Οι κίνδυνοι της αδιαφορίας

Ο Ελί Βιζέλ (1928-2016), επιζήσας του Ολοκαυτώματος και κάτοχος του βραβείου Νόμπελ, εκφώνησε την παρακάτω φλογερή ομιλία στην Ανατολική Αίθουσα του Λευκού Οίκου στις 12 Απριλίου 1999, στο πλαίσιο της σειράς διαλέξεων Μιλένιουμ, τις οποίες παρουσίασαν ο τότε Πρόεδρος Μπιλ Κλίντον και η Πρώτη Κυρία Χίλαρι Ρόνταμ Κλίντον. Το καλοκαίρι του 1944, ο Ελί Βιζέλ ως έφηβος στην Ουγγαρία, μαζί με τον πατέρα του, τη μητέρα του και τις αδελφές του μεταφέρθηκαν από τους Ναζί στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς στην κατεχόμενη Πολωνία. Φθάνοντας εκεί, ο Βιζέλ και ο πατέρας του επιλέχθηκαν από τον γιατρό των Ες Ες Γιόζεφ Μένγκελε για καταναγκαστική εργασία και κατέληξαν στο κοντινό εργοστάσιο ελαστικών Μπούνα. Η καθημερινή τους ζωή περιλάμβανε ένα πιάτο σούπας με ψωμί που δεν χόρταινε ποτέ την πείνα, τη βάναυση πειθαρχία και την αδιάκοπη πάλη με την απελπισία. Κάποια στιγμή μάλιστα, ο νεαρός Βιζέλ υπέστη 25 βουρδουλιές για μια ελάχιστη παράβαση των κανόνων. Τον Ιανουάριο του 1945, καθώς πλησίαζε ο Ρωσικός Στρατός, ο Βιζέλ και ο πατέρας του απομακρύνθηκαν βιαστικά από το Άουσβιτς, πρώτα με υποχρεωτική πεζοπορία έως το Γκλίβιτσε κι έπειτα με ένα ασκεπές βαγόνι έως το Μπούχενβαλντ στη Γερμανία, όπου ο πατέρας του Βιζέλ, η μητέρα του και μια μικρότερη αδελφή του τελικά πέθαναν. Ο Βιζέλ απελευθερώθηκε χάρη στα αμερικανικά στρατεύματα τον Απρίλιο του 1945. Μετά τον πόλεμο, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και έγινε δημοσιογράφος, ενώ αργότερα μετακόμισε στη Νέα Υόρκη. Από το 1976 κατείχε την έδρα Άντριου Μέλλον των Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης. Έχει λάβει πλήθος βραβείων και τιμών συμπεριλαμβανομένου του Βραβείου Νόμπελ Ειρήνης για το 1986 και του Προεδρικού Μεταλλίου Ελευθερίας. Ήταν επίσης ο Πρόεδρος του αμερικανικού Μνημείου για το Ολοκαύτωμα κατά την ίδρυσή του. Ο Βιζέλ έχει συγγράψει περισσότερα από 40 βιβλία, συμπεριλαμβανομένης της Νύχτας, ένα οδυνηρό χρονικό της εμπειρίας του στο Ολοκαύτωμα, που πρωτοεκδόθηκε το 1958. (Στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016 [12007]). Στη διάλεξη του Βιζέλ στον Λευκό Οίκο, η Χίλαρι Κλίντον τον παρουσίασε με τα εξής λόγια: «Έχει παρέλθει πάνω από ένας χρόνος από τότε που ρώτησα τον Ελί εάν θα ήταν πρόθυμος να λάβει μέρος σε αυτές τις διαλέξεις Μιλένιουμ. … Ποτέ δεν θα μπορούσα να φανταστώ πως όταν θα έφτανε τελικά η στιγμή να βρεθεί σε αυτή τη θέση και να στοχαστεί πάνω στον αιώνα που πέρασε και το μέλλον που έρχεται, θα βλέπαμε παιδιά στο Κόσοβο να στοιβάζονται σε τρένα, χωρισμένα από τις οικογένειές τους, απομακρυσμένα από τα σπίτια τους, με την παιδική τους ηλικία, με τις αναμνήσεις τους και την ανθρώπινη υπόστασή τους, κλεμμένες». Κύριε Πρόεδρε, Κυρία Κλίντον, μέλη του Κογκρέσου, Πρέσβη Χόλμπρουκ, Εξοχότητες, φίλοι. Ακριβώς τούτη τη μέρα πενήντα τέσσερα χρόνια πριν, ένα μικρό Εβραιόπουλο από μια μικρή πόλη στα Καρπάθια ξύπνησε, όχι μακριά από την αγαπημένη Βαϊμάρη του Γκαίτε, σε έναν τόπο που θα έμενε για πάντα χαραγμένος στη μνήμη για την κακή του φήμη, ονόματι Μπούχενβαλντ. Το Εβραιόπουλο ήταν επιτέλους ελεύθερο, αλλά δεν υπήρχε χαρά στην καρδιά του. Πίστευε ότι χαρά δεν θα υπήρχε ποτέ ξανά. Απελευθερωμένο μια μέρα νωρίτερα από Αμερικανούς στρατιώτες, θυμάται την οργή τους απέναντι σε αυτό που αντίκρισαν. Κι ακόμα κι αν ζήσει ως τα βαθιά γεράματα, θα τους είναι πάντοτε ευγνώμον για αυτή την οργή, αλλά και για τη συμπόνια τους. Μολονότι δεν κατανοούσε τη γλώσσα τους, τα μάτια τους του έλεγαν όσα χρειαζόταν να ξέρει ‒ ότι κι εκείνοι επίσης θα θυμόντουσαν και θα στέκονταν μάρτυρες σε αυτό που είχε συμβεί. Και τώρα στέκομαι μπροστά σας, κύριε Πρόεδρε ‒Αρχιστράτηγε του στρατού που ελευθέρωσε εμένα, όπως και δεκάδες χιλιάδες άλλους‒ και είμαι βαθύτατα και αιώνια ευγνώμων στον αμερικανικό λαό. Η ευγνωμοσύνη είναι μια λέξη την οποία έχω μέσα στην καρδιά μου. Η ευγνωμοσύνη είναι αυτή που ορίζει την ανθρώπινη υπόσταση του ανθρώπινου όντος. Και είμαι ευγνώμων σε σένα, Χίλαρι ‒ή κυρία Κλίντον‒ για όσα είπατε, και για όσα κάνετε για τα παιδιά στον κόσμο, για τους άστεγους, για τα θύματα της αδικίας, τα θύματα της μοίρας και της κοινωνίας. Και σας ευχαριστώ όλους εσάς που είσαστε εδώ. Βρισκόμαστε στο κατώφλι ενός νέου αιώνα, μιας νέας χιλιετίας. Ποια θα είναι η κληρονομιά αυτού του αιώνα που χάνεται; Πώς θα τον θυμούνται στη νέα χιλιετία; Αναμφίβολα θα κριθεί, και θα κριθεί αυστηρά, τόσο με ηθικούς όσο και με μεταφυσικούς όρους. Αυτές οι αποτυχίες έχουν ρίξει βαριά σκιά πάνω στην ανθρωπότητα: δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, αμέτρητοι εμφύλιοι πόλεμοι, η δίχως νόημα αλυσίδα δολοφονιών ‒ο Γκάντι, οι Κένεντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Σαντάτ, ο Ράμπιν‒, λουτρά αίματος στην Καμπότζη και στη Νιγηρία, στην Ινδία και το Πακιστάν, την Ιρλανδία και τη Ρουάντα, στην Ερυθραία και την Αιθιοπία, το Σαράγεβο και το Κόσοβο· η απανθρωπιά των γκουλάγκ και η τραγωδία της Χιροσίμα. Και, σε ένα διαφορετικό επίπεδο φυσικά, το Άουσβιτς και η Τρεμπλίνκα. Τόσο πολλή βία, τόσο πολλή αδιαφορία. Τι είναι η αδιαφορία (indifference); Ετυμολογικά, η λέξη σημαίνει «καμία διαφορά» (no difference). Μια παράξενη και αφύσικη κατάσταση, στην οποία θολώνουν τα όρια μεταξύ φωτός και σκότους, σούρουπου και αυγής, εγκλήματος και τιμωρίας, σκληρότητας και συμπόνιας, καλού και κακού. Ποια είναι η πορεία της και ποιες οι αναπόφευκτες συνέπειές της; Αποτελεί μια φιλοσοφία; Είναι νοητή μια φιλοσοφία της αδιαφορίας; Είναι δυνατό κανείς να θεωρήσει την αδιαφορία ως αρετή; Είναι άραγε αναγκαίο ενίοτε να αδιαφορεί κανείς προκειμένου απλά να διατηρήσει τη λογική του, να ζήσει κανονικά, να απολαύσει ένα καλομαγειρεμένο γεύμα και ένα ποτήρι κρασί, ενώ ο κόσμος γύρω μας περνάει από χίλια μύρια κύματα; Φυσικά, η αδιαφορία μπορεί να είναι πειρασμός ‒ περισσότερο από αυτό, σαγηνευτική. Είναι πολύ ευκολότερο να αποστρέψουμε το βλέμμα μας από τα θύματα. Είναι πολύ ευκολότερο να αποφύγουμε τέτοιες αγενέστατες παρεμβολές στη δουλειά μας, τα όνειρά μας, τις ελπίδες μας. Είναι, σε τελική ανάλυση, δυσάρεστο, προβληματικό, να αναμιχθούμε στον πόνο και την απελπισία ενός άλλου. Ωστόσο, για το αδιάφορο άτομο, ο γείτονάς του δεν έχει καμία σημασία. Κι επομένως, οι ζωές τους δεν έχουν κανένα νόημα. Η απόγνωσή τους, κρυφή ή ακόμα και φανερή, δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Η αδιαφορία ανάγει τον άλλο σε μιαν αφαίρεση. Εκεί πέρα, πίσω από τις μαύρες θύρες του Άουσβιτς, οι πιο τραγικοί από όλους τους φυλακισμένους ήταν οι «Μουζελμένερ», όπως τους λέγανε. Μέσα στις σκισμένες κουβέρτες τους, κάθονταν ή ξάπλωναν στο χώμα, κοιτώντας με κενό βλέμμα στο κενό, δίχως συνείδηση ποιοι ήταν ή πού βρίσκονταν, ξένοι στο περιβάλλον τους. Δεν ένιωθαν πλέον πόνο, πείνα, δίψα. Δεν φοβούνταν τίποτα. Δεν ένιωθαν τίποτα. Ήταν νεκροί και δεν το γνώριζαν. Ριζωμένοι στη δική μας παράδοση, ορισμένοι από εμάς ένιωθαν πως η εγκατάλειψη από την ανθρωπότητα δεν ήταν τότε το τελικό στάδιο. Νιώθαμε πως η εγκατάλειψη από τον Θεό ήταν χειρότερη από την τιμωρία Του. Καλύτερα ένας άδικος Θεός από έναν Θεό αδιάφορο. Για μας, το να μας αγνοήσει ο Θεός ήταν σκληρότερη τιμωρία από το να γίνουμε θύματα της οργής Του. Ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει μακριά από τον Θεό ‒ όχι όμως έξω από τον Θεό. Ο Θεός είναι παντού όπου είμαστε εμείς. Ακόμα και όταν υποφέρουμε; Ακόμα και όταν υποφέρουμε. Η αδιαφορία, τρόπον τινά, απέναντι σε αυτό το γεγονός, στο ότι υποφέρουμε, καθιστά το ανθρώπινο ον απάνθρωπο. Η αδιαφορία, εν τέλει, είναι πιο επικίνδυνη από τον θυμό και το μίσος. Ο θυμός μπορεί ενίοτε να σταθεί δημιουργικός. Γράφεις ένα σπουδαίο ποίημα, μια σπουδαία συμφωνία, κάνεις κάτι ξεχωριστό για χάρη της ανθρωπότητας επειδή είσαι θυμωμένος με την αδικία την οποία αντικρίζεις. Αλλά η αδιαφορία δεν είναι ποτέ δημιουργική. Ακόμα και το μίσος μπορεί ενίοτε να εκμαιεύσει μιαν απόκριση. Το μάχεσαι. Το αποκηρύττεις. Το αφοπλίζεις. Η αδιαφορία δεν εκμαιεύει καμία απόκριση. Η αδιαφορία δεν συνιστά απόκριση. Η αδιαφορία δεν είναι αρχή, είναι τέλος. Κι επομένως, η αδιαφορία είναι πάντοτε φίλη του εχθρού, διότι ωφελεί εκείνον που επιτίθεται ‒ ποτέ το θύμα του, ο πόνος του οποίου μεγεθύνεται όταν νιώθει ξεχασμένο. Ο πολιτικός κρατούμενος στο κελί του, τα πεινασμένα παιδιά, οι άστεγοι πρόσφυγες ‒ αν δεν ανταποκριθούμε στη δυστυχία τους, αν δεν ανακουφίσουμε τη μοναξιά τους προσφέροντάς τους μια αχτίδα ελπίδας τότε τους διαγράφουμε από την ανθρώπινη μνήμη. Και αν αρνούμαστε την ανθρώπινη υπόστασή τους τότε προδίδουμε τη δική μας. Η αδιαφορία, λοιπόν, δεν αποτελεί μονάχα αμάρτημα, αλλά τιμωρία. Κι αυτό είναι ένα από τα σπουδαιότερα μαθήματα του αιώνα που φεύγει με τα πολυποίκιλα πειράματά του πάνω στο καλό και το κακό. Έρχομαι από έναν τόπο όπου η κοινωνία αποτελούνταν από τρεις απλές κατηγορίες ανθρώπων: τους φονιάδες, τα θύματα και τους παρατηρητές. Στη διάρκεια των σκοτεινότερων καιρών, μέσα στα γκέτο και τα στρατόπεδα εξόντωσης ‒και χαίρομαι που η κυρία Κλίντον ανέφερε πως τώρα τιμούμε αυτό το γεγονός, εκείνη την περίοδο, ότι διανύουμε τώρα τις Μέρες της Μνήμης‒, αλλά τότε αισθανόμασταν εγκαταλελειμμένοι, ξεχασμένοι. Όλοι μας έτσι νιώθαμε. Και η μοναδική μας φτωχή παρηγοριά ήταν πως πιστεύαμε ότι το Άουσβιτς και η Τρεμπλίνκα αποτελούσαν καλά φυλαγμένα μυστικά· ότι οι αρχηγοί του ελεύθερου κόσμου δεν γνώριζαν τι συνέβαινε πίσω από αυτές τις μαύρες θύρες και το συρματόπλεγμα· ότι δεν είχαν καμιά γνώση του πολέμου εναντίον των Εβραίων τον οποίο έκαναν οι στρατοί του Χίτλερ και οι συνένοχοί τους ως μέρος του πολέμου εναντίον των Συμμάχων. Θεωρούσαμε ότι αν ήξεραν, ασφαλώς αυτοί οι αρχηγοί θα είχαν κινήσει γη και ουρανό προκειμένου να παρέμβουν. Θα το είχαν βροντοφωνάξει με αποτροπιασμό και αποφασιστικότητα. Θα είχαν βομβαρδίσει τις σιδηροδρομικές γραμμές που οδηγούσαν στο Μπίρκεναου, μόνο τις σιδηροδρομικές γραμμές, έστω μια φορά. Και τώρα ξέρουμε, μάθαμε, ανακαλύψαμε ότι το Πεντάγωνο γνώριζε, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ γνώριζε. Γνώριζε και ο επιφανέστατος κάτοικος του Λευκού Οίκου τότε, που ήταν σπουδαίος αρχηγός ‒και το λέω με μεγάλη δυσαρέσκεια και πόνο, διότι σήμερα είναι ακριβώς 54 χρόνια από τοn θάνατό του‒ ο Φραγκλίνος Ντελάνο Ρούζβελτ πέθανε στις 12 Απριλίου του 1945, οπότε η παρουσία του είναι έντονη σε μένα και σε μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν ένας σπουδαίος αρχηγός. Δραστηριοποίησε τον αμερικανικό λαό και τον κόσμο, ρίχτηκε στον πόλεμο, φέρνοντας εκατοντάδες και χιλιάδες θαρραλέους και γενναίους στρατιώτες από την Αμερική να πολεμήσουν τον φασισμό, να πολεμήσουν τη δικτατορία, να πολεμήσουν τον Χίτλερ. Και τόσο πολλοί από τους νέους ανθρώπους έπεσαν στη μάχη. Και εντούτοις η εικόνα του στην εβραϊκή ιστορία ‒οφείλω να το πω‒ η εικόνα του στην εβραϊκή ιστορία είναι κηλιδωμένη. Το καταθλιπτικό επεισόδιο του πλοίου Σεντ Λούις είναι μια παραδειγματική περίπτωση. Εξήντα χρόνια πριν, το ανθρώπινο φορτίο του ‒ίσως 1000 Εβραίοι‒ υποχρεώθηκε να επιστρέψει στη Ναζιστική Γερμανία. Κι αυτό συνέβη μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων, μετά το πρώτο πογκρόμ που είχε την κρατική έγκριση, όταν εκατοντάδες καταστήματα Εβραίων καταστράφηκαν, όταν κάηκαν συναγωγές, όταν χιλιάδες άνθρωποι μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κι αυτό το πλοίο, που ήταν ήδη στις ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών, διατάχθηκε να επιστρέψει πίσω. Δεν καταλαβαίνω. Ο Ρούζβελτ ήταν ένας καλός άνθρωπος, με μεγάλη καρδιά. Κατανοούσε εκείνους που χρειάζονταν βοήθεια. Γιατί δεν επέτρεψε σε αυτούς τους πρόσφυγες να αποβιβαστούν; Χίλιοι άνθρωποι ‒ στην Αμερική, μια σπουδαία χώρα, τη σπουδαιότερη δημοκρατία, το πιο γενναιόδωρο από όλα τα έθνη στη νεότερη ιστορία. Τι συνέβη; Δεν καταλαβαίνω. Προς τι η αδιαφορία, στο υψηλότερο επίπεδο, απέναντι στην οδύνη των θυμάτων; Παρ’ όλα αυτά, υπήρξαν ανθρώπινα πλάσματα ευαίσθητα στην τραγωδία που μας βρήκε. Εκείνοι οι μη Εβραίοι, εκείνοι οι Χριστιανοί, τους οποίους αποκαλούσαμε οι «Δίκαιοι των Εθνών», των οποίων οι ανιδιοτελείς πράξεις ηρωισμού διέσωσαν την τιμή της πίστης τους. Γιατί ήταν τόσο λίγοι; Γιατί μετά τον πόλεμο υπήρξε μια μεγαλύτερη προσπάθεια να σωθούν οι φονιάδες που ανήκαν στα Ες Ες από την προσπάθεια να σωθούν τα θύματά τους κατά τη διάρκειά του; Γιατί ορισμένες από τις μεγαλύτερες εταιρείες της Αμερικής συνέχισαν τις εμπορικές συναλλαγές με τη Γερμανία του Χίτλερ μέχρι το 1942; Έχει προταθεί, και υπάρχουν καταγραφές, ότι η Βέρμαχτ δεν θα μπορούσε να είχε προβεί στην εισβολή της στη Γαλλία χωρίς το πετρέλαιο που απέκτησε από αμερικανικές πηγές. Πώς να εξηγήσει κανείς την αδιαφορία τους; Κι όμως, φίλοι μου, συνέβησαν και καλά πράγματα σε αυτόν τον τραυματικό αιώνα: η ήττα του Ναζισμού, η κατάρρευση του κομμουνισμού, η αναγέννηση του Ισραήλ στα πάτρια εδάφη του, ο θάνατος του Άπαρτχαϊντ, η σύναψη συμφωνίας ειρήνης μεταξύ Αιγύπτου και Ισραήλ, η συμφωνία ειρήνης στην Ιρλανδία. Κι ας θυμηθούμε τη συνάντηση, γεμάτη ένταση και συναίσθημα, του Αραφάτ με τον Ράμπιν, συνάντηση την οποία εσείς, κύριε Πρόεδρε, συγκαλέσατε σε τούτον ακριβώς τον χώρο. Ήμουν εδώ και ποτέ δεν θα την ξεχάσω. Κι έπειτα, ασφαλώς, η αμοιβαία απόφαση των Ηνωμένων Πολιτειών και του ΝΑΤΟ να παρέμβουν στο Κόσοβο και να σώσουν εκείνα τα θύματα, εκείνους τους πρόσφυγες, εκείνους που ξεριζώθηκαν εξαιτίας ενός ανθρώπου για τον οποίο θεωρώ ότι, λόγω των εγκλημάτων του, πρέπει να δικαστεί για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αλλά αυτή τη φορά, ο κόσμος δεν έμεινε σιωπηλός. Αυτή τη φορά, ανταποκρινόμαστε. Αυτή τη φορά, παρεμβαίνουμε. Σημαίνει αυτό άραγε ότι διδαχτήκαμε από το παρελθόν; Σημαίνει ότι η κοινωνία έχει αλλάξει; Έγινε το ανθρώπινο ον λιγότερο αδιάφορο και περισσότερο ανθρώπινο; Μάθαμε πραγματικά από τις εμπειρίες μας; Είμαστε περισσότερο ευαίσθητοι στη δυστυχία των θυμάτων των εθνικών εκκαθαρίσεων και των άλλων μορφών αδικίας σε μέρη κοντινά και μακρινά; Είναι η σημερινή, δικαιολογημένη επέμβαση στο Κόσοβο, με αρχηγό εσάς, κύριε Πρόεδρε, μια προειδοποίηση που θα μείνει στη μνήμη, μια προειδοποίηση ότι δεν θα επιτραπεί ποτέ ξανά και πουθενά στον κόσμο να απελαθούν και να τρομοκρατηθούν τα παιδιά και οι γονείς τους; Θα αποτρέψει άλλους δικτάτορες σε άλλους τόπους να κάνουν το ίδιο; Και τι έχουμε να πούμε για τα παιδιά; Εντάξει, τα βλέπουμε στην τηλεόραση, διαβάζουμε γι’ αυτά στις εφημερίδες, και το κάνουμε με βαριά καρδιά. Η μοίρα τους είναι πάντοτε η περισσότερο τραγική, πράγμα αναπόφευκτο. Όταν οι ενήλικες κάνουν πόλεμο, τα παιδιά εξοντώνονται. Βλέπουμε τα πρόσωπά τους, τα μάτια τους. Ακούμε τις παρακλήσεις τους; Νιώθουμε τον πόνο τους, την αγωνία τους; Κάθε λεπτό ένα από αυτά πεθαίνει εξαιτίας κάποιας αρρώστιας, εξαιτίας της βίας ή κάποιου λιμού. Ορισμένα από αυτά ‒τόσο πολλά από αυτά‒ θα μπορούσαν να σωθούν. Κι έτσι, για άλλη μια φορά, σκέφτομαι το μικρό Εβραιόπουλο στα Καρπάθια Όρη. Όλα αυτά τα χρόνια αναζήτησης και πάλης έχει συντροφεύσει τον γέρο άνθρωπο που έγινα. Και μαζί θα βαδίσουμε προς τη νέα χιλιετία, με βαθύ φόβο και υπέρμετρη ελπίδα. — Mετάφραση: Μιλτιάδης Θεοδοσίου

Οι κίνδυνοι της αδιαφορίας

Σύνδεση