Μια έκπληξη από τον άγιο Αυγουστίνο

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Paula Fredriksen, Augustine and the Jews: A Christian Defense of Jews and Judaism [Ο Αυγουστίνος και οι Ιουδαίοι: Μια χριστιανική συνηγορία στον Ιουδαϊσμό], Doubleday, 488 pp. Hagith Sivan, Palestine in Late Antiquity [Η Παλαιστίνη στην ύστερη αρχαιότητα], Oxford University Press, 429 pp. Είναι μεγάλη χαρά να γράφει κανείς για ένα βιβλίο το οποίο αποτελεί τη δυναμική έκφραση μιας ξαφνικής σαν το κύμα που έρχεται στην ακτή ιδέας, η οποία έρχεται στον νου ενός σύγχρονου ερευνητή σχετικά με μια τόσο μοιραία σκέψη κάποιου στοχαστή που διατυπώθηκε πάνω από χίλια πεντακόσια χρόνια πριν. Η έμπνευση ήρθε ξαφνικά στην Πάουλα Φρέντερικσεν σε ένα μέρος πολύ ταιριαστό, στην Ιερουσαλήμ: Θυμάμαι ένα πρωινό που κοιτούσα από το παράθυρο του Μισκενότ Σαανανίμ καθώς τα τείχη της Ιερουσαλήμ βάφονταν χρυσά από τον ήλιο. Τότε κατάλαβε ότι μεταξύ του 394/395 και του 399/400 ο επίσκοπος Ιππώνος Αυγουστίνος, μιας πόλης στη ρωμαϊκή Βόρεια Αφρική (σύγχρονη Μπον / Άνναμπα στην Αλγερία), είχε κι αυτός μια παρόμοια εμπειρία: του ήρθε μια σκέψη, ξαφνικά σαν το κύμα, ή μάλλον του ήρθαν σκέψεις πολλές σαν αλλεπάλληλα κύματα: Ο Αυγουστίνος τότε είδε τους Ιουδαίους με έναν καινούργιο τρόπο, διαφορετικά από ό,τι τους έβλεπε ο ίδιος στο παρελθόν, αλλά και διαφορετικά από όλη την προγενέστερη παραδοσιακή θεώρηση των Χριστιανών. Επρόκειτο ούτε λίγο ούτε πολύ για «μια χριστιανική επιβεβαίωση της αξίας του Ιουδαϊσμού και των Ιουδαίων». Η Φρέντερικσεν μας ενθαρρύνει «να ανιχνεύσουμε μέσα από το βιβλίο τη γέννηση μιας ιδέας με τρόπο που θυμίζει περιπέτεια». Όμως πρέπει να κάνουμε λίγη υπομονή, γιατί, πριν στραφεί στον ίδιο τον Αυγουστίνο, η Φρέντερικσεν, περιγράφει με λεπτομέρειες τη στάση των Χριστιανών έναντι των Ιουδαίων και του Ιουδαϊσμού στους πρώτους αιώνες, επειδή αυτή ήταν η παράδοση την οποία ο Αυγουστίνος κληρονόμησε και αναθεώρησε. Ακολουθώντας τις αρχές των Θρησκευτικών Σπουδών στα σύγχρονα πανεπιστήμια, η συγγραφέας, όπου χρειάζεται, γίνεται καθηγήτρια που μιλά σε φοιτητές. Υπάρχουν πολλές καθιερωμένες απόψεις (idées reçues) για τις σχέσεις Ιουδαίων, Χριστιανών και παγανιστών στον ρωμαϊκό κόσμο, τις οποίες οι αναγνώστες προτρέπονται να μη διανοηθούν καν να τις σκεφτούν ή να τις αναθεωρήσουν· ούτε έτσι λίγο χάριν παιδιάς. Για παράδειγμα, η συγγραφέας προτρέπει τους αναγνώστες της να μην αμφισβητήσουν ούτε κατά διάνοια το γεγονός ότι ο απόστολος Παύλος δεν σκέφτηκε να αντικαταστήσει τον Ιουδαϊσμό με μια καινούργια θρησκεία για τον Χριστό, μια κι «ο Παύλος ήταν πάντα άψογος Ιουδαίος, και πριν και μετά την εμπειρία του δρόμου της Δαμασκού». Δεν προσηλύτιζε τους εθνικούς για να τους κάνει Χριστιανούς, αλλά για να τους κάνει Ιουδαίους των τελευταίων ημερών πριν από τις Έσχατες Ημέρες. Θα τους συγκέντρωνε ο Χριστός όλους μαζί σε έναν ανανεωμένο Ισραήλ, όταν όλα τα έθνη θα επέστρεφαν στον Θεό, που τόσο υπομονετικά τα περίμενε, σιωπηλά, χωρίς καν να γίνεται αντιληπτός. Τις καταγγελίες των Ιουδαίων στα ευαγγέλια η Φρέντερικσεν καλεί τον αναγνώστη να τις θεωρεί «αδελφικές διαμάχες» φατριών μέσα στον ίδιο τον Ιουδαϊσμό. Αυτή η ρητορική του ψόγου είναι άλλωστε «το πιο ιουδαϊκό πράγμα μέσα στο κίνημα του Ιησού. … Τα ευαγγέλια δεν είναι πιο “αντι-ιουδαϊκά” από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης». Η βασική της θέση σε αυτή την μακρά εισαγωγή στον Αυγουστίνο, είναι ότι ο χωρισμός των δρόμων μεταξύ Χριστιανισμού και μητέρας-θρησκείας δεν ήταν καθόλου αναπόφευκτος. Ούτε ότι ήταν τάχα το αποτέλεσμα μιας υποτιθέμενης «μονοθεϊστικής» απομόνωσης του Ιουδαϊσμού από τον έξω εθνικό κόσμο. Δεν προέκυψε ούτε από το κήρυγμα του Παύλου ούτε από τις έτσι κι αλλιώς αχνές αναμνήσεις των λόγων του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Άλλωστε ο ρωμαϊκός κόσμος δεν αρεσκόταν σε αυστηρούς διαχωρισμούς αυτού του είδους, μια κι ήταν ένας κόσμος που τον χαρακτήριζε πάνω απ’ όλα μια πολύ έντονη διαφορετικότητα. Βρισκόμαστε πολλούς αιώνες πριν από τα γκέτο του Δυτικού Μεσαίωνα. Είναι σίγουρα μια κοινωνία στην οποία οι ζωές των Ιουδαίων δεν απειλούνταν … Και οι Ιουδαίοι ήταν Ρωμαίοι πολίτες. Μετείχαν στα συμβούλια των πόλεων, τους επιτρεπόταν να έχουν έγγεια ιδιοκτησία και ο νόμος, αρκετούς αιώνες πριν από την εμφάνιση του Χριστιανισμού, διασφάλιζε τα πατρογονικά τους έθιμα. Ακόμα και στα τέλη του Δ΄ αι. οι Ιουδαίοι αποτελούν μέρος του συστήματος. Τι πήγε όμως τότε στραβά και πώς ο Αυγουστίνος προσπάθησε να το διορθώσει; Για να το διατυπώσουμε με συντομία, η Φρέντερικσεν πιστεύει ότι οι Χριστιανοί του δεύτερου και του τρίτου αιώνα καταλήφθηκαν από μια αριστοκρατική αντίληψη, χαρακτηριστική της ύστερης αρχαιότητας: ζητούσαν το πνευματικό, κι ακόμη χειρότερα, πίστευαν στην πρόοδο, αναμένοντας την έλευση ενός λαμπρού μέλλοντος, ελεύθερου από τα βάρη του παρελθόντος. Γι αυτούς η ιστορία ήταν ένας σκουπιδότοπος. Και το χειρότερο σκουπίδι που θα μπορούσαν να φανταστούν ήταν ο Ιουδαϊσμός, μια θρησκεία αιχμάλωτη του υλικού κόσμου, η οποία επέβαλλε την περιτομή της ακροβυστίας, του πιο σαρκικού μέρους και γι’ αυτό του πιο σιχαμερού από ολόκληρο το σώμα. Ευνοούσε τη γονιμότητα και τον πόλεμο, έκανε αιματηρές θυσίες. Οι Εβραίοι ήταν γενικά αιχμάλωτοι ενός παρελθόντος, λόγω της νοσταλγίας τους για έναν ναό, με την καταστροφή του οποίου οι Ρωμαίοι διακήρυξαν ότι ο Ιουδαϊσμός ανήκει στο παρελθόν οριστικά και αμετάκλητα. Η συγγραφέας τονίζει ότι αυτές οι αντιλήψεις για τον Ιουδαϊσμό δεν είχαν καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Ήταν αποτέλεσμα μιας ρητορικής που παραγόταν από τις διαμάχες ανάμεσα στους ίδιους τους Χριστιανούς, που έριζαν για το πόσο μέρος της υλικής τους υπόστασης μπορεί να διασωθεί και ποιο μέρος του παρελθόντος επιτρέπεται να επιβιώσει στο παρόν. Όταν αυτή η αριστοκρατική θεώρηση του κόσμου συνδυαστεί με την πίστη στην πρόοδο, τούτο δεν μπορεί να συμβάλει στην καλλιέργεια της ανοχής. Ο Κωνσταντίνος, ο εστεμμένος εκείνος επαναστάτης, που έγινε ξαφνικά Χριστιανός το 312, γοητεύτηκε ακριβώς από αυτόν τον ριζοσπαστικό Χριστιανισμό, που επεδίωκε το πνευματικό και την εκκαθάριση από τα σκουπίδια του παρελθόντος. Με ένα αυτοκρατορικό διάταγμα, και η ειδωλολατρία και ο Ιουδαϊσμός μπορούσαν να ριχτούν στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Αυτόν το συνδυασμό βεβαιοτήτων έπρεπε να αντιμετωπίσει ο Αυγουστίνος. Ίσως και να μην τον ενδιέφερε το θέμα, αν δεν προβαλλόταν από οπαδούς του Μανιχαϊσμού, δηλαδή της αίρεσης στην οποία για δώδεκα χρόνια ανήκε και ο Αυγουστίνος όταν ήταν νέος. Σήμερα μπορεί να βλέπουμε τον Μανιχαϊσμό ως φαινόμενο εξωτικό και απόκοσμο, ίσως και λίγο κωμικό, σαν μια σημερινή σέχτα της Νέας Εποχής. Αλλά δεν ήταν αυτά τα στοιχεία που τον έκαναν τόσο μισητό στον ορθόδοξο κλήρο της εποχής του Αυγουστίνου. Περισσότερο ήταν η ομοιότητά του, προβληματική βέβαια, με το κύριο ρεύμα του Χριστιανισμού. Οι οπαδοί του Μανιχαϊσμού πρέσβευαν ότι αντιπροσώπευαν τον αληθινά «πνευματικό», τον μεταρρυθμισμένο Χριστιανισμό της εποχής τους. Συνεπώς, οι αντιλήψεις των Μανιχαίων για τους Ιουδαίους και τον Ιουδαϊσμό, και κυρίως για το ανθρώπινο σώμα και το παρελθόν, ήταν μια καρικατούρα της αριστοκρατικής αντίληψης για την πρόοδο που είχε διαμορφώσει ο ορθόδοξος Χριστιανισμός. Ο Αυγουστίνος λοιπόν προκλήθηκε από τον Φαύστο της Μιλέβης, τον εκπρόσωπο των Μανιχαίων, τον οποίο τον γνώριζε από την περίοδο της Καρχηδόνας, να ξανασκεφτεί τις απόψεις του για την Παλαιά Διαθήκη γενικώς και για τους Ιουδαίους ειδικότερα. Οι θέσεις του συνοψίστηκαν το 403 στην πραγματεία του Κατά Φαύστου, ένα κείμενο που ελάχιστα έχει μελετηθεί ως τώρα, το οποίο η Φρέντερικσεν αναλύει και αξιοποιεί πλήρως. Η συγγραφέας επισημαίνει όμως ότι η διαμάχη ξεκίνησε το 396, όταν ο Αυγουστίνος συνέθεσε την πραγματεία που απηύθυνε σε έναν άλλο πρώην προστάτη του, τον ιερέα Σιμπλικιανό στο Μιλάνο, ο οποίος είχε συμβάλει στην περίφημη μεταστροφή του Αυγουστίνου. Πρώτη φορά σε αυτό το έργο βρίσκουμε την αναίρεση της χριστιανικής άποψης για διαρκή πρόοδο, τεκμηριωμένη με επιχειρήματα. Κατά τον Αυγουστίνο, τα ανθρώπινα όντα δεν προχωρούν πάντα προς κάτι ανώτερο, αλλά απλώς πρέπει να περιμένουν ήρεμα τις αποφάσεις του Θεού. Διότι μόνον ο Θεός μπορεί να μας βγάλει από την αδράνεια, από την οποία δεν μπορούμε να βγούμε μόνοι μας. Η ανανέωση δεν είναι του κόσμου τούτου. Το παρελθόν δεν είναι ένα απλός σκουπιδοτενεκές, στον οποίο μπορούμε να πετάξουμε τις νεκρές θρησκείες (όπως είναι ο Ιουδαϊσμός και ο παγανισμός), καθώς ο Χριστιανισμός υποτίθεται θα θριαμβεύει ακατάσχετα. Χωρίς την ιδιαίτερη χάρη του Θεού οι άνθρωποι όλοι βρίσκονται στην κατάσταση ενός σκουπιδοτενεκέ, που δεν αλλάζει μόνος του. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να παρουσιαστούν με πιο απαισιόδοξα χρώματα στο πλαίσιο της ύστερης αρχαιότητας, έτσι όπως απεικονίζονται, τόσο παθητικοί, στερημένοι από κάθε δυνατότητα να αλλάξουν το μέλλον τους και αιχμάλωτοι ενός στραβού παρελθόντος, σημαδεμένου πάντα από το προπατορικό αμάρτημα. Αυτά το σωτήριον έτος 396, στην περίφημη πραγματεία Προς Σιμπλικιανόν. Στο δάπεδο του ναού του αγίου Στεφάνου στο Ούμας αλ Ρασάς, η Νεάπολη (σημερινή Ναμπλούζ) ταυτοποιείται μόνο με την παρουσία του ναού του Διός του Υψίστου, σαν να ήταν γεγονός άνευ σημασίας το κάψιμο του μεγάλου θρησκευτικού κέντρου της τέταρτης αριθμητικά θρησκείας της Παλαιστίνης. Η Φρέντερικσεν όμως διείδε ότι αυτή η τόσο τρομακτική εικόνα για το ανθρώπινο γένος επέτρεψε στον Αυγουστίνο μέσα σε λίγα χρόνια να αναπτύξει ορισμένες σκέψεις για τον κόσμο της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και των Ιουδαίων του καιρού του, οι οποίες διαφέρουν εντυπωσιακά από τις απόψεις άλλων Χριστιανών της εποχής του. Αυτή την ιστορία μάς αφηγείται με τρόπο συναρπαστικό η Φρέντερικσεν, προσφέροντάς μας μια συμβολή στις Αυγουστίνειες σπουδές, με πλήρη τεκμηρίωση συνδυασμένη με έντονη συναισθηματική συμμετοχή. Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι το φαντασιακό παράγωγο του μακρού πνευματικού αγώνα του Αυγουστίνου. Το θέμα ήταν πόσο μέρος του παρελθόντος μπορούσε να απορριφθεί και πόσο να παραμείνει σαν μια σκιά που θα κάλυπτε το παρόν. Ο Αυγουστίνος, αντίθετα από άλλους συγχρόνους του, δεν πίστευε ότι ο Ιουδαϊσμός μπορούσε ποτέ να ξεπεραστεί, απλούστατα επειδή η ανθρώπινη φύση δεν ήταν ικανή από μόνη της για μια νέα αρχή. Ούτε ο αρχαίος Ιουδαϊσμός μπορούσε να απορριφθεί ως θρησκεία, λόγω των ανησυχητικά έντονων (σύμφωνα με τους Χριστιανούς) στοιχείων ματεριαλισμού που κατείχε, απλούστατα επειδή η υλικότητα είναι κάτι το τελείως ουδέτερο. Η υλική ύπαρξη δεν εμποδίζει αυτή καθαυτή την επικοινωνία των ανθρώπων με τον Θεό, εφόσον αυτό που μετράει είναι αποκλειστικά η θέληση του ίδιου του Θεού. Αν όμως είναι έτσι, συνεχίζει ο Αυγουστίνος, ο Θεός μπορεί να αφήσει τα σημάδια του στο σώμα όσο βαθιά θέλει. Θα μπορούσε να αφήσει τα σημάδια του ακόμη και στο ανδρικό μόριο. Μπορεί να ευλογήσει τη γονιμότητα των γυναικών και να ευνοήσει ακόμη και την πολυγαμία, ή να ζητά αιματηρές θυσίες. Μπορεί να ιδρύσει ένα ολόκληρο βασίλειο και να χτίσει ένα ναό, που να στηρίζεται στα έσοδα ενός έθνους. Αυτά ήταν τα ίδια τα λόγια του Θεού, έντονα φορτισμένα με ματεριαλισμό ‒έτσι Εκείνος μίλησε στον κόσμο μέσω ενός εκλεκτού λαού, των Ιουδαίων. Η ιστορία του Ισραήλ και των θεσμών του αποκτά εκ νέου μια διάσταση μεγαλειώδη με αυτή την ανάγνωση. Μοιάζει με ένα ρωμαλέο έπος που εκτυλίσσεται στο διάβα των αιώνων. Η ζώσα εμπειρία των Ιουδαίων υπό το κράτος του Νόμου μπορεί να μοιάζει μυστήρια ή και αλλόκοτη με τα ανθρώπινα μέτρα, όμως σίγουρα η ζωή των Εβραίων δεν ήταν ποτέ κάτι το τετριμμένο και το αηδιαστικό, όπως τόσοι «πνευματικοί» Χριστιανοί (όμοια με τους Μανιχαίους) έτειναν να πιστεύουν. Ακόμη και σήμερα οι Ιουδαίοι πρέπει να αφεθούν να λατρεύουν τον Θεό με τον πατροπαράδοτο τρόπο. Σε αντίθεση με τόσους συγχρόνους του, «ο Αυγουστίνος επέμενε ότι οι Ιουδαίοι δεν είναι μια πρόκληση, αλλά μια μαρτυρία για την αξία του Χριστιανισμού». Σε μια εποχή που ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας είχε ισοπεδωθεί από την έλλειψη ανοχής των Χριστιανών, οι Ιουδαίοι έπρεπε να εξακολουθήσουν να υπάρχουν προστατευμένοι από το κύρος του παρελθόντος τους, το οποίο ήταν ένα δώρο του ίδιου του Θεού σε αυτούς. Με τον τρόπο αυτόν ο Αυγουστίνος σταμάτησε μια στιγμή, για να δώσει μια μεγαλοπρέπεια, την οποία είχε στοχαστεί εις βάθος, σε κάτι που για τους περισσότερους συγχρόνους του ήταν ένα ξένο και μακρινό κομμάτι της ιστορίας της αρχαίας Μέσης Ανατολής. Κάτι τέτοιο δεν ήταν διόλου μικρή συμβολή στον αναδυόμενο πολιτισμό της Δυτικής Ευρώπης του Μεσαίωνα. Είναι χρήσιμο για έναν πολιτισμό να αντιμετριέται με κάποια παρελθόντα που δεν θα εκλείψουν ποτέ. Πρόκειται για μια πινελιά από μια ξένη Παλαιά Διαθήκη, η οποία δίνει ηθική διάσταση σε έναν κόσμο, για να μην κλειστεί ολότελα στον εαυτό του. Στους επόμενους αιώνες οι μοναχοί εκείνοι, που είχαν τον πειρασμό να αποβάλουν τελείως τη σωματική τους διάσταση, έπρεπε να συμβιβαστούν με ιστορίες για την πολυγαμία των πατριαρχών του Ισραήλ, τους οποίους ο Θεός είχε ευλογήσει τόσο μεγαλόπρεπα, όσο και τη δική τους, πνευματική ζωή. Οι ιεραπόστολοι που θα εκκαθάριζαν τις βάρβαρες περιοχές από τα πατροπαράδοτα έθιμα έπρεπε να ξέρουν ότι διδάσκουν τον κανόνα μιας Αγίας Γραφής, στην οποία υπάρχει θέση και για την πολυγαμία και για την τήρηση ορισμένων ταμπού. Επίσης εκεί περιγράφονταν η άνοδος και η πτώση των πολεμάρχων του Ισραήλ, που δεν διέφεραν και πολύ, από τους αρχηγούς των βάρβαρων λαών της Δύσης. Υπό τη σκιά της μακρινής μεγαλοπρέπειας που οι χριστιανοί οπαδοί του Αυγουστίνου επέτρεπαν στους Ιουδαίους, ενθαρρύνθηκαν κι άλλα παρελθόντα να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στον Μεσαίωνα. Αρχαίοι θεοί περπατούσαν ξανά στη γη σαν ξεπεσμένοι βασιλιάδες, παραγκωνισμένοι από τη νέα θρησκεία, όμως δεν διώχτηκαν ποτέ ολότελα από το παρόν, είτε μιλάμε για τα σκανδιναβικά δάση είτε για τα ερείπια της μετακλασικής Ρώμης. Οι αρχαίοι παγανιστές ενώθηκαν με τους προπάτορες της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Βιργίλιος που εμφανίστηκε μπροστά στον Δάντη στο κατώφλι του Κάτω Κόσμου, «μοιάζοντας βραχνός από τη μακρά σιωπή του», ήταν ο φανταστικός κληρονόμος της μεγάλης εκείνης αναζήτησης του Αυγουστίνου στα βάθη του βιβλικού χρόνου, μιας εποχής, της οποίας οι ήρωες «δεν θα καταδικάζονταν να γίνουν κάποτε απλή ιστορία». Δεν το συνειδητοποιούσε ο Αυγουστίνος, όμως παίζονταν οι τύχες του πλούτου του ευρωπαϊκού φαντασιακού. Όπως λέει ο Τζορτζ Χέρμπερτ, ο κληρικός και ποιητής του ΙΖ΄ αιώνα, «αν οι Ιουδαίοι είναι ζωντανοί, είναι ζωντανά μέσα τους κι όλα τα θαύματα του παρελθόντος». Όταν περνάμε από τη μελέτη της Φρέντερικσεν για τον Αυγουστίνο στο βιβλίο της Χάγκιθ Σίβαν Η Παλαιστίνη στην ύστερη αρχαιότητα είναι σαν να πηγαίνουμε από τον καθεδρικό ναό της Σαρτρ, με τα επιβλητικά αγάλματα των προπατόρων και των προφητών, σε ένα τελείως διαφορετικό τοπίο, όπου όλα είναι σαφή και προσδιορισμένα με τρόπο αμείλικτο. Ας δούμε πρώτα την αλλαγή σκηνικού. Η Χάγκιθ Σίβαν, καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκυ, έχει ένα χάρισμα στη διερεύνηση των αρχαίων επαρχιακών τοπίων. Το πρώτο της βιβλίο μας ζωντάνεψε ξανά την Ακουιτανία του ποιητή, αυλικού και γαιοκτήμονα του τέταρτου αιώνα Αυσόνιου του Μπορντώ[1]. Όμως επρόκειτο για ένα τοπίο που είχε περάσει από το φίλτρο της μετακλασικής ποίησης ενός Ρωμαίου αριστοκράτη. Εκεί ακούγονταν στην ουσία μόνον οι φωνές του Αυσόνιου και των άλλων γαιοκτημόνων της περιοχής. Αντίθετα, στο νέο της βιβλίο η Σίβαν μας φέρνει σε ένα τοπίο γεμάτο από αντίθετες και αντίπαλες φωνές, ελληνικές, εβραϊκές, αραμαϊκές, παγανιστικές, σαμαρειτικές, ιουδαϊκές και χριστιανικές. Έζησε χρόνια στο Ισραήλ και έγινε μια τέλεια ξεναγός: κάθε τόσο μας καλεί να κάνουμε ένα «ταξίδι» στον χρόνο και τον χώρο, για να επισκεφθούμε διαφορετικά τοπία και πόλεις σε διάφορες χρονικές περιόδους της Παλαιστίνης της ύστερης αρχαιότητας ‒ δηλαδή από το 312, έτος της μεταστροφής του Κωνσταντίνου στον χριστιανισμό, μέχρι την ίδρυση του Τεμένους του Βράχου από τον χαλίφη Αμπν ελ Μαλίκ το 692. Κάθε ταξίδι αποτελεί μια προσεκτική ανασύνθεση του παρελθόντος, στην οποία οι πηγές από διαφορετικές γλώσσες συνδυάζονται με τα πιο πρόσφατα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας. Συνιστώ ιδιαίτερα από όλες τις ξεναγήσεις εκείνη που μας προσκαλεί να ακολουθήσουμε την πομπή της εβραϊκής εορτής του Πουρίμ, καθώς περνά μέσα από τους δρόμους της Σκυθόπολης (Μπεθ Σεάν σήμερα). Το έτος 400 η πομπή θα περνούσε μπροστά από πέντε ειδωλολατρικούς ναούς. Έναν αιώνα μετά οι τέσσερις από αυτούς τους ναούς ήταν ακόμη όρθιοι, όμως είχαν προστεθεί δύο συναγωγές (μια των Ιουδαίων και μια των Σαμαρειτών), ένα μοναστήρι με σύγχρονα αποχωρητήρια, καθώς και μια έπαυλη ενός πλούσιου Ιουδαίου, που ήταν έξω από τον περίβολο της συναγωγής. Τα μωσαϊκά δάπεδα της έπαυλης ήταν διακοσμημένα με σκηνές από την ομηρική Οδύσσεια και με μια αναπαράσταση γιορτής στον Νείλο. Ο μαγικός αυτός ποταμός, με τη ροή των υδάτων του που την καθόριζαν οι θεοί, έφερνε αγαλλίαση τόσο στους εθνικούς, όσο και στους Εβραίους και τους Χριστιανούς. Τόσο νερό και τόση γονιμότητα σε μια ζεστή πόλη με ξερό κλίμα σαν την Σκυθόπολη! Ενδεχομένως η ίδια η Σίβαν θα μας συνιστούσε το ταξίδι στη Γάζα του έκτου αιώνα. Όποιος αναζητούσε μια «ποιότητα ζωής» στην ύστερη περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καλά θα έκανε να εγκατασταθεί σε αυτήν την τόσο ευτυχισμένη τότε πόλη. Θα έβρισκε εκεί μια αναπαράσταση του Δαυίδ να γητεύει τα ζώα με τη μορφή του Ορφέα στο δάπεδο μιας συναγωγής κατασκευασμένης από Ιουδαίους εμπόρους ξυλείας. Θα έβρισκε ωραία δημόσια λουτρά, με νωπογραφίες μιας όμορφης Αφροδίτης, παρ’ όλο που το άγαλμά της είχε απομακρυνθεί από τη θέα του κοινού με εντολή του πρώτου επισκόπου της πόλης. Θα μπορούσε να επισκεφθεί μια παράσταση παντομίμας, την οποία υπεράσπιζε με τόσο ζήλο ένας γνωστός Χριστιανός ρήτορας. Αν έψαχνε για πνευματική καθοδήγηση, μπορούσε να πάει μερικά χιλιόμετρα μέσα στην έρημο, όπου ένας Αιγύπτιος άγιος θα απαντούσε γραπτά στις ερωτήσεις του πίσω από ένα παράθυρο, τόσο ερμητικά κλειστό, που πολλοί αμφέβαλλαν για την ίδια την ύπαρξη του ασκητή. Όταν ρωτήθηκε αν μπορεί ένας Χριστιανός ιδιοκτήτης ληνού να δεχτεί στον ληνό του τα σταφύλια ενός Εβραίου, ο άγιος απάντησε: Αν όταν έβρεχε ο Θεός έριχνε βροχή μόνο στα δικά σου χωράφια κι όχι στα χωράφια του Εβραίου, θα μπορούσες να αρνηθείς. Όμως ο Θεός τους αγαπά όλους. … Γιατί εσύ λοιπόν πρέπει να είσαι απάνθρωπος κι όχι φιλεύσπλαχνος; Όλα αυτά υπάρχουν σε αφθονία κι η Σίβαν πρέπει να επαινεθεί που υιοθετεί στο βιβλίο της μια πανοραμική προσέγγιση, επιτρέποντάς μας να βλέπουμε και την παραμικρή λεπτομέρεια, και τον τελευταίο άνθρωπο μέσα στο σκηνικό. Δεν είναι αυτή η συνήθης επιστημονική θεώρηση. Αρκούμαστε να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από στενές χαραμάδες. Η Σίβαν δεν μας δίνει την ιστορία των Εβραίων στην Παλαιστίνη, ούτε την ιστορία των Χριστιανών στην Παλαιστίνη, αλλά την ιστορία της Παλαιστίνης και όλων των εθνικών και θρησκευτικών της ομάδων. Γι’ αυτό και το συμπέρασμά της δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικό, παρά την ανοικτή προσέγγισή της σε όλες τις θρησκείες και τις ανθρώπινες ομάδες. Δυστυχώς ή ευτυχώς είναι ένα βιβλίο γραμμένο «για όποιον ενδιαφέρεται για τη Μέση Ανατολή του σήμερα και του χτες». Δεν υπάρχει χάπι εντ στην εργασία της Σίβαν, όπως στο βιβλίο της Φρέντερικσεν για το δυνατό μυαλό ενός Αυγουστίνου. Στο βιβλίο Η Παλαιστίνη στην ύστερη αρχαιότητα δεν μετεωριζόμαστε στις σφαίρες του νου. Είμαστε σταθερά κολλημένοι στο χώμα. Είναι ένα βιβλίο που εξετάζει «την Παλαιστίνη … κάτω από ένα και μοναδικό πρίσμα, εκείνο της σύγκρουσης». Η Σίβαν, αντιμετωπίζοντας τη σύγκρουση, τονίζει την ανθρώπινη πλευρά των οριζόντων του δυνατού. Αποφεύγει να παρουσιάζει την Παλαιστίνη της ύστερης αρχαιότητας σαν μαγικό καζάνι, μέσα στο οποίο βράζουν θρησκευτικές και εθνικές διαμάχες, έχει συναίσθηση ότι «η σύγκρουση είναι μια μορφή ανθρώπινων σχέσεων». Επιμένει ότι στην Παλαιστίνη το μεγάλο μέρος της επιθετικότητας δεν στρέφεται εναντίον εξωτερικών εχθρών. Η σύγκρουση ήταν μια μορφή εσωτερικής κινητοποίησης, διότι «η σύγκρουση έχει ως αποτέλεσμα την συσπείρωση» ‒ κάνει ένα σύνολο να νιώθει περισσότερο σαν ομάδα. Η Σίβαν ξέρει επίσης ότι πολλές φορές τα μέλη μιας ομάδας μπορούν να πάψουν λίγο να είναι μέλη της ομάδας. Να ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: μακριά από «τη χύτρα ταχύτητος που λέγεται Ιερουσαλήμ», η ανατολική πλευρά της πεδιάδας της Γαλιλαίας χαρακτηρίζεται από μια άνθηση οικοδόμησης συναγωγών. Οι οποίες ξεφυτρώνουν σαν να μην υφίστανται οι χριστιανικοί νόμοι κατά της οικοδόμησης συναγωγών. Δεν πρόκειται για διάθεση αντίστασης, αλλά για μια συνήθη δραστηριότητα. Ακόμη και η συναγωγή της Ναζαρέτ ήταν ανοικτή στους Χριστιανούς προσκυνητές, που έρχονταν να προσκυνήσουν το σχολείο στο οποίο ο Ιησούς διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα, αλλά και το βιβλίο από το οποίο έμαθε την αλφαβήτα. Είναι στολισμένη με μωσαϊκά δάπεδα, στα οποία τα ιουδαϊκά μοτίβα συνδυάζονται με παγανιστικά θέματα. Οι συναγωγές λοιπόν της Γαλιλαίας «δεν αποπνέουν πνεύμα αντίστασης, αλλά εφησυχασμού». Ωστόσο ένα στοιχείο ανησυχίας υπάρχει πάντα στην επαρχία αυτή. Η διαφορετικότητα στην Παλαιστίνη της ύστερης αρχαιότητας, την οποία η Σίβαν περιγράφει τόσο καλά, «δείχνει ότι όντως διάφορες ομάδες μπορούσαν να συμβιώνουν η μια δίπλα στην άλλη, αρκεί να έμεναν κλεισμένες στο ιδιαίτερό τους καβούκι, που οι ίδιες είχαν κατασκευάσει». Είμαστε σε μια επαρχία όπου πάρα πολλοί οδοδείκτες [διαφορετικότητας] δεν ήταν πια ορατοί. Για παράδειγμα, στην χριστιανική Ιερουσαλήμ τα τόσα πολλά ερείπια του ναού του Σολομώντος είχαν κυριολεκτικά σβηστεί από τον χάρτη: στο μεγάλο μωσαϊκό που βρέθηκε στο δάπεδο της εκκλησίας στα Μάδαβα της Ιορδανίας δεν αναφέρονται πουθενά. Δεν ήταν βέβαια μόνον οι Εβραίοι κι οι Χριστιανοί που προτιμούσαν να μη βλέπουν ο ένας τον άλλον. Οι τεχνίτες που κατασκεύαζαν ψηφιδωτά στην επαρχία, (τους οποίους μελέτησε επίσης τόσο έξοχα ο Γκλεν Μπάουερσοκ στο πρόσφατο βιβλίο του Τα μωσαϊκά ως ιστορία),[2] φιλοτέχνησαν μερικές παραστάσεις πόλεων σε σμίκρυνση. Σε αυτούς τους χάρτες τα μνημεία των ανταγωνιστικών θρησκευτικών ομάδων αγνοούνται συστηματικά. Για παράδειγμα, σε ένα από τα καλύτερα κεφάλαια του βιβλίου η Σίβαν εξιστορεί, με βάση σύγχρονες πηγές, συνδυασμένες με μυθιστορηματικές πια αφηγήσεις των μέσων χρόνων, τις επαναστάσεις των Σαμαρειτών και την άγρια καταστολή τους. Σε πολλές περιπτώσεις, ιδιαίτερα τον έκτο αιώνα, το όρος Γαριζίμ ήταν το κέντρο μιας εμπόλεμης ζώνης, ενώ στις γύρω πόλεις λάμβαναν χώρα βίαιες διαδηλώσεις, εμπρησμοί, ακόμη και αναγόρευση σε μια περίπτωση ενός Σαμαρείτη αυτοκράτορα! Όταν όμως τον όγδοο αιώνα στο δάπεδο του ναού του αγίου Στεφάνου στο Ούμας αλ Ρασάς, η Νεάπολη (σημερινή Ναμπλούζ) ταυτοποιείται μόνο με την παρουσία του ναού του Διός του Υψίστου, σαν να ήταν γεγονός άνευ σημασίας το κάψιμο του μεγάλου θρησκευτικού κέντρου της τέταρτης αριθμητικά θρησκείας της Παλαιστίνης. Η Σίβαν είναι ξεκάθαρη ως προς αυτό: «αν η Παλαιστίνη είχε αφεθεί στην τύχη της, θα κατέληγε μια ασήμαντη, καθυστερημένη επαρχία». Όμως ήταν κάτι περισσότερο: αποτελούσε το σημείο μηδέν, στο οποίο ο Θεός κάποτε εμφανίστηκε, περπάτησε, και στο οποίο θα ξαναρχόταν για την Εσχάτη Κρίση. Και για τους Εβραίους και για τους Χριστιανούς και για τους Μουσουλμάνους η Παλαιστίνη ήταν η γη της εμφάνισης του Θεού, γι’ αυτό κάθε θρησκεία, με διαφορετικό τρόπο η καθεμιά, αντιλαμβανόταν τον εαυτό της ως τον μοναδικό θεματοφύλακα των ζωντανών αποτυπωμάτων που είχε αφήσει ο Θεός από το πέρασμά του σε αυτή τη γη. Είχαν «μια σταθερή εικόνα [του εαυτού τους], η οποία τους έδινε το δικαίωμα να ριζώσουν σε αυτή τη χώρα, αλλά και να καθιστούν την παρουσία της άλλης ομάδας τελείως ασήμαντη». Μα αυτά τα έχουμε ακούσει και πριν. Η πρωτοτυπία της Σίβαν έγκειται στο ότι τονίζει πως τα στερεότυπα αυτά που ξέρουμε ήταν γραφτό στην Παλαιστίνη της ύστερης αρχαιότητας να οδηγήσουν σε μια τραγική αδιαλλαξία. Η περιοχή ήταν ενταγμένη σε μια υπερδύναμη που βρισκόταν σε ρευστή κατάσταση. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία του Μ. Κωνσταντίνου και των Χριστιανών διαδόχων του σύντομα θα έχανε τον κοσμικό της χαρακτήρα. Η Σίβαν βλέπει ξεκάθαρα αυτήν ακριβώς την αργή διαδικασία της επιβολής ενός θρησκευτικού χαρακτήρα στο κράτος στο πέρασμα τριών αιώνων. Η απώλεια του «κοσμικού χαρακτήρα» της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έφερνε και την «απονομιμοποίηση της θρησκευτικής διαφορετικότητας και της ανοχής». Δεν μπορεί να δώσει μια μονοσήμαντη απάντηση στο ερώτημα γιατί συνέβη αυτό. Μας αφηγείται όμως πώς ξετυλίχτηκε η όλη ιστορία. Ξετυλίχτηκε τελείως αποσπασματικά κι επικίνδυνα, γιατί ακριβώς συνέβη με τρόπο εντελώς τυχαίο, χωρίς να υπάρχει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, εφόσον ο Χριστιανός μονάρχης δεν χρειαζόταν να είναι κανένας φανατικός σταυροφόρος· απλώς έπρεπε να αφουγκράζεται πώς κινούνται οι τροχοί της ιστορίας και να τους βάζει λίγο γράσο κάθε τόσο. Τον πέμπτο και τον έκτο αιώνα υπήρχαν πάντοτε ισχυρές χριστιανικές φωνές στο παλάτι στην Κωνσταντινούπολη που πίεζαν τους αυτοκράτορες να πάρουν θέση ‒ τη δική τους κάθε φορά θέση, εννοείται. Έτσι οι Χριστιανοί συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαίρεση της Παλαιστίνης, εκμεταλλευόμενοι την τάση της θεσμοποιημένης αυτοκρατορικής χριστιανοσύνης να εμφανίζεται πάντα πως κάνει το σωστό. Να δείχνουν δηλαδή οι αυτοκράτορες πόσο καλοί Χριστιανοί είναι, ιδιαίτερα με τα μέτρα που έπαιρναν σε μια κατά προτίμηση αρκετά απομακρυσμένη επαρχία, πράγμα που ήταν σαφώς ασφαλέστερο. Οι διαμορφωτές των νέων Χριστιανικών Αγίων Τόπων στο ευρύτερο πλαίσιο της Παλαιστίνης ήταν όλοι τους ξένοι προς την περιοχή, διέθεταν όμως χρήμα και δύναμη. Ήταν βέβαια κάθε καρυδιάς καρύδι: τον τέταρτο αιώνα κυρίες συγκλητικών από τη Ρώμη, τον πέμπτο αιώνα αυτοκράτειρες που έκαναν ένα τουρ στους Αγίους Τόπους, προκειμένου να συγκαλυφθεί ένα ενοχλητικό διαζύγιο, τον έκτο αιώνα Γεωργιανοί πρίγκιπες, πρώην όμηροι στην Κωνσταντινούπολη, που γίνονταν τελικά μοναχοί ή προσκυνητές, οι οποίοι έπεφταν με δέος στα γόνατα μόλις αντίκριζαν από μακριά τους τρούλους των ναών της Ιερουσαλήμ να λάμπουν στον ήλιο που ανέτελλε. Η Σίβαν τους περιγράφει με πολλή συμπάθεια και επιτυχία. Όμως αυτοί ακριβώς ήταν ο μέγας κίνδυνος, γιατί έρχονταν αποφασισμένοι να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους, άντρες και γυναίκες. Αυτοί ήταν «εντελώς ξένοι, για τους οποίους η Παλαιστίνη ήταν ο μόνος τόπος όπου η σύγχρονη πραγματικότητα μπορούσε να μεταμορφωθεί υπό το μυθικό πρίσμα της Αγίας Γραφής». Δεν ήταν όμως αυτοί οι τελευταίοι που πήγαν στην Παλαιστίνη με αυτή τη σκευή. Και σίγουρα δεν ήταν αυτοί οι πιο βίαιοι. Ούτε είχαν σταθερούς στόχους. Είχαν σπεύσει όμως να πάνε εκεί, και με το που πατούσαν το πόδι τους στην περιοχή, εκμεταλλεύονταν την αγωνία του ρωμαϊκού κράτους, που πρόσφατα είχε αποβάλει τον κοσμικό χαρακτήρα του, να αποδείξει πόσο χριστιανικό είναι. Έτσι όταν ο τρούλος του Τεμένους του Βράχου υψώθηκε το 692, τρεις αιώνες χριστιανικής κυριαρχίας δεν είχαν διδάξει τίποτε άλλο τις διάφορες θρησκευτικές ομάδες, παρά μόνο να μένουν η μια τελείως στεγανοποιημένη και χωριστή από την άλλη. Και το Ισλάμ, που εισήγαγε μια όντως θρησκευτική αυτοκρατορία η οποία ήταν «ριζωμένη», όπως επισημαίνει η Σίβαν, «όχι στον πανικό αλλά στην ακλόνητη πεποίθησή της», θα κυριαρχούσε επί πάντων και πασών. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2019 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] Hagith Sivan, Ausonius of Bordeaux: Genesis of a Gallic Aristocracy [Ο Αυσόνιος του Μπορντώ: Η γένεση μιας γαλατικής αριστοκρατίας] (Routledge, 1993). [2] Belknap Press / Harvard University Press, 2006. Βιβλιοκρισία στην NYR από τον Πήτερ Μπράουν, 17 Απριλίου 2008.

Μια έκπληξη από τον άγιο Αυγουστίνο

Σύνδεση