Σεφέρη «Στα 700 χρόνια του Δάντη», κείμενο που αναγνώστηκε σε ομιλία του και δημοσιεύτηκε το 1966. Ανάμεσα στα χωρία της δαντικής Κωμωδίας που ο Σεφέρης επέλεξε και σχολίασε είναι κι εκείνο της συνάντησης στο βουνό του Καθαρτηρίου μεταξύ των δύο νεκρών ποιητών Στάτιου και Βιργίλιου, με παρόντα τον ακόμα ζωντανό Δάντη. Έγραψε, συγκεκριμένα, ο Σεφέρης: Ας θυμηθούμε εκείνους τους εκπληκτικούς στίχους του ποιητή Στάτιου προς τον Βιργίλιο, όταν πέφτει να φιλήσει τα πόδια του. Ο Βιργίλιος τον σταματά: «Αδερφέ, μην το κάνεις, γιατί είσαι ίσκιος και ίσκιο βλέπεις» (Β, 21, 131). Εκείνος [ο Στάτιος] σηκώνεται και του λέει: «Τώρα μπορείς να καταλάβεις πόση είναι η αγάπη που για σε με φλογίζει, όταν, ξεχνώντας τη ματαιότητά μας, μεταχειρίζομαι τους ίσκιους σαν πράγμα στερεό» (Β, 21, 133).[3] Θυμήθηκα την περιγραφή του δαντικού χωρίου από τον Σεφέρη και την αναφορά του στον εξαίσιο στίχο «trattando l’ombre come cosa salda» (να μεταχειρίζεσαι τους ίσκιους σαν πράγμα στερεό), στην προσπάθειά μου να περιγράψω την εμπειρία της ερευνητικής και συγγραφικής εργασίας ενός φιλόλογου μελετητή στον εσώτερο πυρήνα της. Με άλλα λόγια, όντας, κατά κανόνα, ψυχρή στην επιφάνειά της η φιλολογική εργασία, στο βάθος της έχει ένα θερμό υπόστρωμα. Κι ίσως αυτό το υπόστρωμα ή ο πυρήνας μπορεί να περιγραφεί, σε ό,τι αφορά στην ενδότερη σχέση ενός φιλόλογου με το αντικείμενό του, με τον δαντικό στίχο που ανέφερα: Να μεταχειρίζεσαι τους ίσκιους σαν πράγμα στερεό· να προσπαθείς, όπως ο Στάτιος, να τους αγκαλιάσεις, ξέροντας ότι δεν μπορείς. Η ανάγνωση του βιβλίου της Μικέ μού άφησε, λοιπόν, την εντύπωση του υπόγειου δεσμού της με ορισμένους τουλάχιστον από τους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες και, μέσω αυτών, και με μερικούς από τους δημιουργούς τους. Για ορισμένους τουλάχιστον φιλόλογους, οι ζώντες και περισσότερο ακόμα οι νεκροί λογοτέχνες, όπως και οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες των έργων τους, γίνονται, συν τω χρόνω, όσο καρπίζει το έργο μας, εν φαντασία και λόγω, τα μέλη της οικογένειάς μας. Για να ξαναθυμηθώ το κείμενο του Χειμωνά που παρέθεσα στην αρχή, ζουν μαζί μας στο καλά κλεισμένο δωμάτιο του σπιτιού μας. Κάποτε ανοίγουμε το κλεισμένο δωμάτιο και τους επισκεπτόμαστε, είτε για να νικήσουμε τον φόβο είτε για να πλησιάσουμε την επιθυμία. Εννοώ τον φόβο και την επιθυμία της γραφής. Πάνω: Οικογενειακή φωτογραφία στην Αίγινα, 1920. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Κάτω: Αριστερά: Αγόρι και κορίτσι με τα παιχνίδια τους, Κύθηρα 1924/25, συλλογή Παντελή Βαφιαδάκη. Δεξιά: Κορίτσι με σκυλί, πρώτο τέταρτο 20ού αιώνα. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. [1] Γιώργος Χειμωνάς, Πεζογραφήματα, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Χρονολόγιο [βίου και έργου]: Ευριπίδης Γαραντούδης, Καστανιώτη, Αθήνα 2005, σ. 493. [2] Άγγελος Τερζάκης, Μυστική ζωή, Εστία, Αθήνα 1986 [11957], σ. 318. [3] Γιώργος Σεφέρης, «Στα 700 χρόνια του Δάντη», Δοκιμές. Δεύτερος τόμος (1948-1971), Ίκαρος, Αθήνα 51984, σ. 249-282: 260. Ομιλία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στις 12 Μαΐου 1966. Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Εποχές τον Νοέμβριο 1966.

Η ελληνική οικογένεια ως κρυμμένη κι ανοιχτή πληγή

Σύνδεση