Φανγκ Λιτζού

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Fang Lizhi, The Most Wanted Man in China: My Journey from Scientist to Enemy of the State [Ο πλέον περιζήτητος καταζητούμενος στην Κίνα: Πώς από επιστήμονας έγινα εχθρός του κράτους], μετάφραση από τα κινεζικά από τον Πέρι Λινκ (Perry Link), Henry Holt, 2016, σελ. 331. Γιατί ο κομμουνισμός ρίζωσε βαθιά και επέζησε στην Κίνα, ενώ μαράζωσε και πέθανε στη Ρωσία; Αυτή αποτελεί μια από τις κεντρικές ερωτήσεις της σύγχρονης ιστορίας. Μια εύλογη απάντηση στην ερώτηση είναι ότι ο κομμουνισμός στην Κίνα ταίριαξε με την δισχιλιετή κομφουκιανή παράδοση του σοφού άρχοντα που κυβερνάει μια αρμονική κοινωνία ειρηνικών πολιτών, ενώ ο κομμουνισμός στη Ρωσία υπονομεύτηκε από τη ρωσική παράδοση των αδίστακτων τσάρων όπως ο Ιβάν ο Τρομερός που διαφέντευαν μια άνομη κοινωνία από ολιγάρχες και δουλοπάροικους. Αυτή η απάντηση μπορεί να είναι σωστή, αλλά η αυτοβιογραφία του Φανγκ Λιτζού που κυκλοφόρησε πρόσφατα φαίνεται να δίνει μια διαφορετική απάντηση στο ερώτημα. Το βιβλίο του Φανγκ είναι η προσωπική ιστορία ενός επιστήμονα, η ζωή του οποίου διαμορφώθηκε από την κινεζική ιστορία. Από τις μαρτυρίες που παρέχονται στο βιβλίο, οδηγούμαι στο συμπέρασμα ότι ο κομμουνισμός επιβίωσε στην Κίνα επειδή η βίαιη αναμόρφωση των ελίτ, με την εξορία τους σε ανθρακωρυχεία και χωριά και τον εξαναγκασμό τους να μοιραστούν τις δυσκολίες με πάμπτωχους εργάτες και χωρικούς, αποτέλεσε σε κάποιο βαθμό μια γνήσια αναμόρφωση. Πολλά από τα μέλη των ελίτ υπέστησαν για μια περίοδο άγρια κακοποίηση και ταπείνωση, τόσο βαριά μάλιστα ώστε πολλοί από αυτούς οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία. Ο Φανγκ, ο οποίος απεβίωσε το 2012, περιγράφει τέσσερις από αυτές τις προσωπικές τραγωδίες, τις οποίες θυμόταν ακόμη με λεπτομέρειες όταν έγραφε το βιβλίο του, τριάντα χρόνια μετά. Αλλά η πλειονότητα των θυμάτων, όπως ο Φανγκ, επέζησε του φυσικού και διανοητικού σφυροκοπήματος κι επέστρεψαν προκειμένου να ακολουθήσουν σταδιοδρομίες ως ηγέτες της κοινωνίας. Έγιναν μία προνομιούχα και διεφθαρμένη τάξη, αλλά είχαν αποκτήσει ανεξίτηλη προσωπική γνώση των πραγματικών αναγκών και επιθυμιών του κινεζικού λαού. Στη Ρωσία γινόταν συχνά λόγος για αναμόρφωση των ελίτ, αλλά η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Στη Ρωσία οι εκκαθαρίσεις αφάνισαν μεγάλο μέρος των ελίτ και καταδίκασαν πλήθος άλλων σε μακροχρόνια φυλάκιση στο αρχιπέλαγος γκουλάγκ, αλλά εκείνοι που επέζησαν δεν αναμορφώθηκαν. Οι διανοούμενοι που επέζησαν στη Ρωσία παρέμειναν μακριά από την πραγματικότητα της ζωής της εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη στον νου των κυβερνώντων της Ρωσίας παρέμεινε μια διανοητική αφηρημένη έννοια, αποκομμένη από την πραγματικότητα. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των συγχρόνων του, ο Φανγκ τάχθηκε εναντίον της κυβέρνησής του και διαφώνησε με αυτήν. Η αναμόρφωσή του ήταν υπερβολικά επιτυχής, ωθώντας τον σε πλήρη και οριστική απόρριψη του κομμουνισμού. Αλλά στάθηκε η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Ο κανόνας διαφαίνεται με ενάργεια στη στάση των περισσότερων Κινέζων διανοούμενων που τρύπωσαν ξανά μέσα στο σύστημα μετά την αναμόρφωσή τους, και όχι στη στάση των λίγων αντιφρονούντων. Το ιστορικό γεγονός είναι ότι η αναμόρφωση γενικά πέτυχε τον δηλωμένο σκοπό της. Παρήγαγε μια κυβερνώσα τάξη που συνδύαζε την τυπική αποδοχή του κομμουνιστικού δόγματος του καθεστώτος με μια μερική κατανόηση του λαού που κυβερνούσε. Δύο κορυφαία σημεία της αυτοβιογραφίας του Φανγκ αποτελούν οι ιστορίες της αναμόρφωσής του. Το έβδομο κεφάλαιο, με τον τίτλο «Η ζωή στα χωράφια», περιγράφει την πρώτη του εμπειρία αναμόρφωσης, τους σχεδόν οκτώ μήνες που πέρασε σε ένα αγροτικό χωριό τον καιρό του Μεγάλου Άλματος Προς Τα Εμπρός. Αυτή ήταν η χρονιά 1957-1958, όταν στα εικοσιένα του χρόνια ο Φανγκ ήταν ένας φοιτητής πυρηνικής φυσικής. Στο χωριό, ζούσε κάτω από τις ίδιες πρωτόγονες συνθήκες με τους αγρότες και έφερνε εις πέρας με περηφάνια και δίχως τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας το βαρύ χειρωνακτικό έργο που του αναλογούσε. Μάζευε άχυρα από τα χωράφια, μια και αυτά ήταν το μόνο καύσιμο που είχε στη διάθεσή του για να κρατάει αρκετά ζεστό το δωμάτιο στο οποίο κοιμόταν. Έσκαψε ένα πηγάδι σχεδόν έντεκα μέτρα βαθύ μέσα στον βράχο και τη λάσπη για να βελτιώσει την παροχή του νερού στο χωριό. Ενίοτε δεν κατάφερνε να πιάνει τα γουρούνια που έτρεχαν για να αποφύγουν τη σφαγή, μολονότι μπορούσε να τρέξει εκατό μέτρα σε δωδεκάμισι δευτερόλεπτα. Κέρδισε τον σεβασμό των αγροτών επειδή ήταν το ίδιο σκληρός και ικανός με εκείνους. Όταν ο Μάο Τσετούνγκ ανακοίνωσε τις τρελές απαιτήσεις του Μεγάλου Άλματος Προς Τα Εμπρός, ο Φανγκ δούλεψε μανιωδώς στο πλευρό των αγροτών συμμετέχοντας στο βαθύ όργωμα και το σκάψιμο ενός ολόκληρου χωραφιού στο βάθος του ενός μέτρου, μια εξοντωτική εργασία η οποία υποτίθεται ότι θα απέδιδε σοδειές πατάτας των τεσσάρων χιλιάδων τόνων ανά τέσσερα περίπου στρέμματα. Προτού το Μεγάλο Άλμα Προς Τα Εμπρός πάρει τέλος με λιμοκτονίες παντού και οικονομική κατάρρευση, ο Φανγκ στάθηκε τυχερός και απελευθερώθηκε από την υποχρεωτική του παραμονή στο χωριό. Επέστρεψε στην ακαδημαϊκή ζωή ως βοηθός καθηγητού στη φυσική στο Πανεπιστήμιο της Επιστήμης και της Τεχνολογίας της Κίνας. Το δέκατο κεφάλαιο, που ονομάζεται «Αναμόρφωση στο Βουνό Μπαγκόνγκ (Bagong)», περιγράφει τη δεύτερη αναμόρφωσή του, τη χρονιά που έζησε σε ένα χωριό ανθρακωρύχων κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης των ετών 1966-1976. Ο Φανγκ ήταν τότε τριάντα τεσσάρων χρονών, ακόμα ένας πιστός κομμουνιστής αλλά με εκκολαπτόμενες αμφιβολίες. Σύντομα έγινε ένας σκληρός και ικανός ανθρακωρύχος, όπως ακριβώς είχε γίνει και ένας σκληρός και ικανός αγρότης. Γυμνοί στο ζεστό και υγρό σκοτάδι μέσα στις στοές εξόρυξης του άνθρακα, οι ανθρακωρύχοι έσκαβαν και απομάκρυναν τον άνθρακα με αποτελεσματικότητα και πείρα. Ο Φανγκ έμαθε γρήγορα την τέχνη τους και κέρδισε τη φιλία τους. Μετά το τέλος της βάρδιας, έπλεναν τα κορμιά τους με νερό μαυρισμένο από τον άνθρακα κι αμέσως μετά φορούσαν τα ρούχα τους. Όπως συνέβαινε και με τους αγρότες, οι ανθρακωρύχοι δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για τον επίσημο ρόλο τους ως προπύργια της Δημοκρατικής Δικτατορίας του Λαού. Γνώριζαν πολύ καλά ότι δεν ήταν οι υπεύθυνοι της δικτατορίας. Ενδιαφέρονταν να επιζήσουν από τους παραλογισμούς ενός δικτατορικού κράτους που το κυβερνούσαν άνθρωποι χωρίς ιδιαίτερη γνώση για την εξόρυξη του άνθρακα. Ο Φανγκ έμαθε από τους ανθρακωρύχους το πιο ουσιώδες, ότι η Δημοκρατική Δικτατορία του Λαού ήταν ένα ψέμα. Στον κομμουνιστικό παράδεισο, οι ανθρακωρύχοι παρέμειναν όπως ήταν πριν την επανάσταση, προλεταριάτο προς εκμετάλλευση το οποίο παρείχε πλούτο και ισχύ στην κυβέρνηση και δεν λάμβανε ως ανταμοιβή παρά ελάχιστα. Μετά τη δεύτερη αναμόρφωσή του, ο Φανγκ επέστρεψε στην επιστήμη του και στη διδασκαλία του, αλλά δεν ξέχασε ποτέ τα μαθήματα που έλαβε ως ανθρακωρύχος. Άλλο ένα κορυφαίο σημείο της ιστορίας του, το τελευταίο κεφάλαιο, που αποκαλείται «Δεκατρείς μήνες», ξεκινάει με τη σφαγή στην Τιενανμέν τον Ιούνιο του 1989, όταν μια μεγάλη συγκέντρωση φοιτητών που διαμαρτύρονταν ειρηνικά δέχτηκε άγρια επίθεση από στρατιωτικές μονάδες με βαρύ οπλισμό. Ο Φανγκ στήριζε σιωπηρά τους φοιτητές αλλά δεν παρευρέθηκε στη σφαγή. Τον καιρό εκείνο έγραφε και μιλούσε υπέρ της ανάγκης για περισσότερη ελευθερία στην Κίνα, και η κυβέρνηση τον είχε ανακηρύξει δημόσιο εχθρό και τον είχε κατηγορήσει ότι υποκινεί την φοιτητική εξέγερση. Ο Φανγκ ανησυχούσε ότι η παρουσία του στην Τιενανμέν θα έδινε στην κυβέρνηση την αφορμή για τη βίαιη μεταχείριση των φοιτητών. Όπως συνέβη, δεν χρειάστηκε καμία αφορμή. Οι φοιτητές δέχτηκαν επίθεση με τη μέγιστη αγριότητα, ενώ ο Φανγκ έμεινε σιωπηλός στο σπίτι του και παρέμεινε εκεί για άλλη μια μέρα. Γνώριζε ότι δεν είχε κάνει τίποτε παράνομο και δεν αισθανόταν ότι κινδυνεύει άμεσα. Τότε ένα πλήθος προειδοποιήσεων από φίλους του τον έπεισε να μείνει κρυμμένος για δύο μέρες, την ώρα που η κυβέρνηση απαιτούσε την άμεση σύλληψή του. Για μια σύντομη περίοδο έγινε ο πλέον περιζήτητος καταζητούμενος στην Κίνα, πράγμα που έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο του. Ο τίτλος είναι παραπλανητικός, αφού ο Φανγκ έζησε στην Κίνα για πενήντα τρία χρόνια, τον περισσότερο καιρό ως αξιοσέβαστος πολίτης, τα ύστερα χρόνια του ασκώντας κριτική ανεκτή από το καθεστώς, και μόνο για δυο μέρες ως κυνηγημένος προδότης. Τον είχαν αποπέμψει δύο φορές από το Κομμουνιστικό Κόμμα λόγω της εκ μέρους του ασυμβίβαστης υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και το αποτέλεσμα ήταν να τιμωρηθεί, αλλά η ζωή του δεν απειλήθηκε μέχρι τις τελευταίες δύο ημέρες. Οι δύο ημέρες έληξαν όταν μια ομάδα Αμερικανών φίλων, συμπεριλαμβανομένου του μεταφραστή Πέρι Λινκ, του μετέφερε την πρόσκληση του Προέδρου Τζωρτζ Χ. Ου. Μπους να βρει άσυλο στην αμερικανική πρεσβεία στο Πεκίνο. Ο Φανγκ και η σύζυγός του αποδέχθηκαν την πρόσκληση και μετακόμισαν στην πρεσβεία, αφού αυτός ήταν ο μόνος τρόπος να μην κινδυνεύσουν οι Κινέζοι φίλοι που τους παρείχαν καταφύγιο. Έμειναν στην πρεσβεία για δεκατρείς μήνες, μέσα σε έναν περιορισμένο αλλά καλά προστατευμένο χώρο. Ο Φανγκ εκμεταλλεύτηκε τους μήνες των υποχρεωτικών του διακοπών για να γράψει την κινεζική εκδοχή αυτού του βιβλίου. Επιχείρησε να το εκδώσει όσο ήταν εν ζωή, αλλά οι εκδότες του στο Χονγκ Κονγκ ακύρωσαν τη συμφωνία για πολιτικούς λόγους. Εκδόθηκε στην Ταϊβάν το 2013, ένα χρόνο μετά τον θάνατό του. Δεν το επανεπεξεργάστηκε ποτέ, και παραμένει μια μη ολοκληρωμένη αυτοβιογραφία, η οποία σταματάει στην ηλικία των πενήντα τριών ετών και δεν λέει τίποτε για τα είκοσι δύο δραστήρια και γόνιμα χρόνια που έζησε εξόριστος. Για τη μετάφραση, ο Πέρι Λινκ πρόσθεσε έναν πρόλογο κι ένα επίμετρο. Ο πρόλογος είναι μια επισκόπηση του βιβλίου, που αποτιμά τη θέση του Φανγκ στην ιστορία μια εικοσαετία μετά τη συγγραφή του βιβλίου. Το επίμετρο είναι μια σύντομη περίληψη της ζωής του Φανγκ ως εξόριστου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Καταλήγει με μια προσωπική περιγραφή του Φανγκ, δανεισμένη από τον επικήδειο που εκφώνησε ο Λινκ στην κηδεία του Φανγκ στο Τούσον το 2012. Ο Λινκ ήταν για πολλά χρόνια στενός φίλος με τον Φανγκ, πρώτα στην Κίνα κι έπειτα στην Αμερική. Ο πρόλογος και το επίμετρό του προσθέτουν βάθος και παρέχουν μια επιπλέον οπτική στο πορτραίτο που πλάθει ο Φανγκ για τον εαυτό του στο βιβλίο. Τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του στην Κίνα, ο Φανγκ ήταν συχνά ελεύθερος να ταξιδέψει. Όταν λάμβανε προσκλήσεις από το εξωτερικό, οι Αρχές κάποιες φορές έλεγαν όχι και κάποιες φορές ναι. Αξιοποίησε την ελευθερία του για να επισκεφθεί πολλές χώρες. Ήταν καλοδεχούμενος σε διάφορα επιστημονικά ιδρύματα, όπου του άρεσε να εγκαθίσταται για αρκετούς μήνες, όσο χρειαζόταν για να συνάψει φιλίες με τους ειδικούς που διέμεναν μόνιμα εκεί, αλλά και για να προβεί σε σοβαρή επιστημονική έρευνα. Ένα από τα μέρη που επισκέφθηκε εκείνη την περίοδο ήταν το Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών (Institute for Advanced Study) στο Πρίνστον, όπου πέρασε την ακαδημαϊκή χρονιά 1985-1986. Τον γνώρισα ως επιστημονικό συνάδελφο στο Ινστιτούτο, και έμαθα πολλά από τις συζητήσεις μας για τα κοσμολογικά προβλήματα που μελετούσε. Κατά τη διάρκεια αυτών των συζητήσεων δεν ανέφερε ποτέ τις πολιτικές διαμάχες στην Κίνα στις οποίες ο ίδιος ήταν ενεργά αναμεμιγμένος. Τον αντιλαμβανόμουν ως επιστήμονα, όχι ως έναν διάσημο πολιτικό αντιφρονούντα. Έτσι το ήθελε και αυτός. Γράφει στο βιβλίο του ότι ο κύριος σκοπός της ζωής του πάντοτε ήταν να κάνει επιστήμη, με την πολιτική σε δεύτερο πλάνο. Συναντούσε συχνά ενθουσιώδεις νεαρούς ανθρώπους που ήθελαν να αφιερώσουν όλο τον χρόνο τους στον πολιτικό ακτιβισμό και έρχονταν σε αυτόν για συμβουλές. Τους συμβούλευε πάντοτε να εξασφαλίσουν την κατάρτισή τους σε κάποιο μη πολιτικό επάγγελμα, ούτως ώστε οι πολιτικές τους δραστηριότητες να είναι ανεξάρτητες από τις οικονομικές τους ανάγκες. Τόνιζε πως ήταν λάθος να βασίζεται κανείς στην πολιτική δράση για να πληρώσει τα ψώνια του. Έκανε πράξη όσα κήρυττε. Σε όλη του την ζωή, από τις πρώτες του μέρες ως βοηθός καθηγητή στην Κίνα μέχρι την τελευταία του εβδομάδα ως διακεκριμένος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας, δίδασκε σε φοιτητές και έδινε τακτικά διαλέξεις. Γνώριζε ότι ήταν ένας εξαιρετικός καθηγητής και αισθανόταν πολύ περήφανος κάνοντας καλά τη δουλειά του. Ο αντιφρονών αστροφυσικός Φανγκ Λιτζού στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου τον Μάιο 1989. © Marc Deville / Getty Images / Ideal Image Όταν ο Φανγκ ήρθε στην Αμερική, η απόφασή του να είναι πρώτα επιστήμονας και μετά πολιτικός αντιφρονών τού υπέδειξε την πόλη Τούσον της Αριζόνας σαν το σπίτι του. Οι πολιτικοί του φίλοι τον προέτρεψαν να εγκατασταθεί στην Ουάσιγκτον, από όπου θα μπορούσε να διατηρήσει στενή επαφή με τη διεθνή πολιτική. Επέλεξε την Τούσον επειδή ήταν μακριά από τους πολιτικούς και βολικά κοντά στο Εθνικό Παρατηρητήριο του Κιτ Πικ (Kitt Peak National Observatory), όπου μπορούσε να μιλήσει και να συνεργαστεί με αστρονόμους. Ο πανεπιστημιακός χώρος του Πανεπιστημίου της Αριζόνας στέγαζε ένα εξαιρετικό τμήμα αστρονομίας, όπου μπορούσε να διδάξει καλούς φοιτητές και να προσκαλέσει νέους επιστήμονες από όλο τον κόσμο για να εργαστούν μαζί του. Όπως στην Κίνα έτσι και στην Αμερική, ήταν ένας παθιασμένος επιστήμονας και ένας επιφυλακτικός πολιτικός. Αφότου εξορίστηκε από την Κίνα και προτού εγκατασταθεί μόνιμα στην Αριζόνα, ο Φανγκ επισκέφθηκε ξανά το Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών το ακαδημαϊκό έτος 1991-1992. Όταν ήρθε για δεύτερη φορά, οι πάντες γνώριζαν ότι ήταν ένας διάσημος πολιτικός αντιφρονών, αλλά εκείνος μιλούσε περισσότερο για την επιστήμη παρά για την πολιτική. Στην επίσκεψη αυτή, έτυχε να του αναφέρω ένα βιβλίο που έγραφα πάνω στην επιστήμη απευθυνόμενος στο ευρύ κοινό. Του είπα ότι ένα από τα κυριότερα προβλήματά μου ήταν να εξηγήσω το παράδοξο της τάξης και της αταξίας σε γλώσσα την οποία μπορούσε να κατανοήσει ο μη επιστημονικά καταρτισμένος αναγνώστης. Ο Φανγκ δήλωσε αμέσως, «Τό ’χω κάνει αυτό». Η απάντησή του μου θύμισε τον δάσκαλό μου Χανς Μπέτε, σπουδαίο φυσικό της προηγούμενης γενιάς. Όταν κάποιος πρότεινε έναν δύσκολο υπολογισμό ως απάντηση σε μια επιστημονική ερώτηση, ο Μπέτε έλεγε: «Εγώ μπορώ να τον κάνω». Ο Μπέτε ήταν διάσημος για τη δήλωσή του: «Εγώ μπορώ να τον κάνω». Καθόταν έπειτα και έκανε τον υπολογισμό. Ο Φανγκ, λέγοντας ότι «τό ’χω κάνει αυτό», εννοούσε ότι είχε ήδη κάνει τον υπολογισμό. Με παρέπεμψε σε ένα βιβλίο που είχε γράψει μαζί με τη σύζυγό του, το Η δημιουργία του σύμπαντος (Creation of the Universe). Το βιβλίο αποτελεί μια εξαιρετικά εναργή και απλή παρουσίαση της εξέλιξης του κόσμου όπως την αποκαλύπτουν οι σύγχρονες παρατηρήσεις, ένα βιβλίο γραμμένο για αναγνώστες δίχως κατάρτιση στα μαθηματικά. Το έκτο κεφάλαιο, «Πώς η τάξη γεννήθηκε από το χάος», είναι η καλύτερη παρουσίαση του παραδόξου της τάξης και της αταξίας που έχω δει ποτέ. Το παράδοξο της τάξης και της αταξίας αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα για τους ανθρώπους του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα, που βρίσκονταν αντιμέτωποι με τα γεγονότα της βιολογικής και της κοσμικής εξέλιξης. Το παράδοξο προκύπτει επειδή η θερμότητα είναι η λιγότερο οργανωμένη μορφή ενέργειας. Η θερμότητα είναι το όνομα που δίνουμε εμείς στην ενέργεια που έχουν τα άτομα κινούμενα τυχαία προς κάθε κατεύθυνση. Τα άτομα καταλήγουν σε κατάσταση μέγιστης αταξίας όταν η θερμότητα είναι κατανεμημένη εξίσου μεταξύ αντικειμένων που βρίσκονται όλα στην ίδια θερμοκρασία. Σύμφωνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, έναν από τους καλά στοιχειοθετημένους νόμους της σύγχρονης φυσικής, η θερμότητα ρέει πάντοτε προς μία κατεύθυνση, από τα θερμότερα στα ψυχρότερα αντικείμενα. Επομένως, φαίνεται πως, καθώς το σύμπαν εξελίσσεται, τα θερμά σώματα πρέπει να γίνονται ψυχρότερα και τα ψυχρά σώματα πρέπει να γίνονται θερμότερα, με τέτοιο τρόπο ώστε όλα να συγκλίνουν προς μια τελική κατάσταση ομοιόμορφης θερμοκρασίας και μέγιστης αταξίας. Στην τελική κατάσταση ομοιόμορφης θερμοκρασίας, η ζωή θα είναι αδύνατη και το σύμπαν θα είναι νεκρό. Αυτή η απαισιόδοξη εικόνα για το μέλλον ήταν γνωστή ως θερμικός θάνατος. Οι μορφωμένοι επιστήμονες και οι λόγιοι παρουσίαζαν τον θερμικό θάνατο ως αναπόφευκτο πεπρωμένο. Το παράδοξο εμφανίζεται όταν κοιτάμε έξω στο πραγματικό σύμπαν και δεν βλέπουμε τίποτα που να μοιάζει με θερμικό θάνατο. Τόσο στον κόσμο της αστρονομίας όσο και σε αυτόν της βιολογίας, βλέπουμε την εξέλιξη να κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση, από την αταξία στην τάξη, από τον θάνατο στη ζωή. Βλέπουμε παντού καινούργιες και σύνθετα οργανωμένες δομές που αναδύονται μέσα από το πρωταρχικό χάος. Το πιο προφανές και οικείο παράδειγμα τάξης που γεννιέται μέσα από το χάος είναι η ανάδυση του οργανωμένου συστήματός μας του ήλιου και των πλανητών μέσα από ένα άμορφο νέφος διαστρικής σκόνης και διαστρικού αερίου. Το κεφάλαιο του Φανγκ, «Πώς η τάξη γεννήθηκε από το χάος», είναι ένα κομψό δείγμα επιστημονικής εξήγησης. Εξηγεί το παράδοξο της τάξης και της αταξίας ως συνέπεια της ιδιόμορφης συμπεριφοράς της βαρύτητας. Αντίθετα με άλλες μορφές ενέργειας, η βαρυτική ενέργεια είναι κατά κύριο λόγο αρνητική. Η δική μας βαρυτική ενέργεια γίνεται ολοένα και περισσότερο αρνητική καθώς κατηφορίζουμε προς το κέντρο της γης. Σε οποιαδήποτε κατάσταση όπου η βαρυτική ενέργεια κυριαρχεί, η θερμοκρασία και η ενέργεια ρέουν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Η ροή της θερμότητας εργάζεται ενάντια στον θερμικό θάνατο, καθιστώντας τα θερμά σώματα θερμότερα και τα ψυχρά σώματα ψυχρότερα. Αντί να εξαφανίζονται, οι θερμοκρασιακές διαφορές μεγαλώνουν με τον χρόνο. Στο σύμπαν ως όλον, η βαρυτική ενέργεια είναι πάντοτε κυρίαρχη, κι έτσι ο θερμικός θάνατος δεν συμβαίνει ποτέ. Η τάξη γεννιέται μέσα από το χάος διότι ζούμε σε ένα σύμπαν με δομές που κυριαρχούνται από τη βαρύτητα. Οι ζοφερές εικόνες καταστροφής και απαισιοδοξίας που σχετίζονται με τον θερμικό θάνατο αποκαλύπτονται ως πλαστές. Η κατανόηση του παραδόξου από τον Φανγκ μάς μεταφέρει σε ένα ελπιδοφόρο σύμπαν, με την ομορφιά και την ποικιλία να αναδύονται τριγύρω μας καθώς βαδίζουμε προς το μέλλον. Ο Φανγκ δεν επεδίωξε να κατοχυρώσει την επιστημονική του προτεραιότητα για τη δική του εξήγηση του παραδόξου. Είπε ότι δεν ήταν τίποτα καινούργιο. Είπε πως ο οποιοσδήποτε καλός δάσκαλος μπορούσε να βρει πράγματα που εξηγούνταν άσχημα σε παλιά βιβλία και να τα εξηγήσει αυτός έπειτα καλύτερα στους φοιτητές. Το βιβλίο Η δημιουργία του σύμπαντος είχε γραφτεί για τους φοιτητές και όχι για τους ειδικούς. Ήταν μέρος της δουλειάς του ως δασκάλου. Μολονότι ο Φανγκ κατόρθωσε να κρατήσει χώρια τη ζωή του επιστήμονα από αυτή του πολιτικού αντιφρονούντα, γνώριζε πολύ καλά ότι οι δύο ζωές του ήταν αναπόφευκτα περιπλεγμένες. Η επιρροή του στον κόσμο της πολιτικής και των διεθνών σχέσεων εξαρτιόταν από τη φήμη που είχε στον χώρο της επιστήμης. Όσο η κινεζική κυβέρνηση έδειχνε πρόθυμη να ανεχτεί τις πολιτικές του ανορθοδοξίες, μπορούσε να έχει ένα χρήσιμο ρόλο ως ανεπίσημη δίοδος επικοινωνίας ανάμεσα στην Κίνα και τη διεθνή κοινότητα. Ο Φανγκ πίστευε με πάθος στην επιστήμη, νοούμενη όχι μόνο ως μια διανοητική δραστηριότητα κατανόησης της φύσης, αλλά και ως ένα διεθνές εγχείρημα στο οποίο άνθρωποι από διαφορετικές κουλτούρες και παραδόσεις μπορούσαν να εργαστούν μαζί. Οι επιστήμονες ανά τον κόσμο μιλούν μια κοινή γλώσσα και εύκολα συνεργάζονται μεταξύ τους. Γι’ αυτό οι επιστήμονες μπορούν να επικοινωνούν διαπερνώντας τα πολιτικά φράγματα ευκολότερα από ό,τι το κάνουν οι διπλωμάτες και οι πολιτικοί. Οι επιστήμονες είναι συχνά χρήσιμοι ως δίοδοι διεθνούς επικοινωνίας για θέματα που έχουν ελάχιστα να κάνουν με την επιστήμη. Προσφέρουμε στον κόσμο ένα παράδειγμα που δείχνει ότι ένα λειτουργικό διεθνές εγχείρημα είναι εφικτό. Το κύριο θέμα του βιβλίου του Φανγκ είναι ο τριακονταετής αγώνας του να συμφιλιώσει, όπως τις θεωρούσε ο ίδιος, τις απαιτήσεις του κομμουνισμού και της επιστήμης. Αρχικά, ως έφηβος που βίωσε από πρώτο χέρι την ήττα της ανίκανης και διεφθαρμένης κυβέρνησης του Τσιάνγκ Κάι-Σεκ από τους νεαρούς επαναστάτες θιασώτες του Μάο Τσετούνγκ, ο Φανγκ ήταν ένας ενθουσιώδης κομμουνιστής και όχι ακόμα ένας επιστήμονας. Η επίσημη ιδεολογία του κομμουνισμού, που διαλαλούσε τη νίκη της εργατικής τάξης και τον θρίαμβο της κοινωνικής δικαιοσύνης, τον προσκαλούσε να συμμετάσχει σε έναν αγώνα τον οποίο μπορούσε να στηρίξει με όλη του την καρδιά. Ο κομμουνισμός ήταν μια εκκοσμικευμένη θρησκεία, που του παρείχε έναν ηθικό κώδικα και την ηθική στήριξη μιας κοινότητας φίλων που ήταν ενωμένοι χάρη στην πίστη τους στο κόμμα. Λίγα χρόνια μετά ο Φανγκ, φοιτητής πλέον, χρειάστηκε να διαβάσει τα κλασικά κείμενα του κομμουνιστικού δόγματος όπως αυτό είχε διατυπωθεί από τον Μαρξ και τον Ένγκελς και τους θιασώτες τους, όπως επίσης και να μάθει τις πρακτικές λεπτομέρειες και τις μεθόδους της επιστήμης. Ο Φανγκ έπρεπε να μάθει το κομμουνιστικό δόγμα από πάνω προς τα κάτω, ξεκινώντας από τις αλάνθαστες ρήσεις των ιδρυτών πατέρων, και συνάγοντας συμπεράσματα για τα σύγχρονα γεγονότα και τις σύγχρονες πολιτικές. Οι δηλώσεις αναφορικά με τα σύγχρονα γεγονότα ήταν μερικές φορές άτοπες ή αντίβαιναν στην κοινή λογική, αλλά οι φοιτητές ήταν υποχρεωμένοι να τις δεχτούν ως αληθείς. Το επιστημονικό δόγμα όφειλε να μελετηθεί από κάτω προς τα πάνω, ξεκινώντας από τα πειραματικά γεγονότα και ερευνώντας αν οι σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες επιβεβαιώνονται από τα γεγονότα. Για να γίνουν επαγγελματίες επιστήμονες, οι φοιτητές υποχρεώνονταν να διατηρήσουν μια σκεπτικιστική στάση απέναντι στις θεωρίες, και να είναι πάντοτε έτοιμοι να εγκαταλείψουν μια θεωρία εάν οι παρατηρήσεις της φύσης την διαψεύσουν. Καθώς ο Φανγκ εμβάθυνε όλο και περισσότερο στην επιστήμη, το έβρισκε ολοένα και πιο δύσκολο να συμφιλιώσει μεταξύ τους αυτά τα δύο είδη διδασκαλίας. Δεν μπορούσε να είναι ένας αληθινός πιστός με τον μισό νου του και ένας σκεπτικιστής με τον υπόλοιπο. Εάν οι επιστημονικές πεποιθήσεις μπορούσαν πάντοτε να αμφισβητηθούν, τότε και το μαρξιστικό δόγμα πρέπει να επιδέχεται αμφισβήτηση. Την ίδια στιγμή, ενώ ο Φανγκ έχανε αργά αργά την πίστη του στο μαρξιστικό δόγμα εξαιτίας της διανοητικής του ωρίμανσης ως επιστήμονας, υποχρεώθηκε να βιώσει την πραγματικότητα της ζωής της εργατικής τάξης στις φάρμες και στο ανθρακωρυχείο. Η φάρμα και το ανθρακωρυχείο τον δίδαξαν ότι το μαρξιστικό δόγμα δεν ήταν απλά αμφισβητήσιμο αλλά εσφαλμένο. Στη φάρμα και στο ανθρακωρυχείο, το μαρξιστικό δόγμα δρούσε ως εργαλείο καταπίεσης, κρατώντας την εργατική τάξη στον πάτο μιας αυστηρά διαστρωματωμένης κοινωνίας. Ο Φανγκ άρχισε να αμφισβητεί το μαρξιστικό δόγμα ολοένα και πιο ανοικτά, μέχρις ότου η καταστροφή στην Πλατεία Τιενανμέν τον μετέτρεψε σε «εχθρό του λαού». Είχε γίνει εχθρός του κράτους, αλλά δεν ήταν ποτέ εχθρός του λαού. Είναι σημαντικό για όσους από εμάς καταγίνονται σήμερα με τις κινεζικές υποθέσεις, να κατανοήσουμε ότι ο Φανγκ δεν υπήρξε ένας τυπικός Κινέζος διανοούμενος. Ο τυπικός Κινέζος διανοούμενος δεν αισθανόταν καμία βασική ασυμβατότητα μεταξύ του κομμουνιστικού δόγματος και του επιστημονικού σκεπτικισμού. Όπως ακριβώς οι Άγγλοι επιστήμονες Νεύτων και Μπόιλ τον δέκατο έβδομο αιώνα δεν δυσκολεύτηκαν να χωρέσουν στον κόσμο τους τη χριστιανική θεολογία πλάι στην πειραματική επιστήμη, έτσι και ο τυπικός Κινέζος διανοούμενος σήμερα βρίσκει χώρο για την κομμουνιστική ιδεολογία πλάι στην καπιταλιστική επιχειρηματικότητα. Η ιδεολογία είναι πλέον διάτρητη, αλλά η Κίνα δεν έχει πάψει να είναι κομμουνιστική επειδή απλά και μόνο πέτυχε εμπορικά. Για τον τυπικό Κινέζο διανοούμενο, η ιδιότητα του αντιφρονούντα δεν αποτελεί καν επιλογή. Οι επιλογές συνίστανται στην πολιτική δραστηριοποίηση μέσα από τις σκιές, ή στην ακαδημαϊκή δραστηριοποίηση μέσα στον δημόσιο χώρο. Ο Φανγκ κατανοούσε πολύ καλά όταν αναχωρούσε από την Κίνα ότι λίγοι θα συμμερίζονταν τον τρόπο που έβλεπε τα πρόσφατα γεγονότα. Η άποψή του για την καταστροφή στην Τιενανμέν για πολύ καιρό δεν θα βρισκόταν καν στον ορίζοντα των περισσότερων φίλων του που παρέμειναν στην Κίνα. Ενώ ήταν ακόμα πρόσφυγας στην αμερικανική πρεσβεία στο Πεκίνο, έγραψε ένα δοκίμιο, «Η κινεζική αμνησία», που μεταφράστηκε από τον Πέρι Λινκ και δημοσιεύτηκε σε τούτες εδώ τις σελίδες το 1990.[1] Στο δοκίμιο αυτό προέβλεψε ότι τα γεγονότα στην Τιενανμέν θα παρέμεναν για πάντα ένα σημαντικό σημείο καμπής στην ιστορία της Κίνας όπως την αντιλαμβάνεται ο εξωτερικός κόσμος, αλλά ότι θα ξεθώριαζε γρήγορα από την ιστορική μνήμη του ίδιου του κινεζικού λαού μέσα στη χώρα. Οι οποιεσδήποτε αναφορές στα γεγονότα και στους ανθρώπους που συμμετείχαν σε αυτά θα διαγράφονταν από τα δημόσια αρχεία στην Κίνα, και οι μάρτυρες που γνώριζαν τι είχε συμβεί θα έκριναν ορθά ότι τους συμφέρει να μείνουν σιωπηλοί. Μέσα σε λίγα χρόνια, η πλειονότητα των Κινέζων πολιτών θα άκουγαν μόνο αόριστες φήμες για τη σφαγή στην Τιενανμέν και πολλοί δεν θα πίστευαν καν ότι συνέβη. Ο Πέρι Λινκ περιγράφει το δοκίμιο της «Αμνησίας» στο επίμετρο που έγραψε για το βιβλίο του Φανγκ. Ο Λινκ αναφέρει πως αφού το διάβασε διαμαρτυρήθηκε στον Φανγκ. Η καταστροφή στην Τιενανμέν είχε υπάρξει μια συγκλονιστική εμπειρία για τους πάντες στο Πεκίνο εκείνη την εποχή, και φαινόταν απίστευτο ότι θα μπορούσε να λησμονηθεί γρήγορα. Ο Φανγκ είπε στον Λινκ ότι η πρόβλεψή του είχε γερές βάσεις σε προηγούμενα επεισόδια της κινεζικής ιστορίας, όταν γεγονότα ανεπιθύμητα από πολιτική άποψη είχαν διαγραφεί με επιτυχία από τη δημόσια μνήμη. Η ιστορία στην Κίνα είχε πάντοτε γραφτεί και ξαναγραφτεί από τους νικητές. Ο Λινκ παρατηρεί στο επίμετρό του, είκοσι πέντε χρόνια μετά τη δημοσίευση του δοκιμίου, ότι η πρόβλεψη του Φανγκ αποδείχτηκε ακριβής. Στην Κίνα σήμερα, τα γεγονότα στην Τιενανμέν αναφέρονται σπάνια, και ελάχιστοι θεωρούν ότι αυτό που συνέβη ήταν κάτι σπουδαίο. Ο Φανγκ αφήνει πίσω του μια κληρονομιά που έχει δύο διαφορετικές όψεις: από τη μία, η κληρονομιά του ηγετικού πολιτικού αντιφρονούντα και από την άλλη, του ηγετικού επιστημονικού δασκάλου. Θεωρούσε πάντοτε ότι το εκπαιδευτικό έργο του ήταν η περισσότερο σημαντική και πολύτιμη συμβολή του. Η ιστορία τον επιβεβαιώνει. Όσο ζούσε, ήταν περισσότερο διάσημος ως αντιφρονών. Γνώριζε ότι ως δάσκαλος η επίδρασή του στον κόσμο δεν θα λησμονιόταν εύκολα, αλλά απεναντίας θα έδινε την ευκαιρία σε πολλούς ανθρώπους να μεταμορφωθούν χάρη σε αυτήν. Αναφορικά με την κληρονομιά του αντιφρονούντα, αυτή έγκειται στη σύσταση ενός υποδείγματος για μια ομάδα εξεγερμένων πνευμάτων, κάποια από αυτά στην εξορία και άλλα μάρτυρες στις αδικίες της κινεζικής κοινωνίας. Ως επιστήμονα και δασκάλου, η κληρονομιά του έγκειται στην αναγέννηση της κινεζικής επιστήμης ως πλήρους εταίρου στην αναδυόμενη παγκόσμια κοινότητα των ανθρώπων που επερωτούν, αμφισβητούν και ερευνούν. ‒ Χρωστώ ευγνωμοσύνη στον Πέρι Λινκ για την ανάγνωση μιας προηγούμενης εκδοχής αυτής της βιβλιοκρισίας και για τα κριτικά του σχόλια. Γνωρίζει εκατό φορές περισσότερα για την Κίνα απ’ ό,τι εγώ. Προέβην σε μια σειρά αλλαγών όποτε οι κρίσεις του δεν συνέπιπταν με τις δικές μου. Σε ορισμένα σημεία αποφάσισα να βάλω στην άκρη τις αντιρρήσεις του και να επιμείνω στις δικές μου απόψεις. Είμαι υπεύθυνος για τα σφάλματα σε περίπτωση που έκανα λάθος. © FREEMAN DYSON 2019 — Μετάφραση: Μιλτιάδης Ν. Θεοδοσίου [1] The New York Review, 27 Σεπτεμβρίου του 1990.

Σύνδεση