Η "Δίκη" του Κάφκα και το σύστημα απονομής δικαιοσύνης

Ένας τρόπος ανάγνωσης της Δίκης (1925) είναι να την εκλάβουμε ως μία σπουδή με έντονα σατιρικά στοιχεία σε ένα απόλυτα διεφθαρμένο, υποκριτικό, ηθικιστικό και απάνθρωπο σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Ο Κάφκα ως νομικός είχε άμεση εμπειρία του τρόπου λειτουργίας της ποινικής δικαιοσύνης στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία και θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι οι εμπειρίες που αποκόμισε αποτέλεσαν την αφορμή για τη σύλληψη και τη διεκτραγώδηση με όρους μυθοπλασίας ενός τέτοιου συστήματος. Στη Δίκη μάς παρουσιάζει την ιστορία ενός συνηθισμένου ανθρώπου, ο οποίος κατηγορείται άδικα από τις δικαστικές αρχές, υφίσταται τον παραλογισμό και την αυθαιρεσία τους, χάνει σταδιακά κάθε ελπίδα δικαίωσης, και υποκύπτει τελικά στην παντοδυναμία τους αποδεχόμενος το τραγικό τέλος που αυτές του επιφυλάσσουν. Εκείνο, ωστόσο, που κατά την άποψή μου, προέχει για τους αναγνώστες που υιοθετούν αυτή την ερμηνευτική οπτική γωνία δεν είναι να διαπιστώσουν εάν πράγματι η αυστροουγγρική έννομη τάξη είχε τις τρομακτικές αδυναμίες που περιγράφει ο Κάφκα στο ημιτελές μυθιστόρημά του. Κι αυτό γιατί η Δίκη μπορεί να λειτουργήσει ως μια διαχρονική προειδοποίηση για τους κινδύνους που απειλούν ένα υπαρκτό σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, το οποίο ενδέχεται συν τω χρόνω να εκφυλιστεί και να μετατραπεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που επιδίωκαν οι εισηγητές του. Τι είναι, όμως, αυτό που καθιστά το καφκικό δικαιικό σύστημα απόλυτα άδικο, αυθαίρετο και καταστροφικό για κάθε πολίτη που θα εμπλακεί σε αυτό; Μπορεί να εντοπίσει κανείς έξι βασικά χαρακτηριστικά του: Α. Απόλυτη μυστικότητα και αδιαφάνεια ως προς τις διαδικασίες απονομής δικαιοσύνης. Ο κατηγορούμενος δεν πληροφορείται ποτέ τον λόγο για τον οποίο συνελήφθη, ανακρίθηκε, δικάστηκε και τελικά τιμωρήθηκε με την εσχάτη των ποινών. Τα στοιχεία της δικογραφίας του παραμένουν κρυφά από τον ίδιο και την υπεράσπιση (σ. 153).[1] Συμμετέχει σε μία και μοναδική «ανοικτή» ανάκριση, η οποία αποδεικνύεται παρωδία δημόσιας συνεδρίασης, καθώς το κοινό που την παρακολουθεί αποτελείται αποκλειστικά από δικαστικούς υπαλλήλους. Ακόμα, και η εκτέλεση του κατηγορουμένου στο τέλος του έργου θυμίζει περισσότερο δολοφονία από ερασιτέχνες πληρωμένους εκτελεστές παρά θανατική ποινή που επιβάλλεται από ευνομούμενη πολιτεία με όλους τους τύπους και τους κανόνες. Αντίθετα, εκείνο που κυριαρχεί είναι ένα όργιο φημών, υποκειμενικών εκτιμήσεων ‒επικρατεί η αντίληψη ότι η ενοχή του κατηγορουμένου κρίνεται από την έκφραση του προσώπου του (!)‒ και διαδόσεων το οποίο τείνει να αντικαταστήσει τον δημόσιο λόγο των δικαστικών αρχών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ήρωας δεν φαίνεται να λαμβάνει ποτέ ούτε ένα επίσημο έγγραφο σχετικά με την υπόθεσή του, αλλά έχει μόνο προφορική πληροφόρηση ή παραπληροφόρηση, πολύ συχνά από ανθρώπους που βρίσκονται στις παρυφές του δικαιικού συστήματος και «κάτι άκουσαν». Β. Πλήρης καταστρατήγηση της αρχής ότι κατά τη διαδικασία πρέπει να αποδειχτεί πέραν πάσης εύλογης αμφιβολίας η ενοχή του κατηγορουμένου για συγκεκριμένα αδικήματα. Το δικαστήριο προαποφασίζει την ενοχή κάποιου πριν απαγγείλει κατηγορίες. «Όταν μια φορά απαγγείλει κατηγορία, είναι απόλυτα βέβαιο για την ενοχή του κατηγορούμενου» και «ποτέ δεν κλονίζεται» (σ. 196). Το δικαστήριο δεν αναζητά τους ενόχους, αλλά «προσελκύεται» από αυτούς (σ. 14). Εκείνο που είναι ενίοτε διατεθειμένο να κάνει είναι να αθωώσει προσωρινά έναν κατηγορούμενο, «εάν δεχτεί μια επιστολή από άλλους δικαστές που θα βεβαιώνουν την αθωότητά του» (!) (σ. 206), ή να διαιωνίζει τη δίκη, όχι όμως να τον απαλλάξει οριστικά από τις κατηγορίες που τον βαρύνουν. Γι’ αυτό και οι πάντες προτρέπουν τον ήρωα να ομολογήσει (σ. 143) την ενοχή του, καθώς ο «θόρυβος που κάνει για την αθωότητά του» μόνο ζημία μπορεί να του προκαλέσει (σ. 21). Αυτή η απόλυτη αδιαφορία για τα αποδεικτικά στοιχεία σε συνδυασμό με τα περί της έλξης που ασκούν στο δικαστήριο συγκεκριμένοι τύποι «ενόχων» έχουν οδηγήσει κάποιους μελετητές να θεωρήσουν ότι το καφκικό δικαστήριο κατ’ ουσίαν δεν ενδιαφέρεται για το τι έπραξαν οι κατηγορούμενοι (κατά παράβαση της κείμενης νομοθεσίας), αλλά για το τι είδους άνθρωποι είναι. Σ’ αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι ο ήρωας οδηγείται σταδιακά στο συμπέρασμα ότι πρέπει να γράψει μια υπερασπιστική αναφορά με την οποία θα επιχειρεί να δικαιολογήσει το σύνολο του βίου του και της προσωπικότητάς του (σ. 168). Όπως παρατηρεί ο Μπερνς, o Kάφκα φαίνεται να προβλέπει τη μεταγενέστερη θέσπιση του Ναζιστικού Ποινικού Κώδικα, σύμφωνα με τον οποίο «η ορθή κρίση του λαού ως προς το ορθό και το εσφαλμένο καθορίζει το περιεχόμενο και την εφαρμογή του ποινικού δικαίου».[2] Αυτό σημαίνει ότι κριτήριο για την ενοχή κάποιου θεωρείται όχι η τεκμηριωμένη κρίση του δικαστηρίου αλλά εξωδικαστικές γενικές πεποιθήσεις περί δικαιοσύνης και ορθότητας. Ο ενστερνισμός μιας τέτοιας θέσης ανοίγει τον δρόμο σε κάθε μορφή κακοδικίας και αυθαιρεσίας.[3] Γ. Υποβάθμιση του θεσμού της υπεράσπισης του κατηγορουμένου. Μαθαίνουμε ότι σε αυτό το σύστημα «η υπεράσπιση κατά τον νόμο δεν είναι πραγματικά επιτετραμμένη, παρά μόνο ανεκτή» και ότι «οι δικηγόροι» δεν είναι παρά «δικολάβοι» (σ. 152). Το δικαστήριο τους αντιμετωπίζει με σκαιό τρόπο –χρησιμοποιώντας ακόμα και βία εναντίον τους– και τους κρατάει εσκεμμένα στο σκοτάδι –με το να μην τους παραδίδει τις δικογραφίες και να μην τους επιτρέπει να είναι παρόντες στις ανακρίσεις–, με αποτέλεσμα αυτοί να αναλίσκονται στην κατάθεση γενικόλογων και αλυσιτελών εγγράφων και αναφορών. Αυτή η στάση είναι απόλυτα κατανοητή από τη στιγμή που το δικαστήριο έχει προαποφασίσει την ενοχή του κατηγορουμένου. Στερώντας από την υπεράσπιση σχεδόν κάθε δυνατότητα να κινηθεί αποτελεσματικά υπέρ των εντολέων της μπορούν «να τα φορτώσουν όλα στον κατηγορούμενο» (σ. 153). Δ. Η παντελής απουσία δημοσιοποιημένων κανόνων και διαδικασιών και η αντικατάστασή τους από ένα σκοτεινό πλέγμα διαπροσωπικών σχέσεων και ιεραρχικών εξαρτήσεων. Όλοι οι άνθρωποι που περιτριγυρίζουν τον ήρωα και σχετίζονται με τη δίκη του τού υπόσχονται με το αζημίωτο κάποια προσωπική εκδούλευση. Οι φύλακες του ζητούν να τους δωροδοκήσει, ο δικηγόρος Χουλντ υπόσχεται να μεσολαβήσει υπέρ αυτού στον γενικό γραμματέα του δικαστηρίου που τον επισκέπτεται στην κλίνη του, ο ζωγράφος Τιτορέλλι να μεσολαβήσει στους δικαστές που γνωρίζει με αντάλλαγμα την αγορά των κακότεχνων πινάκων του κ.ο.κ.. Δίνεται η εντύπωση ότι ολόκληρο το σύστημα λειτουργεί μέσω προσωπικών παρεμβάσεων που βασίζονται σε φιλικές και κοινωνικές σχέσεις. Ωστόσο, είναι αμφίβολο εάν πράγματι αυτές οι παρεμβάσεις επιφέρουν κάποιο απτό αποτέλεσμα. Κι αυτό γιατί το όλο σύστημα αποτελείται από μια μακροσκελή ιεραρχία υπαλλήλων –η κορυφή της οποίας είναι αόρατη– εκ των οποίων κανένας δεν έχει πλήρη εικόνα της υπόθεσης ούτε ασκεί κάποια επιρροή στους ανωτέρους του (σ. 157). Ακόμα, όπως παραδέχεται ο δικηγόρος Χουλντ, οι υπάλληλοι που προσεγγίζονται αθετούν συχνά τις υποσχέσεις τους και στρέφονται με μεγαλύτερο μένος κατά του κατηγορουμένου (σ. 159). Έτσι, η διαδικασία της διαμεσολάβησης αποδεικνύεται προσχηματική προκειμένου οι διαμεσολαβούντες να προσπορίζονται διαφόρων ειδών ωφελήματα από τα θύματα του δικαστικού συστήματος. Ε. Τα άτομα που απαρτίζουν το δικαστικό σύστημα καταχρώνται συχνά και απροκάλυπτα την εξουσία που διαθέτουν. Πέρα από τις προσφορές επηρεασμού συγκεκριμένων ιθυνόντων, τα πρόσωπα που στελεχώνουν το δικαστικό σύστημα δεν διστάζουν σε κάποιες περιπτώσεις να υπερβούν κατάφωρα τις αρμοδιότητές τους προς ίδιον όφελος. Έτσι, ο ανακριτής και ένας φοιτητής νομικής που σχετίζεται ανεπίσημα με το δικαστήριο εκμεταλλεύονται σεξουαλικά τη σύζυγο ενός κατώτερου υπαλλήλου, κάτι που ο ίδιος δέχεται μοιρολατρικά, ενώ ο δικηγόρος Χουλντ εξευτελίζει και ταπεινώνει έναν πελάτη του για να του δείξει ότι εκείνος είναι το αφεντικό και απαιτεί απόλυτη αφοσίωση. Εάν σ’ αυτά συμπεριλάβουμε το γεγονός ότι κάποιοι δικαστικοί λειτουργοί παρουσιάζονται ως μεγαλομανείς (παραγγέλνουν πορτρέτα που δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που πραγματικά κάνουν) ή ως φαιδρά πρόσωπα (αντί για νομικούς κώδικες έχουν στην έδρα του δικαστηρίου πορνογραφήματα), είναι προφανές ότι, ακόμα και το πιο φιλελεύθερο και καλοσχεδιασμένο σύστημα απονομής δικαιοσύνης θα καταλυόταν, εάν υπηρετούνταν από τόσο διεφθαρμένα και αναξιόπιστα άτομα. ΣΤ. Δεν υπάρχουν δημοσιοποιημένοι κανόνες αλλαγής του συστήματος και κάθε απόπειρα διαμαρτυρίας και άσκησης κριτικής αποβαίνει εις βάρος αυτών που την επιχειρούν. Στη Δίκη ο Κάφκα φροντίζει ώστε να μην αφήσει καμία αμφιβολία στον αναγνώστη ως προς την αδυναμία βελτίωσης του συστήματος που περιγράφει. Ο ήρωας στην αρχή πιστεύει ότι κάτι μπορεί να αλλάξει, αλλά σταδιακά απογοητεύεται και αποδέχεται στωικά τη μοίρα του. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ θα μπορούσε στο τέλος εύκολα να αποδράσει από τους όχι και τόσο επίφοβους εκτελεστές του, παραμένει αδρανής. Όπως λέει ο δικηγόρος Χουλντ, «ακόμα κι αν ήταν δυνατό να βελτιώσει κανείς μερικά πράγματα –όμως αυτό είναι ανόητη ελπίδα– θα κατόρθωνε κάτι το πολύ πολύ για μελλοντικές περιπτώσεις, θα ζημίωνε όμως ανυπολόγιστα τον εαυτό του με το να προκαλεί την ιδιαίτερη προσοχή της πάντοτε μνησίκακης υπαλληλίας» (σ. 159). Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό το συντριπτικό για τον πολίτη δικαιϊκό σύστημα καλύπτεται από ένα επίχρισμα νομιμοφάνειας που αποκρύπτει την πραγματική φύση του. Οι εκπρόσωποί του συμπεριφέρονται ψυχρά και ευγενικά στον ήρωα του μυθιστορήματος οχυρωνόμενοι πίσω από έναν κυκεώνα γραφειοκρατικών διαδικασιών. Αποτελούν γρανάζια ενός ευρύτερου μηχανισμού που ούτε κατανοούν ούτε και ελέγχουν. Είναι ενδιαφέρον ότι μέχρι τη δολοφονία του ο ήρωας δεν υφίσταται κάποια μορφή σωματικής ή λεκτικής βίας και δεν στερείται την ελευθερία του. Ωστόσο, το σύστημα στοχεύει στην προσωπικότητα του κατηγορούμενου υποδαυλίζοντας το αίσθημα ενοχής του, ακόμα και εάν είναι παντελώς αθώος. Επιτυγχάνει να καταστρέψει την υπόληψή του, να τον αποκόψει από όλα όσα νοηματοδοτούν τον βίο του και να εκμηδενίσει την προσωπικότητά του, πριν επιφέρει τη φυσική εξόντωσή του. Υπό αυτή την έννοια, ο Κάφκα προβλέπει και κάποιες από τις τεχνικές που χρησιμοποίησαν εναντίον των πολιτών τους διάφορες κρατικές υπηρεσίες στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ή, εάν θα θέλαμε να προχωρήσουμε σε μια πιο γενικευτική θέση, θα μπορούσαμε να δούμε το καφκικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης ως μία πρώιμη μικρής κλίμακας εκδοχή του αυτοκατευθυνόμενου και βασισμένου στο ψεύδος ιδεολογικοπολιτικού συστήματος που επικράτησε μεταπολεμικά στην Ανατολική Ευρώπη, όπου ο καθένας «είναι ταυτόχρονα υποστηρικτής και θύμα του».[4] Προς το τέλος του κειμένου ο ανώνυμος ιερέας και δικαστής λέει στον ήρωα ότι τα στοιχεία της παραβολής που του διηγήθηκε «δεν μπορεί να τα θεωρήσει αληθινά, πρέπει μόνο να τα θεωρήσει αναγκαία» (σ. 288). Αυτή είναι μια φράση-κλειδί στο πλαίσιο της προσέγγισης που ακολουθούμε. Πράγματι, όλοι οι εκπρόσωποι του συστήματος απονομής δικαιοσύνης λειτουργούν στο όνομα μιας αναγκαιότητας, τους στόχους της οποίας συχνά δεν κατανοούν. «Αλλά», όπως θα παρατηρήσει η Άρεντ, «ως λειτουργός της αναγκαιότητας ο άνθρωπος καθίσταται ενεργούμενο του φυσικού νόμου της καταστροφής και υποβαθμίζει τον εαυτό του σε φυσικό εργαλείο ενός ολέθρου, ο οποίος επιταχύνεται διαμέσου της διεστραμμένης χρήσης των ανθρώπινων ικανοτήτων».[5] Ευχαριστώ τον συνάδελφο Γιάννη Παπαδόπουλο για τη συζήτηση που είχαμε σχετικά με αυτό το κείμενο. [1] Όλες οι αναφορές στο έργο γίνονται από την μετάφραση: Franz Kafka, Η δίκη, μτφρ. Δημήτρης Στ. Δήμου, Ροές, Αθήνα 2002. [2] Robert P. Burns, Kafka’s Law: The Trial and American Criminal Justice, The University Press of Chicago, Σικάγο και Λονδίνο 2014, σ. 59. [3] Για το ανυπόστατο του «κοινού περί δικαίου αισθήματος», βλ. Κώστας Σταμάτης και Ανδρέας Τάκης, Εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2018, σ. 38-40. [4] Václav Havel, “The Power of the Powerless”, στο The Power of the Powerless: Citizens Against the State in Central-eastern Europe, επιμέλεια John Keane, Routledge, Άμπινγκτον 2010. [5] Hannah Arendt, “Franz Kafka: A Re-evaluation”, στο Essays in Understanding 1930-1954: Formation, Exile and Totalitarianism, επιμέλεια και εισαγωγή Jerome Kohn, Schocken Books, Νέα Υόρκη 1994, σ. 74.

Η "Δίκη" του Κάφκα και το σύστημα απονομής δικαιοσύνης

Σύνδεση