Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ: Ο άνθρωπος που έβγαλε τον Όμηρο «αγράμματο»

«Ο κύβος ερρίφθη· και ασφαλώς δεν ήρθα απαράσκευος»(Wolf, Prolegomena, κεφ. 26)[1] «Ὁ μέγας ἐκεῖνος ἀνὴρ [ὁ Βὸλφ] ὄπισθεν τῶν φιλολογικῶν αὑτοῦ ἐπάλξεων ὀχυρούμενος αἴφνης κατὰ τοῦ Ὁμήρου ἤρξατο σφοδροῦ πυρός, ἐν ᾧ πάντες ἀπαράσκευοι πρὸς ἄμυναν ἦσαν». (Γ. Μιστριώτης)[2] Ο Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ (Friedrich August Wolf, [1759-1824]) αποτελεί περίπτωση ενός ανθρώπου που ίδρυσε μια νέα επιστήμη. Πριν από τον Βολφ ο Όμηρος ήταν ο ποιητής που έγραψε τα ομώνυμα έπη. Αυτό διαβάζουμε ακόμη και σήμερα σε εγκυκλοπαίδειες και άλλα βιβλία που απευθύνονται στο ευρύ κοινό. Όμως το αντίβαρο του συγγραφέα είναι οι αναγνώστες. Ο Βολφ λοιπόν είπε –και τεκμηρίωσε– το απλούστατο, ότι στην εποχή του Ομήρου δεν υπήρχαν ούτε συγγραφείς ούτε αναγνώστες· λογοτεχνικών έργων, τουλάχιστον. Οι θεωρίες και η συναφής δράση του Βολφ δεν περιορίζονται στη λεγόμενη ομηρική φιλολογία, αλλά διατρέχουν ολόκληρη την Altertumswissenschaft, τη συνολική επιστήμη της αρχαιότητας. Σ’ αυτόν άλλωστε οφείλουμε τον μακρόσυρτο όρο· της εφαρμογής στην επεξεργασία των αρχαίων κειμένων μεθόδων και πρακτικών των θετικών επιστημών. Ο Βολφ γεννήθηκε το 1759 στο Χάινροντε (Hainrode), ένα χωριουδάκι της βόρειας Θουριγγίας. Ο πατέρας του ήταν δάσκαλος που έπαιζε και εκκλησιαστικό όργανο. Και οι δύο γονείς νωρίς κέντρισαν την έμφυτη φιλομάθεια του παιδιού. Σε ηλικία δύο χρονών ο μικρός Φρήντριχ είχε μάθει πολλές λατινικές λέξεις, και γύρω στα οκτώ γνώριζε τα βασικά της αρχαίας ελληνικής και της γαλλικής γλώσσας. Συνάμα μπορούσε να διαβάζει και εύκολα λατινικά κείμενα. Η μνήμη του ήταν αξιοθαύμαστη. Νωρίς έδειξε ότι ήταν ένα προικισμένο παιδί, φανατικό για γράμματα. Αργότερα η οικογένεια μετακινήθηκε στο Νόρντχάουζεν (Nordhausen). Μέχρι τα δώδεκα το παιδί είχε αφομοιώσει και μάθει όλα όσα μπορούσαν να του διδάξουν οι δάσκαλοι και οι γονείς του. Αυτό το σχεδόν παιδί θαύμα, πήγε στο γυμνάσιο του Νόρντχάουζεν. Εκεί είχε καθηγητή τον Γ.Α. Φαμπρίσιους (J.A. Fabricius), συγγραφέα, μεταξύ πολλών άλλων, μιας τρίτομης ιστορίας της εκπαίδευσης (1752-54). Στο σχολείο, πέρα από την άμεση αφομοίωση των μαθημάτων, που δεν του έπαιρνε και πολλή ώρα, είχε διάθεση για πειράγματα και αστεία, ενώ συχνά συμμετείχε σε λεκτικές αντιπαραθέσεις. Ήταν, βλέπεις, έξυπνος και ετοιμόλογος. Σε μια σχολική γιορτή έβγαλε ένα λόγο «Lobe der Unwissenschaft» (Έπαινος της ανεπιστημοσύνης) με σατιρική διάθεση. Ας κρατήσουμε τον όρο χωρίς το αρνητικό πρόθεμα: Wissenschaft. Προς τα τέλη της σχολικής του εκπαίδευσης, βρίσκοντας τα μαθήματα ανιαρά αποφάσισε να γίνει δάσκαλος του εαυτού του. Άρχισε να καταβροχθίζει στοίβες δανεισμένα βιβλία. Έμαθε απ’ έξω αρκετές ραψωδίες του Ομήρου καθώς και μεγάλα τμήματα τραγωδιών, όπως και έργων του Κικέρωνα. Αυτή την περίοδο της εντατικής μελέτης προσπαθούσε να μένει ξάγρυπνος όλη τη νύχτα σ’ ένα δωμάτιο χωρίς σόμπα, με τα πόδια μέσα σε μια λεκάνη με κρύο νερό. Εναλλάξ σκέπαζε το ένα μάτι για να το ξεκουράζει, διαβάζοντας με το άλλο[3]. Παράλληλα οργάνωσε στο σπίτι του ένα αυτοσχέδιο φροντιστήριο, όπου δίδασκε σε νεότερους και συνομηλίκους του κλασικές γλώσσες και Ιστορία. Μέσα του επωαζόταν ο διδάσκαλος. Ωστόσο ένα τέτοιο μυαλό ήταν σχεδόν ανεπίδεκτο στα μαθηματικά. Όλα αυτά σταμάτησαν στα 1777 όταν αποφάσισε να φοιτήσει στο Göttingen, την ξακουστή Γοττίγγη. Την εποχή εκείνη στη Γερμανία η φιλολογία δεν είχε και μεγάλη υπόληψη, αφού κυριαρχούσαν η θεολογία, η φιλοσοφία, τα νομικά και η ιατρική. Όλες ως θεραπαινίδες, ancillae, της θεολογίας, της «βασίλισσας των επιστημών». Ας θυμηθούμε εδώ την Διαμάχη των Σχολών του Καντ. Στο Γκέτινγκεν o 17χρονος Βολφ ζήτησε να τον γράψουν ως Studiosum Philologiae, φοιτητή της Φιλολογίας. Ο αντιπρύτανης, ένας καθηγητής της ιατρικής, του είπε πως η φιλολογία δεν ανήκε σε μία από τις τέσσερις σχολές (Facultäten) και πως αν ήθελε να γίνει δάσκαλος έπρεπε να εγγραφεί ως φοιτητής της Θεολογίας. Ο παράξενος νέος όμως επέμενε πως ήθελε να σπουδάσει φιλολογία· φιλολογία, όχι θεολογία. Μπροστά στην επιμονή του οι αρμόδιοι του Πανεπιστημίου υποχώρησαν και έτσι ο Βολφ ήταν ο πρώτος που γράφτηκε ως φοιτητής φιλολογίας σ’ αυτό το γεραρό πανεπιστήμιο. Έτσι όχι μόνο κέρδισε μια σημαντική πρωτιά, αλλά έμελλε να γίνει και ο αρχηγέτης γενεών φιλολόγων. Ακόμη και πολύ μετά, όταν μέσα στα χωράφια της Φιλολογίας εισχώρησαν έννοιες όπως της Ψυχανάλυσης, της Nέας Κριτικής (New Criticism), του στρουκτουραλισμού, οι κλασικιστές δουλεύουν –οφείλουν να δουλεύουν– μέσα στα πλαίσια που έθεσε ο Βολφ και οι άμεσοι διάδοχοί του στον 19ο αιώνα. Ωστόσο πολύ έγκαιρα ο διάσημος καθηγητής της Γοττίγγης Κ.Γκ. Χάινε (C.G. Heyne [1729-1812]) προσπάθησε να τον στρέψει στη θεολογία ή τα νομικά, με το επιχείρημα ότι οι σοβαρές έδρες καθηγητών φιλολογίας ήταν μονάχα πεντέξι μέσα σ’ ολόκληρη τη Γερμανία – και κατειλημμένες[4]. Μάλιστα ο καθηγητής απόρησε ποιος ανόητος συμβούλεψε τον νεαρό να σπουδάσει αυτό που αποκαλούσε «φιλολογία»· μια ειδικότητα που θα τον καταδίκαζε στην πείνα. Ο Βολφ του απάντησε συνεσταλμένα μα σταθερά ότι φιλοδοξούσε να καταλάβει μία απ’ αυτές τις έδρες. Ένα ειρωνικό χαμόγελο διαγράφηκε στα χείλη του καθηγητή. Πρόσθεσε ωστόσο πως ο παράξενος νέος φοιτητής θα μπορούσε να παρακολουθεί τις παραδόσεις του δωρεάν. Γρήγορα ο Βολφ απογοητεύτηκε από τον τρόπο της διδασκαλίας, που θεωρούσε ασαφή και επιφανειακό. Σαν να μην αρκούσε αυτό, στο επόμενο εξάμηνο αποκλείστηκε από τα μαθήματα για τον Πίνδαρο. Ως λύση άρχισε πάλι να εφαρμόζει την παλιά του μέθοδο της αυτοδιδασκαλίας και της αυτομόρφωσης. Στο δεύτερο έτος των σπουδών του είχε καταφέρει να δίνει διαλέξεις με θέματα της επιλογής του. Στα μισά της επόμενης χρονιάς ο Χάινε, που μάλλον άλλαξε γνώμη γι’ αυτόν, τον σύστησε στο διδασκαλείο του Ίλφελντ (Ilfeld). Εκεί έμεινε δυόμισι χρόνια, παντρεύτηκε, και κατόπιν διορίστηκε διευθυντής διδασκαλείου στο Όστερόντε του Χαρτς (Osterode am Harz), αφήνοντας άριστες εντυπώσεις. Ήδη από την περίοδο του Ίλφελντ το μυαλό του Βολφ άρχισε να απασχολεί το Ομηρικό ζήτημα, ενώ παράλληλα δούλευε συστηματικά πάνω στον Πλάτωνα· τον φιλόσοφο που, αν περνούσε απ’ το χέρι του, θα εξόριζε τον Ποιητή από την ιδανική πολιτεία του. Στην έκδοση του Συμποσίου που ετοίμασε (1782) είχε προσθέσει σημειώσεις στα γερμανικά, μια καινοτομία τότε, αφού τα λατινικά ήταν η γλώσσα της λογιοσύνης. Αυτό σε μια προσπάθεια να παρακινήσει το ενδιαφέρον των νέων. Για όλη τη μέχρι τότε δραστηριότητά του, ο φον Τσέντλιτζ (Zedlitz), υπουργός Παιδείας του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Γ΄ και πρωτοπόρος στα ζητήματα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, τον κάλεσε να καταλάβει την έδρα «Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής» στο πανεπιστήμιο της Χάλλης[5]. Ο Βολφ ήταν τότε 24 ετών. Στη Χάλλη ο Βολφ δίδαξε με ενθουσιασμό και ζήλο επί 23 χρόνια, αλλάζοντας αισθητά το πνεύμα του πανεπιστημίου. Έμεινε εκεί μέχρι που η γαλλική εξουσία μετά τη μάχη της Ιένας (1806) έκλεισε αναγκαστικά το πανεπιστήμιο. Η δραστηριότητα του Βολφ δεν περιοριζόταν σε στεγνά φιλολογικά ζητήματα. Στη διδασκαλία του επιστράτευε την αρχαιολογία, την αρχαία γεωγραφία, αρχές της Ιστορίας, ζωγραφική, νομισματολογία, κ.λπ. Για παράδειγμα, συνέδεσε τη διδασκαλία του Προς Λεπτίνην λόγου του Δημοσθένη με στοιχεία του Αττικού δικαίου. Ως διδάσκαλος ο Βολφ ήταν συναρπαστικός. Έκανε τις ομιλίες του όχι διαβάζοντας ένα προ-ετοιμασμένο κείμενο, αλλά με κάποιες ελάχιστες σημειώσεις που τροφοδοτούσαν το γεμάτο από γνώσεις και ιδέες μυαλό του. Ο λόγος του γοήτευε. Κάποτε στα 1805 ο ήδη διάσημος Γκαίτε παρακάλεσε μία από τις κόρες του Βολφ να τον κρύψει πίσω από μια κουρτίνα της αίθουσας παραδόσεων, ώστε να πάρει μια ιδέα των μαθημάτων του. Ο Γκαίτε δήλωσε κατόπιν ενθουσιασμένος. Διότι η φιλοδοξία του καθηγητή Βολφ δεν ήταν να επιδείξει την πολυμάθειά του, αλλά να παρακινήσει ποικιλοτρόπως τους νέους σε κριτική μελέτη και έρευνα που θα τους οδηγήσει στην ορθή κάθε φορά λύση. Γνώριζε άλλωστε από τον Εφέσιο σοφό ότι πολυμαθίη νόον οὐ διδάσκει. Η μόνη διακόσμηση στην αίθουσα των μαθημάτων του ήταν μια προτομή του Λέσσινγκ. O Βολφ ήταν περισσότερο ένας ενθουσιώδης προφοριστής παρά συγγραφέας. Τα γραφτά του προέκυπταν από το περιεχόμενο της διδασκαλίας του. Ο στόχος του ήταν μια συνολική εξέταση του αρχαίου κόσμου· ασφαλώς με βάση τα κείμενα· διά των οποίων οι τετελευτηκότες τοῖς ζῶσι διαμνημονεύονται. Για παράδειγμα, όσα δίδασκε για τους σκοπούς της φιλολογίας παρακίνησαν έναν μαθητή του, τον μετέπειτα περίφημο καθηγητή Μπεκ (Böckh) –Βοίκχιον τον εξελληνίζει Μιστριώτης– να γράψει για τα δημόσια οικονομικά της Αθήνας. Ένας άλλος σπουδαίος μαθητής του, ο Ιμμάνουελ Μπέκερ (Immanuel Bekker), έμεινε πιστός στη μελέτη των κειμένων. Ο ίδιος ο Βολφ επηρεάστηκε σοβαρά από τον Γ. Γκ. Άιχορν (J.G. Eichhorn [1752-1827]), καθηγητή θεολογίας στο Γκέτινγκεν, ο οποίος ήδη εφάρμοζε τις αρχές της υψηλής κριτικής στη μελέτη των ιερών Γραφών[6], θέτοντας έτσι τις βάσεις της απομύθευσής τους. Τα περίφημα Prolegomena ad Homerum (Χάλλη, 1795) είχαν ευκαιριακή αφορμή. Συγκεκριμένα, μια δίτομη σχολική έκδοση των Ομηρικών επών από τον Βολφ (1784-1785) είχε πρόωρα εξαντληθεί. Έτσι ο εκδότης τού ζήτησε να ετοιμάσει μια νέα έκδοση. Καθώς στην εξαντλημένη έκδοση δεν υπήρχαν καθόλου σημειώσεις, ο Βολφ πρότεινε, πέρα από κάποιες ανα-θεωρήσεις του κειμένου, να γράψει και έναν πρόλογο όπου θα εξηγούσε τις αρχές τις οποίες είχε εφαρμόσει στην έκδοση του κειμένου. Τελικά όμως έκανε απείρως περισσότερα, αφού με τα Προλεγόμενά του κήρυξε στην εποχή του τη μεγάλη επανάσταση που συνοπτικά ονομάζεται όχι απλώς Ομηρικό ζήτημα –αυτό υπήρχε ήδη από την Αλεξανδρινή εποχή–, αλλά το κατά Βολφ ευαγγέλιο του Ομηρικού ζητήματος[7]. Εκεί λοιπόν που το ζήτημα είχε αφεθεί ήσυχο από την αρχαιότητα με μικρές κατά καιρούς αναρριπίσεις, ο Βολφ σκάλισε δυναμικά τις κρύες στάχτες προκαλώντας μεγάλη φωτιά. Προκαλώντας επίσης τους ομοτέχνους του, κανένας από τους οποίους δεν μπορούσε να μείνει αμέτοχος· μηδετέρας μερίδος. Γιατί, με άλλα λόγια, ο Βολφ κάλεσε τον μεγαλύτερο ποιητή του κόσμου ενώπιον του φοβερού βήματος της Νέας Φιλολογίας να δείξει «τι γράμματα ήξερε». Όμως ο μέγας εγκαλούμενος έδειχνε να μην καταλαβαίνει για ποιο πράγμα του μιλάνε. Βεβαίως τίποτε –και κανένας– δεν προέρχεται από παρθενική γένεση. Λίγα χρόνια πριν (1788) ο Γάλλος καθηγητής Ζαν-Μπατίστ ντε Βιλουαζόν (Jean-Baptiste de Villoison [1750-1805]) είχε δημοσιεύσει τα περίφημα Σχόλια του Codex Venetus της Ιλιάδας. Σ’ αυτά επισημαίνονταν οι αποκλίσεις των αρχαίων ομηρικών κειμένων[8]. Ο Βολφ απέδωσε τις αποκλίσεις αυτές στην ασυνέπεια της προφορικής παράδοσης των Επών, πράγμα ευνόητο. Υποστήριξε ότι εξ αυτού του λόγου είναι αδύνατον να φθάσουμε σε κάποιο κείμενο του ίδιου του Ποιητή ή της εποχής του, και ότι οι φιλόλογοι θα έπρεπε να αρκεσθούν στην αποκατάσταση του κειμένου της Αλεξανδρινής εποχής. Τα Προλεγόμενα γράφτηκαν εν σπουδή για τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Απευθύνονταν, σχεδόν προκλητικά στους ειδικούς, εντός και εκτός Γερμανίας, εξού και η χρήση της λατινικής· μιας περίτεχνης λατινικής[9]. Μάλιστα μπορεί να θεωρηθούν το τελευταίο μείζον έργο των ευρωπαϊκών γραμμάτων που γράφτηκε στα λατινικά. Για να προ-καταβάλει μάλιστα τους ομοτέχνους του δήλωνε την πληρότητα της προπαρασκευής του (βλ. μότο). Και όντως η γνώση αλλά και η αξιοποίηση κάθε δυνατής πηγής πληροφοριών εκ μέρους του συγγραφέα μας είναι εντυπωσιακή. Εκεί ο Βολφ επισημαίνει ότι οι ελλείψεις των διαθέσιμων εκδόσεων του Ποιητή, κατά την άποψή του οφείλονται σε εσφαλμένη χρήση όσων αναφέρουν ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και τα αρχαία Σχόλια. Κατόπιν εξετάζει την ιστορία των ποιημάτων από τα 950 μέχρι τα 550 π.Χ. και προσπαθεί να αποδείξει ότι: α) Τα Ομηρικά ποιήματα συντέθηκαν χωρίς τη βοήθεια της γραφής, που γύρω στα 950 π.Χ. ήταν είτε εντελώς άγνωστη στους Έλληνες ή, έστω, ακόμη δεν χρησιμοποιούνταν για λογοτεχνικούς σκοπούς. Τα ποιήματα παραδίδονταν με προφορικές απαγγελίες. Έτσι με την πάροδο του χρόνου υπέστησαν πολλές αλλοιώσεις, ηθελημένες ή τυχαίες· ιδίως από τους ραψωδούς. (Κάνει δε σαφή διάκριση μεταξύ αοιδών και ραψωδών). β) Όταν τα ποιήματα καταγράφηκαν γύρω στα 550 π.Χ. (στην εποχή του Πεισιστράτου) υπέστησαν και άλλες μεταβολές. Αυτές έγιναν ηθελημένα από τους διασκευαστές ή από λόγιους κριτικούς που απέβλεπαν στην εκλέπτυνση και τον εξευγενισμό του κειμένου. γ) Η Ιλιάδα έχει αισθητική ενότητα σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από την Οδύσσεια. Η ενότητά της όμως δεν οφείλεται στα πρωτογενή ποιήματα, αλλά έχει επιβληθεί από αισθητική επεξεργασία σε κάποια μεταγενέστερη εποχή. δ) Τα πρωτογενή ποιήματα από τα οποία έχουν συναρμοσθεί η δική μας Ιλιάδα και η δική μας Οδύσσεια δεν οφείλονταν στον ίδιο δημιουργό. Ωστόσο ο Βολφ δέχεται ότι στον Όμηρο οφείλονται τα περισσότερα των επιμέρους ασμάτων που κατόπιν συναποτέλεσαν τα Έπη. Το υπόλοιπο μέρος αποδίδει στους Ομηρίδες ραψωδούς που προσπάθησαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Ομήρου. Ο πλήρης τίτλος του έργου ήταν Prolegomena Ad Homerum Sive De Operum Homericorum Prisca Et Genuina Forma Variisque Mutationibus Et Probabili Ratione Emendandi (Προλεγόμενα στον Όμηρο, ή περί της πρωταρχικής και γνήσιας μορφής των έργων του Ομήρου, των διαφόρων αλλοιώσεών τους, και του ορθού τρόπου αποκατάστασης του κειμένου). Σχετικά μακρύς ο τίτλος, κατά τη συνήθεια της εποχής, όπου οι τίτλοι και κυρίως οι υπότιτλοι αποτελούσαν κάτι σαν περίληψη του βιβλίου[10]. Το βιβλίο εξέδωσε η «Libraria Orphanotrophei». Κατά τον Βολφ το ομηρικό κείμενο ακολούθησε έξι φάσεις: α) Από την εποχή της δημιουργίας (όχι συγγραφής!) των Επών μέχρι την εποχή του Πεισίστρατου· β) μέχρι τον Ζηνόδοτο· γ) μέχρι τον Απίωνα· δ) μέχρι τον Λογγίνο και τον Πορφύριο· ε) μέχρι τον Δημ. Χαλκοκονδύλη, εκδότη της editio princes, της αρχέτυπης έκδοσης· στ) μέχρι την εποχή που γράφει ο Βολφ. Από αυτές, τα Προλεγόμενα εξέταζαν μόνο τις τρεις πρώτες περιόδους. Ο σχεδόν απειλητικά προαναγγελλόμενος δεύτερος τόμος δεν εκδόθηκε ποτέ[11]. Τα Προλεγόμενα αιφνιδίασαν. Εκεί που όλα τα σχετικά ζητήματα φαίνονταν λυμένα ή ξεχασμένα, σχεδόν όλα τέθηκαν ξανά στο τραπέζι. Το βιβλίο θεωρήθηκε από τους περισσότερους κάτι σαν ιεροσυλία εναντίον του θεϊκού Ομήρου. Ήταν σαν να τον κατέβαζαν βίαια από το βάθρο του· σαν να τον ξε-αποθέωναν. «Λογοτεχνική ασέβεια» τα χαρακτήρισε ο Βιλουαζόν, εκφράζοντας τη λύπη του γιατί με το έργο του είχε προσφέρει όπλα στον Βολφ. Ο Φωριέλ, γνωστός σε μας κυρίως από την έκδοση των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, αργότερα μεταφύτευσε τις ιδέες του Βολφ στη Γαλλία. Στη Γερμανία τις ιδέες του Βολφ αποδέχθηκαν ο Βίλελμ φον Χούμπολντ (Wilhelm von Humboldt), αλλά τις απέρριψαν οι ποιητές Κλόπστοκ (Klopstock), Σίλερ (Schiller) και Βήλαντ (Wieland), καθώς και ο Φος (Voss), δοκιμασμένος μεταφραστής του Ομήρου. Ο Γκαίτε αρχικά συμφώνησε με τον Βολφ, αλλά αργότερα δήλωσε ότι πίστευε στην ενότητα της Ιλιάδας. («Homer wieder Homer», Όμηρος και ξανά Όμηρος)· ο ένας και ενιαίος Όμηρος βέβαια. Στις Συνομιλίες με τον Γκαίτε ο ποιητής εξέφρασε την άποψη πως στην ποίηση η εξοντωτική κριτική δεν είναι επιζήμια. Και ο Βολφ διέλυσε μεν τον Όμηρο, αλλά δεν μπόρεσε να βλάψει το ποίημα. Το ποίημα είναι σαν τους ήρωες της Βαλχάλα που το πρωί γίνονται κομμάτια και το βράδυ είναι πάλι ακέραιοι[12]. «Μέγαν φιλόλογον» και «επιφανή άνδρα» αποκαλεί τον Βολφ ο ημέτερος Μιστριώτης, που αποκρούει με αοριστολογίες την ανυπαρξία γραφής στην εποχή του Ομήρου. Κάνει όμως την ορθή παρατήρηση ότι ο Βολφ, έχοντας ζήσει 29 ολόκληρα χρόνια μετά τα Προλεγόμενα, «δεν επειράθη, όπως τα Ομηρικά έπη κριτικώς εξετάσας ανακαλύψη τα εσωτερικά ίχνη της γενέσεως αυτών»[13]. Ο Χέρντερ (Herder) τον Σεπτέμβριο 1795 δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο «Homer: Ein Günstling der Zeit». («Όμηρος, ένας ευνοημένος του χρόνου»), με αυτό το Günstling να έχει μάλλον υποτιμητική χροιά. Εκεί υποστήριζε ότι η ραψωδική προέλευση των ομηρικών ποιημάτων τού ήταν γνωστή από καιρό. Μάλιστα ισχυριζόταν ότι από μαθητής είχε ανακαλύψει τη διαφορά δημιουργών της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Φυσικά η άποψη περί διαφορετικών δημιουργών ήταν ένα δεδομένο των χωριζόντων της Αλεξανδρινής εποχής. Εκεί υποστήριζε επίσης ότι η Ομηρική ήταν ουσιαστικά δημοτική ποίηση, όπως τα δημοτικά τραγούδια των διαφόρων λαών – η πρώτη μορφή λογοτεχνίας. Ο Βολφ, θεώρησε το άρθρο του Χέρντερ σαν μια μορφή λογοκλοπής και ζήτησε τη βοήθεια του Χάινε. Ο Χάινε όμως σε μια κριτική του (Δεκ. 1795) είχε θεωρήσει ότι ο Βολφ με τα Προλεγόμενά του έδρεψε τους καρπούς της δουλειάς του Βιλουαζόν. Πρόσθετε μάλιστα ότι και ο ίδιος είχε αυτές τις απόψεις. Υπαινισσόταν δε ότι ο Βολφ είχε αντλήσει τις ιδέες του από τις δικές του παραδόσεις. Χαρακτηριστικά έγραφε «οὐδὸς δ᾿ ἀμφοτέρους ὅδε χείσεται, / ετούτο το κατώφλι εδώ χωράει και τους δυο μας» (Οδ., σ. 17). Ο Βολφ θύμισε στον Χάινε ένα δοκίμιό του για τον Όμηρο που του είχε στείλει στα 1779. Ο Χάινε απάντησε ότι είχε ξεχάσει αυτό το δοκίμιο, αλλά θυμόταν πως είχε μιλήσει με τον Χέρντερ για τον Όμηρο ήδη από τα 1770. Έτσι η έμμεση κατηγορία του Χάινε κατά του Βολφ δεν επαναλήφθηκε μεν – αλλά ούτε και αποσύρθηκε. Ο Βολφ δίνοντας συνέχεια –άλλο που δεν ήθελε!– αναγκάστηκε να απαντήσει δημοσιεύοντας σε ένα φυλλάδιο τα γράμματά του στον Χάινε, διανθισμένα με αρκετά σήματα λυγρά και θυμοφθόρα για τον παραλήπτη· πάντα βέβαια με επιδέξια λογιοσύνη. Στείρες φιλολογικές έριδες; Φθόνος; Όπως και να ’χει, καμία έκπληξη. Πολύ νωρίς άλλωστε ο Ησίοδος έχει επισημάνει την αμοιβαία έχθρα ή/και φθόνο των ομοτέχνων και των ομοίων: «κεραμεὺς κεραμεῖ κοτέει καὶ τέκτονι τέκτων, καὶ πτωχὸς πτωχῷ φθονέει καὶ ἀοιδὸς ἀοιδῷ» (Έργα και Ημέραι, 25 επ.). Το βιβλίο σημείωσε succèss de scandale, σκανδαλώδη επιτυχία. Ο Βολφ εστίασε όχι τόσο στην αρχαία Αλεξανδρινή διάκριση μεταξύ χωριζόντων και ενωτικών, όσο στο κρίσιμο ζήτημα της γραφής. Με τις δεδομένες συνθήκες στην Ελλάδα της εποχής του θα μπορούσε ο Όμηρος να έχει γράψει τα Έπη; Η απάντηση του συγγραφέα μας ήταν κατηγορηματικά αρνητική. Καθώς δε η λογιοσύνη (οι literati, οι men of letters) θεωρούσε τον Όμηρο γενάρχη των Γραμμάτων[14] της, ήταν προφανές ότι αυτό ήταν κάτι που δεν ήταν διατεθειμένη να δεχτεί εύκολα. Ολόκληρος Όμηρος αγράμματος, δηλαδή αστοιχείωτος; Η αγανάκτηση είναι αδικαιολόγητη. Διότι οι erudissimi δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν ότι η «αγραμματοσύνη», η άγνοια της γραφής, δεν είναι δυνατόν να αποτελεί μομφή για κάποιον που ζει μέσα σε μια κοινωνία που δεν έχει γνωρίσει ακόμη τη γραφή. Εξάλλου οι εγγράμματοι αδυνατούν να συλλάβουν πώς φαντάζεται τη λέξη –και τη φράση– ο άνθρωπος που ζει σε μια κοινωνία του προφορικού λόγου (oral society). Η αποθέωση του Ομήρου. Μαρμάρινο ανάγλυφο, πιθανώς του 3ου π.Χ. αιώνα, που αποδίδεται στον Αρχέλαο από την Πριήνη, και βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Η αρχαιότητα αποθέωσε τον Όμηρο. Η νέα Ομηρική έρευνα θεωρεί τον Όμηρο ένα συμβολικό όνομα για τον κατεξοχήν ποιητή της ελληνικής αρχαιότητας. Η ισχυρότερη ένδειξη ότι ο Όμηρος υπήρξε, θεωρείται το όνομά του, που δεν είναι ένα όνομα δηλωτικό της ιδιότητάς του. Φυσικά στις παραστάσεις του Ομήρου δεν υπάρχει καμία που να τον παριστάνει με γραφίδα στο χέρι. Σχεδόν ομόφωνα θεωρείται ένας προφορικός ποιητής επών (αοιδός). Όταν όμως οι άμεσα ενδιαφερόμενοι συνήλθαν από τον αρχικό κραδασμό, τα Προλεγόμενα του Βολφ άρχισαν να αποφέρουν τους πλούσιους καρπούς τους τόσο στην επόμενη όσο και στις επόμενες γενιές ομηριστών και κλασικών φιλολόγων. Οι οποίοι πλέον όφειλαν να δουλεύουν μέσα στη συνολική επιστήμη της αρχαιότητας που καθιέρωσε αυτός ο προικισμένος νέος φιλόλογος από ένα μικρό χωριό της Θουριγγίας. Ο επί θυγατρί γαμβρός τού Βολφ, Βίλελμ Κέρτε (Wilhelm Körte), έγραψε μια δίτομη βιογραφία του, Leben und Studien, Fried. Aug. Wolf’s, des Philologen / Η ζωή και οι μελέτες του Φ.Α. Βολφ, του Φιλολόγου, (Έσσεν, 1833). Η έμφαση στον Φιλόλογο δεν είναι βέβαια διόλου τυχαία. Διότι ο Βολφ ήταν όντως ο φιλόλογος par excellence. Ο Βολφ υπηρέτησε στο πανεπιστήμιο της Χάλλης για 23 ολόκληρα χρόνια διδάσκοντας, και διευθύνοντας το εκεί κλασικό σεμινάριο. Προσπαθούσε να διαπλάσει μια νέα γενιά κλασικών φιλολόγων που να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών. Η εκεί καριέρα του τελείωσε απότομα στα 1806 μετά την καταστροφή των Πρώσων στη μάχη της Ιένας (1805) και το βίαιο κλείσιμο που πανεπιστημίου της Χάλλης. Υπάρχει μια ωραία εικόνα που δημοσιεύθηκε στο Harper’s Magazine στα 1895. Δείχνει τον Ναπολέοντα να μπαίνει έφιππος κατακτητής στην Ιένα, ενώ παρεκεί ο ιδεαλιστής φιλόσοφος Χέγκελ τον αποθαυμάζει ως την ενσάρκωση του Παγκόσμιου Πνεύματος (Weltseele). Το εν λόγω Παγκόσμιο Πνεύμα όμως, πολύ μικρόψυχα έκλεισε πάραυτα το πανεπιστήμιο της Χάλλης και έστειλε τους φοιτητές στα σπίτια τους. Έτσι ο Βολφ βρέθηκε χωρίς δουλειά και χωρίς τους φοιτητές του. Μετακόμισε στο Βερολίνο, όπου πέραν των άλλων, συνέδραμε τον Χούμπολντ στην ίδρυση του πανεπιστημίου του Βερολίνου (1810). Ο Γκαίτε παρότρυνε τον πασίγνωστο πλέον –για άλλους διαβόητο!– φιλόλογο να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία και να αφοσιωθεί στο γράψιμο. Ο Βολφ όμως, τώρα πτοημένος, ήταν περισσότερο ρητὴρ λόγων παρά πρηκτὴρ ἔργων. Η διάθεση για συγγραφές, που άλλωστε δεν τον ενθουσίαζαν, τον εγκατέλειπε. Ωστόσο ίδρυσε στο Βερολίνο τη βραχύβια επιθεώρηση Museum der Altertumswissenschaft (τ. Ι, 1807 - τ. ΙΙ, 1810), μαζί με τον μαθητή του παιδαγωγό και θεολόγο Φ. Μπούτμαν (Ph. Buttmann). Στο πρώτο τεύχος δημοσίευσε ένα δοκίμιο με τον τίτλο «Darstellung der Altertums-wissenschaft» («Παρουσίαση της επιστήμης της αρχαιότητος»). Εκεί εκθέτει τις αρχές της νέας ολιστικής επιστήμης. Εξάλλου και στη Χάλλη ο Βολφ είχε πραγματοποιήσει μια σειρά παραδόσεων με τον τίτλο «Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Φιλολογίας» με σκοπό τον προσανατολισμό των νέων φοιτητών. Έτσι η Darstellung δεν είναι παρά μια έντυπη εκδοχή των παραδόσεων εκείνων, όπως συμβαίνει άλλωστε και με τα περισσότερα γραπτά του. Το 1824 ο Βολφ, προσπαθώντας να ξεφύγει από τις συνέπειες μιας αρρώστιας που τον βασάνιζε από το 1822, ξεκίνησε ένα ταξίδι για τη Νίκαια σε αναζήτηση ήπιου μεσογειακού κλίματος, αλλά πέθανε στη Μασσαλία, ιδρυμένη από αρχαίους Έλληνες αποίκους. Εκεί ένα επίγραμμα στα λατινικά σημειώνει το μέρος όπου περίπου ήταν ο τάφος του. Μια προτομή του στην aula του πανεπιστημίου της Χάλλης μνημειώνει τον τόπο όπου έδρασε τόσο για τις τότε όσο και για τις επόμενες γενιές φιλολόγων ο Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ. Ο Βολφ έζησε σε μια εποχή που μέσα στο γενικότερο κλίμα της Ευρώπης γινόταν ένας ο αγώνας αναγνώρισης· και οι Γερμανοί φιλόλογοι, οι άνθρωποι των γραμμάτων γενικότερα, διεκδικούσαν το δικό τους μερίδιο αναγνώρισης. Για το μεγαλύτερο μέρος του 18ου αι. ο γερμανικός πολιτισμός κυριαρχούνταν από τον γαλλικό. Παρ’ όλο που ο Φρειδερίκος είχε ανυψώσει την Πρωσία σε μεγάλη στρατιωτική δύναμη, η Γερμανία δεν είχε να παρουσιάσει αντίστοιχες επιδόσεις στη λογοτεχνία. Ο βασιλιάς ο ίδιος προτιμούσε να μιλάει και να γράφει εκλεπτυσμένα γαλλικά. Μέχρι τα μέσα του αιώνα αυτού δεν μπορούσε να βρει κανείς στη Γερμανία γραμματειακά κατορθώματα αντίστοιχα ενός Μοντεσκιέ, ενός Βολταίρου, ή των ανερχόμενων αστέρων Ντιντερό και Ρουσσώ. Η κατάσταση έπρεπε να αλλάξει δραστικά. Έτσι μέχρι στα τέλη του 18ου αιώνα η Γερμανία μπορούσε να παρουσιάσει πνεύματα του μεγέθους των Γκαίτε, Καντ, Σίλερ και άλλων. Όμως τότε η πολιτική τύχη της Γερμανίας άλλαξε. Η ήττα της Ιένας του 1806 και η ταπεινωτική συνθήκη του Τιλσίτ έθεσαν ξανά τη Γερμανία υπό την γαλλική κυριαρχία. Ωστόσο η γερμανική απάντηση ήταν πολιτιστική και πολιτική. Η ίδρυση του πανεπιστημίου του Βερολίνου στα 1810 ήταν χαρακτηριστική. Παρ’ όλο όμως που ο Βολφ μετά το κλείσιμο της Χάλλης έμεινε για αρκετά χρόνια στο Βερολίνο, οι αρχές δεν εκμεταλλεύτηκαν τις φιλολογικές και παιδαγωγικές γνώσεις του προς όφελος του νεότευκτου πανεπιστημίου. Ο Βολφ αισθανόταν να συμμετέχει σ’ αυτή την πολιτισμική αντεπίθεση. Οι μαθητές του (Μπεκ και Μπέκερ αρχικά) συνέλαβαν το μήνυμα του δασκάλου και παρέλαβαν τη σκυτάλη. Η παροιμιώδης φράση του Νεύτωνα «I do not feign hypotheses» (Δεν προσποιούμαι υποθέσεις) αισθάνονταν ότι αφορά και τους κλασικούς φιλολόγους· που θεωρούσαν ότι οι μεταφυσικές ερμηνείες δεν είχαν θέση στη δουλειά τους. (Ο Βολφ στην Darsellung επαινεί τον βοτανολόγο ή τον αστρονόμο που παρακάμπτουν τους ύμνους στο θεό –που «τα πάντα εν σοφία εποίησε»– και κοιτάνε τη δουλειά τους). Έτσι οι ουμανιστές έπρεπε να μιμηθούν τις μεθόδους των θετικών επιστημών (Wissenschaften) αν ήθελαν να συναγωνισθούν τις επιτυχίες τους. Αν κάποιος εκ των philosophes χαρακτήριζε έναν συνάδελφό του Νεύτωνα στον τομέα του, αυτό αποτελούσε μια σπουδαία φιλοφρόνηση[15]. Αποτελεί μια σημαντική αναγνώριση της συμβολής του Βολφ στην επιστήμη γενικότερα αυτό που έγραψε ο Σέλινγκ: «Στη γεωλογία περιμένουμε ακόμη την ιδιοφυΐα που θα αναλύσει τη γη και θα δείξει τη σύνθεσή της όπως ο Βολφ ανέλυσε τον Όμηρο»[16]. Ο Βολφ όχι μόνο εξάρθρωσε τα Έπη, αλλά και τον ίδιο τον Όμηρο τον αντικαθιστούσε από μια επιτροπή της εποχής του Πεισίστρατου. Χρειαζόταν λοιπόν πολύς χρόνος για να ανατραπούν αυτά που πίστευαν οι αιώνες της παράδοσης. (Και βεβαίως ακόμη και η πιο μακρά συνήθεια δεν αποτελεί απόδειξη ορθότητας). Τα Προλεγόμενα του Βολφ πυρήνα έχουν το ζήτημα της ύπαρξης ή ανυπαρξίας της ελληνικής γραφής στην Ομηρική εποχή. Μια επινόηση που πλέον θεωρείται συνώνυμο του πολιτισμού[17]. Υπ’ όψιν ότι στην εποχή του Βολφ δεν είχαν βρεθεί ακόμη οι παλαιότερες αλφαβητικές ελληνικές επιγραφές. Λ.χ. η Οιονόχη του Διπύλου ή το Νέστορος Ποτήριον. Τα μέχρι τώρα αρχαιολογικά ευρήματα ή μη-ευρήματα έχουν δικαιώσει τον Βολφ. Όσο κι αν μια χρονολόγηση του Ομήρου γύρω στα 950 π.Χ. σήμερα θεωρείται υψηλή, τα πρώτα δείγματα της ελληνικής αλφαβητικής γραφής δεν ξεπερνούν τα 750 π.Χ. Ικανή δηλαδή απόσταση. Ο Βολφ έδειξε πειστικά ότι ο Όμηρος δεν είχε στη διάθεσή του τη γραφή· συνεπώς έπρεπε να χρησιμοποιεί άλλα μέσα για την άσκηση της τέχνης του. Η ίδια η λέξη έπος (Ϝέπος) παραπέμπει σε κάτι προφορικά εκφραζόμενο· «pour désigner les paroles», όπως λένε οι ειδικοί[18]. Η γραφή –ένα συμβάν μέσα στη συνολική ιστορία της γλώσσας– όχι μόνο δεν χρησιμοποιήθηκε για λογοτεχνικούς σκοπούς στην αρχή της εμφάνισής της στην Ελλάδα (ή και οπουδήποτε αλλού), αλλ’ αντίθετα, όσο η χρήση της γραφής διαδιδόταν, τόσο η επική ποίηση έφθινε. Το πώς μπορούσε να λειτουργεί η απαγγελία μακρών επών σε λαούς χωρίς γραφή, το έδειξε ένας άλλος πρωτοπόρος, ο Αμερικανός ομηριστής Μίλμαν Πάρυ (Milman Parry [1902-1935]) με επιτόπιες έρευνες στα νότια Βαλκάνια[19]. Εν τούτοις στα 1991 ο επίσης Αμερικανός κλασικιστής Μπάρυ Πάουελ (Barry B. Powell) έγραψε ένα βιβλίο που συζητήθηκε. Εκεί υποστήριζε ότι η ελληνική αλφαβητική γραφή δημιουργήθηκε προκειμένου να καταγραφούν τα Ομηρικά έπη[20]. Οι άνθρωποι των γραμμάτων δύσκολα φαίνεται μπορούν να συμβιβαστούν με το απλούστατο, ότι η γραφή παγκοσμίως δεν πρωτοχρησιμοποιήθηκε για λογοτεχνικούς σκοπούς. Η τήρηση αποθηκεύσεων, η πρωτόγονη λογιστική και τα φορολογικά έχουν εδώ τα πρωτεία. Η γραφή, ως μορφή εξωσωματικής μνήμης, επινοήθηκε καταρχάς για την εξυπηρέτηση πρακτικών, εντελώς πρακτικών σκοπών. Η εξέλιξη της γραφής σε τέχνη, λογοτεχνία, έπεται. Στο προϊστορικό Αιγαίο η μυκηναϊκή Γραμμική Β γραφή (όπως πιθανότατα και η προγενέστερη μινωική Γραμμική Α) χρησιμοποιήθηκε για τους λογιστικούς - φορολογικούς σκοπούς των κατ’ ιδίαν ανακτορικών κέντρων και για καταγραφές. Οι δημόσιες επιγραφές απουσιάζουν από τα μυκηναϊκά κέντρα, όπως βέβαια και τα ιστορικά, νομικά ή λογοτεχνικά κείμενα. Φυσικά το ότι δεν βρέθηκαν τέτοια κείμενα δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην και ότι δεν υπήρξαν. Όμως οι φιλόλογοι, όπως έδειξε ο Βολφ, οὗ τὴν μνήμην ἐπιτελοῦμεν, οφείλουν να μιλάνε τη γλώσσα της επιστήμης. Οι δε αρχαιο-λόγιοι οφείλουν να βγάζουν τα συμπεράσματά τους με τα κάθε φορά δεδομένα. Κλείνοντας ας αναφέρουμε ότι στα Ομηρικά έπη δεν περιγράφεται η Μυκηναϊκή εποχή (περ. 1600-1200 π.Χ.), αλλά η κοινωνία μεταξύ των λεγόμενων Σκοτεινών χρόνων –σκοτεινών για μας!– και της αυγής της αρχαϊκής εποχής. Ελάχιστα είναι τα μυκηναϊκά «αρχαιολογικά» στοιχεία στον Όμηρο[21]. Παρά λοιπόν τα όσα ευφάνταστα γράφει ο Γ. Κορδάτος στα (μικρομέγαλα) Νέα Προλεγόμενα στον Όμηρο, στην Ελλάδα δεν υπήρξε ούτε ιερατική γραφή, ούτε πιθανώς ιερατείο. Η μόνη σχέση με τις ιερές Γραφές είναι ενδεχομένως αυτή που αναφέρει ο πολύς Βιλαμόβιτς: ότι οι φιλόλογοι τις περισσότερες φορές γνωρίζουν τόσο άσχημα τον Όμηρο, όσο οι θρήσκοι τη Βίβλο[22]. Και ο Όμηρος; Σε όλους τους λαούς η ποίηση έχει προφορικές, ίσως δε και συλλογικές απαρχές. Οι Έλληνες, όσο προικισμένοι κι αν ήσαν, σ’ αυτό δεν αποτέλεσαν εξαίρεση. Άλλωστε οι Έλληνες ήταν διαρκώς εν τω γίγνεσθαι – γι’ αυτό και αεί παίδες. [1] «Jacta est alea, ad quam certe non imparatus accessi». [2] Ιστορία των Ομηρικών επών, εν Αθήναις 21903, σ. 273. [3] W. Körte, Leben und Studien Fried. Aug. Wolf’s, des Philologen, 1. Theil, Bädeker, Έσσεν 1833, σ. 21 επ. [4] Και στη χώρα μας σήμερα, αν κάποιος θέλει να γίνει φιλόλογος πηγαίνει σε κάποια Φιλοσοφική Σχολή· που όμως δεν βγάζει …φιλόσοφους, αλλά φιλόλογους ή αρχαιολόγους. [5] J.E. Sandys, A History of Classical Scholarship, vol. III, CUP 1908, σ. 53. [6] J. Turner, Philology. The Forgotten Origins of the Modern Humanities, Princeton University Press, 2014, σ. 118. [7] Πολλά και χρήσιμα στο R. Volkmann, Geschichte und Kritik der Wolfschen Prolegomena zu Homer, Teubner, Λειψία 1874. [8] Για την κατάσταση του Ομηρικού ζητήματος από την λήξη της αρχαιότητας μέχρι τον Βολφ, βλ. πρόχειρα F.M. Turner, “The Homeric Question” στο Ian Morris and Barry Powell, A New Companion to Homer, Brill, Λέιντεν 1997, σ. 123 επ. [Eλλην. μτφρ. Φ. Πέτικα κ.ά., Παπαδήμας, Αθήνα 2009]. [9] Το βιβλίο μεταφράστηκε στα γερμανικά από τον Herman Muchau μόλις στα 1908 (με ανατυπώσεις), έκδ. Reclam, Λειψία. [10] Τότε τα βιβλία κυκλοφορούσαν άκοπα για τον φόβο της λαθρανάγνωσης, οπότε ο τίτλος έπρεπε να λειτουργεί και σαν πίνακας περιεχομένων. [11] Έχουν διασωθεί κάποιες λίγες σημειώσεις του Βολφ τις οποίες μπορεί κανείς να βρει στην έκδοση F.A. Wolf, Prolegomena to Homer [1795] translated with Introduction and Notes by A. Grafton, G.W. Most, and J.E.G. Zetzel , Princeton University Press 1986, σσ. 220-226. [12] Αγ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 41983, σ. 141. [13] Γ. Μιστριώτης, Ελληνική Γραμματολογία, τ. Α΄, εν Αθήναις 1894, σ. 84, 89. [14] Δεν θα πρέπει να ταυτίζουμε τη Γραμματεία (< γράμματα) με τη Λογοτεχνία· η λογοτεχνία είναι όρος ευρύτερος περιλαμβάνοντας και την προφορική δημιουργία των λαών. Πβ. T.A. Szlezák, Τι οφείλει η Ευρώπη στους Έλληνες. Η θεμελίωση του πολιτισμού της Ευρώπης στην ελληνική αρχαιότητα, έκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2012, κεφ. Α΄, Ιλιάδα, σ. 24 και σ.τ.μ. [Χ.Ε. Μαραβέλια]. [15] Θαλῆς οὗτος, μα αυτός είναι ένας Θαλής, έλεγαν αντίστοιχα οι Έλληνες. [16] Α. Grafton et al., Prolegomena to Homer, ό.π., σ. 27. [17] Στα κινέζικα η λέξη για τη γραφή σημαίνει και πολιτισμός. [18] P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, Klincksieck, Παρίσι 1983, sv έπος. [19] Βλ. συνοπτικά, A. Parry (ed.), The Making of Homeric Verse: Τhe Collected Papers of Milman Parry, Clarendon Press, Οξφόρδη 1971. [20] B.P. Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, CUP 1991. Βλ. σχετ. Χ.Ε. Μαραβέλιας, «Ο Όμηρος και η γραφή. Έλεγχος μιας θεωρίας», Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ. 109 (Δεκ. 2008), σ. 95-102. [21] Για το ζήτημα γενικά βλ. J. Bennet, “Linear B and Homer” στο Y. Duhoux and A. Morpurgo Davies (eds.), A Companion to Linear B, vol. 3, Peeters, Λουβαίν-λα-Νεβ 2014, σσ. 187-233. Για τα αρχαιολογικά στοιχεία: E.S. Sherratt, «‘Reading the Texts:’ Archaeology and the Homeric Question», Antiquity 64 (1990), 807-824. [22] U. von Wilamowitz-Moellendorff, Homerische Untersuchungen, Weidmann, Βερολίνο 1884, σ. 381.

Φρήντριχ Άουγκουστ Βολφ: Ο άνθρωπος που έβγαλε τον Όμηρο «αγράμματο»

Σύνδεση