Η απουσία κριτικής της μετάφρασης στην Ελλάδα

Κυρία Μποβαρύ: η μεγάλη κυρία των γραμμάτων Ήδη από το 1924, στο βιβλίο του The Craft of Fiction, ο σπουδαίος Αμερικανός κριτικός Πέρσι Λούμποκ (Percy Lubbock) σημείωνε ότι η Μαντάμ Μποβαρύ «θα παραμείνει για πάντα το μυθιστόρημα των μυθιστορημάτων», ενώ ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ την αποκαλούσε το «μυθιστόρημα κλειδί της νεωτερικότητας». Ο Χένρυ Τζέιμς, από την πλευρά του, αποκαλούσε τον Φλωμπέρ «τον μυθιστοριογράφο των μυθιστοριογράφων», ενώ ο Ουίλιαμ Φώκνερ διάβαζε κάθε χρόνο τη Μαντάμ Μποβαρύ και επισκεπτόταν εν είδει προσκυνήματος τα μέρη όπου έζησε ο Φλωμπέρ στο Παρίσι και τη Νορμανδία.[1] Πιο κοντά στις μέρες μας, ο Γούντυ Άλλεν θα της δώσει πρωταγωνιστικό ρόλο στη νουβέλα του The Kugelmass Episode, ενώ ο Πορτογάλος σκηνοθέτης Μανοέλ ντε Ολιβέιρα (Manoel de Oliveira) θα γυρίσει σε σενάριο τής μεγάλης Πορτογαλίδας συγγραφέως Αγκουστίνα Μπέσα-Λουίς (Agustina Bessa-Luís), την ταινία Val Abraão όπου στο πρόσωπο της Έμα Πάιβα αναγνωρίζουμε χωρίς δυσκολία την Έμμα Μποβαρύ. Μοιχεία εναντίον πορνείας Οι ελληνικοί λογοτεχνικοί κύκλοι δεν φαίνεται να συμμερίζονται, τουλάχιστον σε ένα πρώτο στάδιο, τις διθυραμβικές απόψεις της αμερικανικής κριτικής. Ο Φλωμπέρ θα προκαλέσει συζητήσεις, μεταφράσεις και αφιερώματα στη χώρα μας από τη δεκαετία του 1960 και μετά, όταν και στη Γαλλία το έργο του γνωρίζει τη «θεωρητική του στιγμή» καθώς αναδεικνύεται σε ύψιστη αναφορά για τους δημιουργούς του Νέου Μυθιστορήματος και τους θεωρητικούς της Νέας Κριτικής[2]. Η Μαντάμ Μποβαρύ ανήκει προφανώς για τους Έλληνες του 19ου αιώνα σ’ εκείνα τα περιβόητα μυθιστορήματα της γαλλικής λογοτεχνίας που ενείχαν, σύμφωνα με τους ζηλωτές της αγνής ανατροφής των Ελληνίδων[3] ‒κύριων καταναλωτριών του γαλλικού μυθιστορήματος‒, τον κίνδυνο να διαφθείρουν τα χρηστά ελληνικά ήθη ‒ άλλωστε το εν λόγω μυθιστόρημα δεν απέφυγε στην ίδια την πατρίδα του τις δικαστικές περιπέτειες. Βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε ένα αξιοπερίεργο φαινόμενο: η Νανά του Ζολά μεταφέρεται στα ελληνικά την ίδια χρονιά της συγγραφής της (1880), ενώ η Μαντάμ Μποβαρύ, γραμμένη το 1857, θα γνωρίσει την πρώτη της ανυπόγραφη και αποσπασματική μετάφραση μισό αιώνα μετά, σε συνέχειες στην εφημερίδα Νέα Ελλάς κατά τα έτη 1913-1914, και μόνο δέκα χρόνια αργότερα θα αποκτήσει τον πρώτο επώνυμο ‒έστω κατά το ήμισυ του έργου‒ μεταφραστή της, τον Κερκυραίο λογοτέχνη Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Πώς να εξηγείται άραγε η διαφορετική τύχη των δυο αυτών έργων; Η δεκαετία του 1880 ήταν απλώς πιο φιλελεύθερη από τη δεκαετία του 1860, η πορνεία λιγότερο καταδικαστέα από τη μοιχεία, ή η γραφή του Ζολά πιο προσιτή από εκείνη του Φλωμπέρ; (Άλλωστε ο ελληνικός 19ος αιώνας φαίνεται να αγνοεί μεταφραστικά ολωσδιόλου τον Φλωμπέρ). Εντέλει η Μαντάμ Μποβαρύ ήταν μια «ξένη φορτική» για την ελληνική ιδιοσυγκρασία ή μήπως απλά δεν ήταν αρκετά «πορνογραφική» και κερδοφόρα ώστε κάποιος μεταφραστής ή εκδότης να τολμήσει να της δώσει ελληνική υπόσταση στην εποχή της; Ένας περιπετειώδης μεταφραστικός βίος Αρχής γενομένης λοιπόν από το 1913, οι ελληνικές μεταφράσεις της Μαντάμ Μποβαρύ θα γνωρίσουν πλείστες περιπέτειες. Ο πρώτος τόμος του έργου με την υπογραφή του Θεοτόκη εκδίδεται το 1923 από τις Εκδόσεις Γεωργίου Ι. Βασιλείου στη σειρά Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα». Το 1924 θα ακολουθήσει ο δεύτερος τόμος, πάλι με την υπογραφή του Θεοτόκη, αλλά βγαλμένος από την πένα ενός ανώνυμου μεταφραστή. Η μετάφραση του Θεοτόκη[4] και η φερόμενη ως μετάφραση του Θεοτόκη θα γνωρίσουν έκτοτε, αποτελώντας ένα αδιάσπαστο όλον, πολλές εκδοτικές στέγες, και θα υποστούν στην πορεία διάφορες καλλωπιστικές επεξεργασίες, ομολογημένες ή ανομολόγητες[5]. Θα ήταν άκρως ενδιαφέρουσα η ταυτοποίηση τόσο του πρώτου μεταφραστή, όσο και αυτού που συμπλήρωσε τη μετάφραση του Θεοτόκη, καθώς επίσης και η παρακολούθηση και συγκριτική μελέτη, στο πλαίσιο μιας ιστορίας της μετάφρασης, των διαδοχικών εκδόσεων που φέρουν το όνομά του. Θεοτόκης εναντίον Θεοτόκη Θα αναφερθώ αρχικά στις δυο τελευταίες εκδοχές της μετάφρασης Θεοτόκη που μακροημερεύουν παράλληλα καθώς εξακολουθεί να τις συναντά κανείς σήμερα και τις δυο στα βιβλιοπωλεία. Πράγματι, η μετάφραση Θεοτόκη εκδίδεται από τις εκδόσεις Γράμματα (1η έκδοση 1991) με τίτλο Μαντάμ Μποβαρύ, ενώ εννιά χρόνια αργότερα οι εκδόσεις Πατάκη (1η έκδοση 2000) εκδίδουν κι αυτές τη μετάφραση Θεοτόκη, επαναφέροντας τον αρχικό τίτλο Η Κυρία Μποβαρύ. Οι διαφορές δεν περιορίζονται όμως μόνο στον τίτλο. Μια γρήγορη αντιπαραβολή των δύο κειμένων, που ωστόσο φέρουν το ίδιο όνομα μεταφραστή, καταδεικνύει πλείστες όσες διαφορές των δυο μεταφράσεων στο σύνολο του έργου. Κανένα διαφωτιστικό κείμενο δεν συνοδεύει την έκδοση των Γραμμάτων, ενώ το ανυπόγραφο σημείωμα των εκδόσεων Πατάκη δεν διαφωτίζει περισσότερο την κατάσταση: «Στην παρούσα έκδοση έχει ακολουθηθεί το κείμενο της έκδοσης του Σαλίβερου. Για το τμήμα του έργου που έχει μεταφραστεί από το Θεοτόκη, οι επεμβάσεις περιορίζονται στην ορθογραφική του προσαρμογή με βάση τους κανόνες της γραμματικής της νέας ελληνικής. Το υπόλοιπο έργο, που συμπίπτει με το β΄ τόμο της έκδοσης Σαλίβερου, μεταφρασμένο στην καθαρεύουσα, έχει μεταφερθεί στη δημοτική, παρουσιάζοντας όμως μορφολογικά στοιχεία που συναντώνται στο κείμενο του Θεοτόκη». Το απρόσωπο και το αχρονολόγητο των παρεμβάσεων συνιστά ένα δυσεπίλυτο αίνιγμα. Τα πράγματα περιπλέκονται κι άλλο για τον αναγνώστη καθώς οι δύο αυτές εκδόσεις, με τον ίδιο μεταφραστή αλλά διαφορετικό τίτλο, αν και έχουν διαφορετική καταχώρηση στη βάση της Βιβλιονέτ, μοιράζονται ωστόσο αδιακρίτως την ίδια κριτικογραφία, που αναφέρεται είτε στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα είτε στο έργο του Φλωμπέρ εν γένει, χωρίς καμία αναφορά στη μετάφραση. Ακόμα και όταν υπάρχει στην εκάστοτε βιβλιοπαρουσίαση μια στοιχειώδης αναφορά στη μετάφραση Θεοτόκη, αυτό δεν την εμποδίζει να συνοδεύει αδιακρίτως και τις μεταφράσεις των Νίκου Σαρλή (Κρόνος, 1954), Γιάννη Λο Σκόκκο (Πάπυρος, 1971), και Μπάμπη Λυκούδη (Εξάντας, 1989). Φαίνεται πως ακόμη και αν πρόκειται για μεταφρασμένη ξένη λογοτεχνία, η παραμετροποίηση της Βιβλιονέτ αγνοεί τον κύριο συντελεστή, δηλαδή τον μεταφραστή, και λειτουργεί με κριτήριο πρωτίστως τον συγγραφέα και δευτερευόντως το έργο. Το ενδιαφέρον της ελληνικής κριτικής γύρω από το βιβλίο αναζωπυρώνεται γύρω στο 2015 λόγω της πιο πρόσφατης κινηματογραφικής μεταφοράς του κλασικού μυθιστορήματος από τη Σοφί Μπαρτ με τη Μία Βασικόφσκα στον ρόλο της Μαντάμ Μποβαρύ. Έχει προηγηθεί η ταινία του Κλωντ Σαμπρόλ με την Ιζαμπέλ Υπέρ. Αλλά περί μετάφρασης και πάλι ουδέν σχόλιο ή κάποιες ελάχιστες επισημάνσεις[6], αφήνοντας τον Έλληνα αναγνώστη αβοήθητο να επιλέξει μεταξύ Κυρίας Μποβαρύ ή Μαντάμ Μποβαρύ, κατά κύριο λόγο πάντα από τις διαφορετικές εκδόσεις της ελεύθερης προς εκμετάλλευση και σύληση μετάφρασης Θεοτόκη. Οι υπόλοιπες μεταφράσεις της Μαντάμ Μποβαρύ δεν έχουν τύχει καμιάς ξεχωριστής μνείας, θετικής ή αρνητικής, ούτε καν η πλέον πρόσφατη της Βασιλικής Κοκκίνου (Μίνωας, 2017), για την οποία δεν βρήκα καμία καταγεγραμμένη κριτική. Ενδεχομένως η νέα ορθογραφία Μποβαρί αντί για Μποβαρύ έκανε τη διαφορά και της στέρησε ακόμη και εκείνα τα κείμενα που όπως προαναφέραμε συνοδεύουν στη Βιβλιονέτ αδιακρίτως όλες τις προηγούμενες μεταφράσεις. Μαντάμ Μποβαρύ: ασκήσεις ύφους και ακρίβειας Η α-προσωπία ή η αδήλωτη πολυπροσωπία της αφήγησης ή η μη ενιαία και σταθερή αφηγηματική φωνή ‒όπως και να ονομάσουμε τον διαφεύγοντα και διαλείποντα αφηγητή του Φλωμπέρ‒, η εμμονική περιγραφή των αντικειμένων που συχνά αποκτούν συμβολικές διαστάσεις και για τα οποία σκόπευε να εκπονήσει μελέτη ο Μιχαήλ Μπαχτίν ‒σύμφωνα με σημειώσεις που βρέθηκαν στα κατάλοιπα του Ρώσου θεωρητικού‒, η χρήση του παρατατικού, ο ελεύθερος πλάγιος λόγος, ο ρυθμός και βεβαίως η πολιτισμική απόσταση της φουστανέλας απ’ το κρινολίνο είναι οι συμπληγάδες πέτρες που περιμένουν να συνθλίψουν χωρίς οίκτο τον μεταφραστή του Φλωμπέρ. Στην Μαντάμ Μποβαρύ, ο Φλωμπέρ δεν αφηγείται μια σημαντική ιστορία, αλλά μια απολύτως ασήμαντη ιστορία με σημαίνοντα τρόπο. Είναι «ο πρώτος που εγκαθιδρύει την τέχνη του μυθιστορήματος, που αναγνωρίζει στο έργο του μυθιστοριογράφου μια από τις πιο δύσκολες τέχνες ‒ και μάλιστα μια τραγική μοίρα: αγώνας για τη δημιουργία φράσεων, αναζήτηση της σωστής λέξης, φιλοδοξία της τελειότητας της μορφής χωρίς ποτέ να μπορείς να τη φτάσεις. Ο μυθιστοριογράφος δεν είναι πλέον κάποιος που διηγείται ιστορίες, αλλά ο καλλιτέχνης που υποφέρει “τα βάσανα της τέχνης”».[7] Σύντομα σχόλια για όλες τις κυρίες Μποβαρύ ή σχεδόν Έχοντας διαβάσει και σχολιάσει σχεδόν όλες τις προαναφερόμενες μεταφράσεις, στο βιβλίο μου Τα πολλαπλά κάτοπτρα της μετάφρασης (Νεφέλη, 2012), θεώρησα υποχρέωσή μου να συμπεριλάβω σήμερα στις παρατηρήσεις μου και την πιο πρόσφατη μετάφραση. Αφήνω εκτός σχολιασμού τις μεταφράσεις εφήμερης κυκλοφορίας που διανεμήθηκαν με τον ημερήσιο τύπο και δεν εντοπίζονται στις βιβλιοθήκες. Οι παρατηρήσεις μου συνοψίζονται ως εξής. Η μετάφραση Θεοτόκη (1923) Το πρόβλημα της εν λόγω μετάφρασης δεν είναι οι κερκυραϊκές εκφράσεις ή η πεπαλαιωμένη γλώσσα ‒όπως έχει λεχθεί‒, τα γλωσσικά λάθη, οι παρανοήσεις, η εθνοκεντρική μετάφραση, τα πλείστα ακατανόητα σημεία και η νοηματική σύγχυση και κατά προσέγγιση ερμηνεία, αλλά η πλήρης αγνόηση του στιλιστικών επιλογών του συγγραφέα. Η μετάφραση του Θεοτόκη διηγείται μια κοινή ιστορία μοιχείας, αλλά το ύφος του Φλωμπέρ είναι απόν. Η μεταφραστική ασυνέπεια είναι εμφανής από την πρώτη γραμμή του βιβλίου: «Ήταν η ώρα της μελέτης όταν ο επιμελητής μπήκε στην τάξη.», μεταφράζει ο Θεοτόκης εξαφανίζοντας δια παντός τον αφηγητή του περίφημου «εμείς» του Φλωμπέρ για τον οποίο τόσα και τόσα έχουν γραφτεί: «Nous étions à l’ Étude, quand le Proviseur entra,…». Η Σαλαμπώ και η Ηρωδιάς του Φλωμπέρ επηρέασαν τις μοντέρνες απεικονίσεις της Σαλώμης. Σεργκέι Αϊζενστάιν, Σαλώμη, 1932, μολύβι και χρωματιστό μολύβι σε χαρτί, 37,4 x 27,2 cm, Ρωσικά Κρατικά Αρχεία Λογοτεχνίας και Τέχνης, Μόσχα. Αν σκεφτεί κανείς ότι οι περισσότεροι Έλληνες αναγνώστες έχουν διαβάσει τη Μαντάμ Μποβαρύ σ’ αυτή τη μετάφραση, και ότι δύο τουλάχιστον εκδοτικοί οίκοι συνεχίζουν να την εμπορεύονται, το συμπέρασμα είναι ότι έχουν διαβάσει ένα προσχηματικό βιβλίο εμπορικού κέρδους και μόνο. Η μετάφραση του Θεοτόκη θα έχει ασφαλώς πάντα θέση στις βιβλιοθήκες ως διατηρητέο μνημείο μιας εποχής, δεν ανταποκρίνεται όμως επ’ ουδενί στους μεταφραστικούς κανόνες που διέπουν την εποχή μας. Οι μεταφράσεις Σαρλή (1954), Κουλουφάκου (1962) Με απόσταση λίγων χρόνων η μία από την άλλη, πρόκειται για τις μεταφράσεις δυο αριστερών διανοούμενων με καλές γνώσεις της γαλλικής γλώσσας και ακόμη καλύτερες της ελληνικής. Η μετάφραση του Νίκου Σαρλή κυκλοφορεί ακόμη και σήμερα, ενώ εκείνη του Κώστα Κουλουφάκου είναι η πλέον δυσεύρετη και άγνωστη μετάφραση του έργου του Φλωμπέρ με την οποία θα άξιζε να ασχοληθεί η φιλολογική έρευνα. Η διαφορά μεταξύ τους έγκειται στο ότι η μετάφραση του Σαρλή δεν διστάζει αρκετά συχνά να αλλάξει ή να παραλείψει πολιτισμικούς ενδείκτες ή λέξεις είτε ακόμη και χωρία εγνωσμένης μεταφραστικής δυσκολίας, όπως εκείνο της περιγραφής του καπέλου του Σαρλ που αποτελεί κορυφαία μεταφραστική πρόκληση, την οποία αντιθέτως ο Κ. Κουλουφάκος δεν αντιπαρέρχεται. Απαντά όχι μόνο σ’ αυτή την πρόκληση, αλλά υπογράφει, στο σύνολό της, τη λιγότερο αμήχανη, την πιο ζωντανή, την πιο σωστή νοηματικά, την πιο τολμηρή σε μεταφραστικές επιλογές μετάφραση της Μαντάμ Μποβαρύ. Το κείμενο είναι γραμμένο σε γλώσσα ελληνική της οποίας ο αναγνώστης δεν προσπαθεί σε κανένα σημείο να αποκρυπτογραφήσει το νόημα, αλλά απολαμβάνει αβίαστα την ανάγνωση. Τα θέματα ύφους περνούν βεβαίως και εδώ σε δεύτερη μοίρα, καθώς οι κοφτές φράσεις του Φλωμπέρ ενώνονται συστηματικά σε μία φράση, προς όφελος ίσως της ανάγνωσης, αλλά προς ζημίαν του ύφους του συγγραφέα. Δυστυχώς οι γλωσσικές επιλογές μιας παλαιοδημοτικής, αν και σωστές νοηματικά, ξενίζουν τον σημερινό αναγνώστη καθιστώντας την ανεπίκαιρη (ποιο σημερινό αυτί θα ακούσει χωρίς να απορήσει «το θεληματάρη του σχολειού» ή «την προκαδούρα στις σόλες»;). Και οι δύο αυτές μεταφράσεις αποτελούν δείγματα γραφής μιας εποχής και των ανθρώπων της. Η μετάφραση του Γιάννη Λο Σκόκκο (1971) Η μετάφραση του Γιάννη Λο Σκόκκο (1971) ‒για τον οποίο δεν έχω μπορέσει μέχρι στιγμής να βρω ένα έγκυρο βιογραφικό σημείωμα (απαντά και ως Ιάνης Λο Σκόκκο και έχει μεταφράσει Γάλλους, Ρώσους και Γερμανούς συγγραφείς)‒ κινείται στο πνεύμα της μετάφρασης των Ν. Σαρλή και Κ. Κουλουφάκου: ζωντανή ελληνική γλώσσα που εμφανίζει συχνά κοινά σημεία, όπως π.χ. η απόδοση και από τους τρεις του «αναψοκοκκινίσματος» του Σαρλ από τον έρωτά του για την Έμμα με το αναχρονιστικό σήμερα «τον πονούσε το δόντι του», προσδίδοντας και στις τρεις έναν κοινό αέρα εποχής. Μια σημαντική διαφορά είναι ο αισθητά μικρότερος αριθμός υποσημειώσεων που περιλαμβάνει, καθώς και το ότι τα ονόματα δεν ελληνοποιούνται πλέον αλλά διατηρούν την ξενική καταγωγή τους μέσω της φωνητικής τους μεταγραφής δηλώνοντας έτσι το πέρασμα σε μια νέα μεταφραστική εποχή. Η μετάφραση του Μπάμπη Λυκούδη (1989) Η μετάφραση του Λυκούδη είναι η πρώτη μετάφραση της Μαντάμ Μποβαρύ στην εποχή της μεταπολίτευσης όπου η μετάφραση αποκτά πλέον επαγγελματικό πρόσωπο. Παρότι αρκετά νεότερη από τις προηγούμενες, η μετάφραση του Μπάμπη Λυκούδη πάσχει σοβαρά και ποικιλοτρόπως: πάμπολλα γλωσσικά λάθη έως και πολύ σοβαρές παρανοήσεις, εντονότατη γλωσσική ακαμψία, βαρβαρισμοί της ελληνικής γλώσσας που καθιστούν τη μετάφραση σε πολλά σημεία απολύτως δυσανάγνωστη, θυμίζοντας εκμαγείο και μάλιστα κακέκτυπο. Επιπλέον, ο Λυκούδης υιοθετεί μια επίσης εθνοκεντρική προσέγγιση, μεταφράζοντας τις κίτρινες κρέμες των γαλλικών γλυκών σε «ρυζόγαλο» και ούτω καθεξής. Πρόκειται για αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας εξαιρετικής εκδοτικής σειράς από άποψη συγγραφικών επιλογών ‒της λευκής σειράς του Εξάντα‒, αλλά απολύτως μέτριας από άποψη μεταφράσεων, μνημείο επίσης μιας εποχής, που θα έχει σίγουρα τη θέση του σε μια ιστορία των ελληνικών μεταφράσεων που απομένει να γραφτεί. Σημειωτέον ότι στην έκδοση αυτή συμπεριλαμβάνονται και τα πρακτικά της δίκης του Φλωμπέρ. Η μετάφραση της Βασιλικής Κοκκίνου (2017) Θα περίμενε κανείς ότι μια σημερινή μετάφραση θα είχε επωφεληθεί τα μέγιστα από τις προηγούμενες, έχοντας διδαχθεί από τα ατοπήματα αλλά και από τις επιτυχείς επιλογές τους. Η λειτουργικότητα μιας μετάφρασης δεν μπορεί να στηριχτεί στο πηγαίο ταλέντο, αλλά πρωτίστως στη συσσώρευση γνώσεων και εμπειρίας. Θεωρώ ότι δεν θα πρέπει να αναμεταφράζει κανείς ένα πολυμεταφρασμένο κλασικό έργο αντιμετωπίζοντάς το με παρθένα ματιά, αλλά θα πρέπει να το βλέπει επίσης μέσα από όλα τα μάτια των μεταφραστών και κριτικών που προηγήθηκαν και άφησαν το αποτύπωμά τους. Η μετάφραση της Β. Κοκκίνου παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς το πρωτότυπο, η ελληνική γλώσσα είναι εν γένει κατανοητή, οι παρανοήσεις είναι περιορισμένες. Ωστόσο η μετάφραση είναι συχνά αμήχανη («χρηματάκια», δηλαδή το παραδάκι ας πούμε, ή «Η τούβλινη πρόσοψη του σπιτιού ήταν ακριβώς στη γραμμή που όριζε το πλάτος του δρόμου», δηλαδή σύρριζα στον δρόμο) και διεκπεραιωτική. Υπάρχει επίσης έντονη τάση για εκσυγχρονισμό του κειμένου σε σημείο που τα παπούτσια του Σαρλ να αποδίδονται ως «στολισμένα με καρφιά», ενώ με καρφιά είναι απλούστατα εφοδιασμένες οι σόλες των παπουτσιών του χωριατόπαιδου για να μην φθείρονται, ο ταξιδιωτικός σάκος εποχής να αποδίδεται ως «υπνόσακος» ή το ουδέτερο «παρίστανε» να γίνεται «ενώ το έπαιζε ενάρετη σύζυγος». Παρατηρείται ενίοτε αλόγιστη χρήση ανοίκειων λέξεων που δημιουργούν, αν μη τι άλλο, αστείες και ακατανόητες εικόνες (π.χ. «τέσσερα λουκάνικα με οξαλίδα», «να βαδίζει σκυμμένος ελαφρά από πάνω της, ζαρώνοντας με το κεφάλι του το επιθωράκιο πάνω στο κορσάζ της».) Υπάρχουν ακόμη αρκετές μεταφραστικές αλλά και τυπογραφικές αβλεψίες, άκαιρες υποσημειώσεις (π.χ. τον αναγνώστη δεν τον ενδιαφέρει τόσο αν Σωμιέρ σημαίνει «καλύβα», όσο το ότι πρόκειται για δημόσιο χορό που δινόταν στη συνοικία Μονπαρνάς (1788-1855), και όπου σύχναζαν φοιτητές, μια πληροφορία που δίνουν σε υποσημείωση προηγούμενες μεταφράσεις και που εύκολα συναντά κανείς σήμερα με απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο). Τέλος, σημαντικό ατόπημα, όπως άλλωστε και στη μετάφραση του Μπάμπη Λυκούδη, συνιστά η χρήση της λέξης Μαντάμ μέσα στο κείμενο και όχι η μετάφρασή της σε κυρία (π.χ. «άλλωστε κάτι τέτοιο θα δυσαρεστούσε τη Μαντάμ», «Η ανάρρωση της Μαντάμ κράτησε πολύ»). Μπορεί ο τίτλος να αποδίδεται είτε ως Κυρία Μποβαρύ είτε ως Μαντάμ Μποβαρύ ‒κάτι που παρατηρείται στη μετάφρασή του και σε άλλες γλώσσες‒ αλλά η χρήση του Μαντάμ και μάλιστα χωρίς να ακολουθεί το επίθετο μέσα στο κείμενο έχει στα ελληνικά άλλες αυτονόητες συνυποδηλώσεις που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο. Η μετάφραση αυτή αποτελεί επίσης αντιπροσωπευτικό δείγμα των καιρών μας, όπου ένας εκδότης επιχειρεί να εκδώσει ένα κλασικό έργο, και μάλιστα πολυμεταφρασμένο, χωρίς να διερωτάται για τον σκοπό της νέας αυτής μετάφρασης. Μια πρωθύστερη απάντηση σ’ αυτό το καίριο ερώτημα θα έδινε τη ρότα πλεύσης και θα αποτελούσε το εχέγγυο για την επιτυχή έκβαση ενός τέτοιου εγχειρήματος[8]. [1] Jonathan Kuller, «Le roman de tous les romans», Le Magazine Littéraire, no 458, novembre 2006, σ. 54-55. [2] Βλ. σχετικά Pierre Michon, «Le coup de génie de Flaubert», ό.π. σ. 38-41. [3] Βλ. σχετικά Σοφία Ντενίση, Ανιχνεύοντας την «αόρατη γραφή», Νεφέλη, Αθήνα 2014. [4] Βλ. σχετικά Μαρία Τσούτσουρα, «Ύστατη οικείωση. Η Μποβαρύ του Κωνσταντίνου Θεοτόκη», περιοδικό Πόρφυρας τεύχος 80, Γενάρης-Μάρτης 1997, σ. 283-291. [5] Βλ. σχετικά Οντέτ Βαρόν-Βασάρ, «Η δεξίωση του Gystave Flaubert στην Ελλάδα», περιοδικό Μετάφραση ’95, σ. 35-42. [6] Χρύσα Σπυροπούλου, «Η ελαφρότητα της μεσαίας τάξης», εφημ. Καθημερινή, 26.9.2015. «Και μπορεί σ’ αυτήν [τη μετάφραση Θεοτόκη] να αποδίδεται η ποιητικότητα του κειμένου [sic], ωστόσο, σε μερικές περιπτώσεις, λέξεις και εκφράσεις, που χρησιμοποιούσε ο μεταφραστής και στα δικά του έργα, επηρεασμένος από το κερκυραϊκό ιδίωμα, δημιουργούν δυσκολίες στον σύγχρονο αναγνώστη. Όπως στις περιπτώσεις, “…που είχε στα ρουθούνια ένα σιδερένιο χαλκά και που δεν κουνούσε παραπάνω από ένα μπρούντζινο ζώο…” (σ. 185), “…όποιος δεν έχει θρησκεία τελειώνει πάντα να στραβοπατάει…” (σ. 171). Αλλά και στο υπόλοιπο τμήμα υπάρχουν ορισμένες ασάφειες, όπως προκύπτει από την επιλογή του γένους αντωνυμιών: “…Και η ψυχή του (της) εβυθιζόταν… (σ. 252)”». [7] Jonathan Kuller, ό.π. [8] Απαντώ σε τυχόν ερωτήσεις, παραπέμποντας στο σημείωμα του εκδότη που συνοδεύει τη νέα, πολλοστή μετάφραση του Δον Κιχώτη στα γαλλικά, εν προκειμένω από τον εκδοτικό οίκο Seuil, το 1997. Ο εκδότης, πριν δώσει τη σκυτάλη στον μεταφραστή, δίνει σαφείς εξηγήσεις για τους λόγους που οδήγησαν στη νέα αυτή μετάφραση και στους οποίους αυτός καλείται να ανταποκριθεί.

Η απουσία κριτικής της μετάφρασης στην Ελλάδα

Σύνδεση