Διοτίμα, η επονομαζομένη και Ασπασία

«Μα τότε, Διοτίμα, είπα εγώ, δεν θα σε θαύμαζα για τη σοφία σου και δεν θα σύχναζα κοντά σου για να μάθω αυτά τα πράγματα». Συμπόσιον, 206 b 1. Υπήρξε η Διοτίμα; 2. Κι αν υπήρξε, αυτό ήταν το πραγματικό όνομά της; Μήπως ο Πλάτων είχε άλλη γυναίκα κατά νου όταν έγραφε το Συμπόσιο; 3. Κι ήταν όντως σοφή; 4. Διοτίμα σημαίνει αυτή που «τιμά ο Δίας». 5. «Δία» αποκαλούσαν οι Αθηναίοι τον Περικλή. 6. Ο Περικλής τιμούσε ως γνωστόν τη σύντροφό του Ασπασία. 7. Η Ασπασία ήταν μία από τις πιο καλλιεργημένες γυναίκες της Αθήνας. 8. Η ιστορία ότι ήταν εταίρα και διατηρούσε οίκο ανοχής είναι μάλλον ψευδής και πολλοί μελετητές την αποδίδουν στον φθόνο που ένιωθαν διάφοροι πολιτικοί για τον Περικλή ή ακόμη και για μια «ξένη» (η Ασπασία είχε γεννηθεί στη Μίλητο) η οποία δεν δεσμευόταν από τους νόμους που περιόριζαν τις ελευθερίες των Αθηναίων γυναικών. 9. Υπάρχουν διάφορες εικασίες για το πώς βρέθηκε η Ασπασία στην Αθήνα. Η επικρατέστερη θέλει τον Αλκιβιάδη Β΄ της φυλής των Σκαμβονιδών να εξοστρακίζεται από την Αθήνα το 460 π.Χ., και στη συνέχεια να πηγαίνει στη Μίλητο, όπου γνωρίζει και παντρεύεται την κόρη κάποιου Αξίοχου· αδελφή της συζύγου του Αλκιβιάδη Β΄ ήταν η Ασπασία. Όταν ο Αλκιβιάδης Β΄ επέστρεψε στην Αθήνα, τον ακολούθησε η Ασπασία. Ο Αλκιβιάδης Β΄ έκανε δύο παιδιά, τον Αξίοχο, ο οποίος ήταν θείος του περιώνυμου Αλκιβιάδη, και τον Ασπάσιο. Ο Περικλής γνώρισε μάλλον την Ασπασία στο σπίτι του Αλκιβιάδη Β΄. 10. Το περίφημο απόσπασμα στους Ἀχαρνῆς, ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξεκίνησε επειδή οι Μεγαρείς «ἀντεξέκλεψαν Ἀσπασίας πόρνα δύο», αφού προηγουμένως κάποιοι «μεθυσοκότταβοι» Αθηναίοι είχαν αρπάξει από τα Μέγαρα την πόρνη Σιμαίθα, λέει περισσότερα για τις πολιτικές προκαταλήψεις του Αριστοφάνη παρά για το ήθος της γυναίκας που περιγελά. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο ολύμπιος Περικλής, όπως τον αποκαλεί ο Αριστοφάνης, θα κήρυττε πόλεμο στους Μεγαρείς και κατόπιν στους Σπαρτιάτες, για «δύο πόρνες», όσο κι αν του είχε πάρει τα μυαλά η Ασπασία. Μπορούμε να φανταστούμε ότι τα λόγια του Δικαιόπολη, «κἀντεῦθεν ἀρχὴ τοῦ πολέμου κατεῤῥάγη Ἕλλησι πᾶσιν ἐκ τριῶν λαικαστριῶν», θα άρεσαν βέβαια σε αρκετούς Αθηναίους αγρότες που είχαν ήδη αρχίσει να υποφέρουν από τη συνεχιζόμενη σύγκρουση. Το έργο πάντως ανέβηκε το 425 π.Χ., στον έκτο χρόνο του Πολέμου, όταν ο Περικλής είχε ήδη πεθάνει, και προφανώς αποτελούσαν και ο ίδιος και η Ασπασία εύκολους στόχους. 11. Ο Αισχίνης ο Σωκρατικός και ο Αντισθένης έγραψαν διαλόγους με τίτλο «Ασπασία», κάτι που φανερώνει το κύρος που απολάμβανε ανάμεσα στους φιλοσόφους, αλλά και το μίσος που έτρεφαν κάποιοι για τον Περικλή. 12. Για τον Αισχίνη, αποτελούσε το πρότυπο της φυσικής και πνευματικής τελειότητας. Για τον Αντισθένη, δεν ήταν παρά μια φιλήδονη γυναίκα που οδήγησε τον Περικλή στην καταστροφή. 13. Σ’ ένα απόσπασμα του διαλόγου του Αισχίνη, το οποίο διέσωσε στα Λατινικά ο Κικέρωνας, η Ασπασία αποκαλείται «θηλυκός Σωκράτης», που διδάσκει την αρετή μέσω της αυτογνωσίας. 14. Σε έργα του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα ο Σωκράτης εμφανίζεται να συζητά μαζί της διάφορα φιλοσοφικά ζητήματα. 15. Στον Μενέξενο, ο Πλάτων διακωμωδεί τη σχέση της Ασπασίας με τον Περικλή. Αμφισβητεί τις πολιτικές ικανότητες του Περικλή, επειδή διδάχθηκε, όπως λέει, τη ρητορική από την Ασπασία, και όχι από έναν επαγγελματία ρήτορα όπως ο Αντιφών. Βάζει μάλιστα τον Σωκράτη να υποστηρίζει ότι η Ασπασία ήταν εκείνη που έγραψε τον Επιτάφιο, και όχι ο Περικλής. 16. Υποτιμώντας τον Περικλή υπογραμμίζει, ωστόσο, την αξία της Ασπασίας. 17. Σημασία δεν έχει αν όντως η Ασπασία έγραψε τον Επιτάφιο, αλλά ότι ο Πλάτων και «πιθανώς» ο Σωκράτης το πίστευαν. Στον Μενέξενο πάντως ο Σωκράτης παραδέχεται ότι διδάχθηκε την τέχνη της ρητορικής από την Ασπασία. Επομένως, ο Πλάτωνας εδώ αντιφάσκει. Αν ήταν καλή «δασκάλα» για τον Σωκράτη, γιατί να μην είναι και για τον Περικλή; 18. Είναι γνωστό το ανέκδοτο που μεταφέρει ο Διογένης Λαέρτιος για το πώς αντέδρασε ο Σωκράτης όταν άκουσε τον Πλάτωνα να διαβάζει τον Λύσι και να αποδίδει σε εκείνον πράγματα που ουδέποτε είχε πει. Δεν μπορούμε άρα να πούμε με βεβαιότητα αν όντως ο Σωκράτης θεωρούσε ότι η Ασπασία έβαλε το χέρι της στη συγγραφή του Επιταφίου. 19. Στα Απομνημονεύματα και στον Οικονομικό, ο Ξενοφών αναφέρει σε δύο περιστάσεις την Ασπασία. Και στις δύο ο Σωκράτης προτείνει στον Κριτόβουλο να τη συμβουλευτεί για θέματα που αφορούν τη σχέση ανάμεσα σε συζύγους. 20. Κάποιοι κλασικοί φιλόλογοι ισχυρίζονται ότι ο Σωκράτης στα νιάτα του ήταν ερωτευμένος με την Ασπασία, προτού εκείνη γνωρίσει τον Περικλή. Είναι πολύ πιθανόν να ισχύει, δεδομένης της στενής σχέσης που διατήρησε μαζί της ως το τέλος. Η Ασπασία πέθανε μάλλον έναν χρόνο πριν από την εκτέλεση του Σωκράτη. 21. Όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στον Περικλή, ο Έρμιππος, ένας μάλλον μέτριος ποιητής και σφοδρός πολέμιος του Περικλή, κατήγγειλε την Ασπασία επειδή δεν αναγνώριζε και δεν τιμούσε τους θεούς και παραπλανούσε και διέφθειρε τη νεολαία των Αθηνών. Πιο συγκεκριμένα, ότι ενεργούσε ως προαγωγός του Περικλή, φέρνοντας νεαρές Αθηναίες στο σπίτι τους. Η ομοιότητα της κατηγορίας αυτής με εκείνη που λίγο αργότερα απαγγέλθηκε κατά του Σωκράτη, κάνει πολλούς ιστορικούς να πιστεύουν ότι η «δίκη» ουδέποτε συνέβη και μάλλον αποτελεί μέρος μιας χαμένης κωμωδίας – ενδεχομένως του Έρμιππου του ιδίου. Γεγονός πάντως είναι ότι οι πολέμιοι του Περικλή, χρόνια μετά τον θάνατό του, προσπαθούσαν με διάφορες συκοφαντίες και ψεύδη να αμαυρώσουν τη φήμη του. 22. Ο Πλούταρχος πάντως, ο οποίος είχε και ο ίδιος κατηγορήσει την Ασπασία ότι ευθύνεται για τον Σαμιακό πόλεμο, την αναγνωρίζει ως σημαντική προσωπικότητα ανάμεσα στους πολιτικούς και στους διανοούμενους, και εκφράζει τον θαυμασμό του για μια γυναίκα που «χειριζόταν όπως επιθυμούσε τους σπουδαιότερους άνδρες του κράτους και παρείχε αφορμή στους φιλοσόφους να μιλούν κολακευτικά για εκείνη και εις μάκρος». 23. Η φήμη της Ασπασίας ήταν τέτοια, που ακόμη και ο Κύρος, που ενεπλάκη σε πόλεμο με το βασιλιά Αρταξέρξη Β΄ της Περσίας, χάρισε το όνομά της σε μια από τις παλλακίδες του. Όταν ο Κύρος έχασε τη ζωή του στη μάχη, η γυναίκα αυτή δόθηκε ως λάφυρο στον βασιλιά, στον οποίο άσκησε, όπως λέγεται, μεγάλη επιρροή. 24. Ο Λουκιανός στις Εικόνες αποκαλεί την Ασπασία «πρότυπο σοφίας» και εξυμνεί «τις γνώσεις της γύρω από την πολιτική, τη διορατικότητα, την εξυπνάδα και την οξυδέρκειά της». 25. Εκθαμβωτική γυναίκα, δεινή ρήτορας, πεπειραμένη πόρνη; Ποια ήταν η πραγματική Ασπασία; Οι πηγές αντιφάσκουν. Δεν απέχουν τρεις βαθμούς από την αλήθεια μόνο οι ποιητές. Και οι φιλόσοφοι μπορεί να είναι «ειδώλων δημιουργοί». 26. Ο Θουκυδίδης πάντως δεν την αναφέρει ούτε μία φορά. Μήπως επειδή η Ασπασία δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά του για εκείνη; Πολύ πιθανόν.

Διοτίμα, η επονομαζομένη και Ασπασία

Σύνδεση