Τα απόκρυφα της Φύσης

Μέννο Σχίλτχαϋζεν, Γενετήσια παιχνίδια. Τα γεννητικά όργανα των ζώων και οι ιδιοτροπίες της εξέλιξης, μτφρ. Μαριλένα Παπαϊωάννου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2019, σελ. 391 Διαβάσαμε πρόσφατα στον Τύπο ότι κάποιος γονέας κατέθεσε μήνυση ενάντια σε εκπαιδευτικό που μίλησε στα παιδιά για το πέος και το αιδοίο. Κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο για κάθε άλλο είδος στον πλανήτη, αφού τα γεννητικά όργανα έχουν κεντρικό ρόλο στη ζωή κάθε οργανισμού που αναπαράγεται φυλετικά. Άλλωστε, τα λουλούδια που προσφέρουμε ως ένδειξη ευγένειας, αγάπης και τρυφερότητας, δεν είναι παρά τα γεννητικά όργανα των φυτών που, ανενδοίαστα, τα εκθέτουν όσο πιο εμφανώς μπορούν. Αλλά και τα θηλυκά πιο κοντινών συγγενών μας, όπως οι χιμπαντζήδες και άλλοι πίθηκοι, όταν βρίσκονται σε οίστρο, διαφημίζουν τη διαθεσιμότητά τους χωρίς καμιά ντροπή, μπροστά στα μικρά τους και στα άλλα μέλη της ομάδας τους. Από πού προκύπτει, λοιπόν, η αιδημοσύνη όσον αφορά την έκθεση των γεννητικών μας οργάνων, όντας το μοναδικό είδος στον πλανήτη που τα θεωρεί «απόκρυφα»; Ο μύθος της Γένεσης αναφέρει ότι ο Αδάμ και η Εύα γνώρισαν ότι ήταν γυμνοί αφού έφαγαν τον καρπό από το Δένδρο της Γνώσης, οπότε και γνώρισαν το καλό και το κακό. Δηλαδή, υπονοείται πως οι ηθικοί κανόνες προϋπήρχαν της κατανόησής τους, άρα η γύμνια είναι κακό πράγμα και τα άλλα όντα απλώς δεν μπορούν να το κατανοήσουν! Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι ηθικοί μας κανόνες δεν είναι καθολικοί, αλλά αποτελούν προϊόν της εξελικτικής μας ιστορίας ως κοινωνικών όντων. Έτσι, και η ίδια η αιδημοσύνη έχει τη δική της εξελικτική προέλευση και εξήγηση. Εξάλλου, το γεγονός ότι ο γυμνισμός είναι αρκετά διαδεδομένος και ότι στην τέχνη το γυμνό είναι, εν γένει, αποδεκτό (εκτός των θεοκρατικών και άλλων πουριτανικών κοινωνιών) καταδεικνύει ότι η ανάγκη για απόκρυψη των γεννητικών οργάνων δεν είναι γραμμένη μέσα μας με ανεξίτηλο μελάνι. Ο πουριτανισμός, όμως, που είχε επικρατήσει στις δυτικές κοινωνίες για αιώνες εμπόδισε την επιστημονική έρευνα των γεννητικών οργάνων, του ανθρώπου κυρίως αλλά κατ’ επέκταση και των άλλων ζώων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Δαρβίνος, ζώντας σε μια πολύ πουριτανική κοινωνία και έχοντας μια βαθιά συντηρητική και θρησκευόμενη σύζυγο, απέφυγε την άμεση αναφορά στα «πρωτεύοντα» σεξουαλικά όργανα των ζώων στο σχετικό έργο του[1]. Αναρωτηθήκατε, όμως, ποτέ γιατί το πέος των ανδρών έχει το γνωστό συγκεκριμένο σχήμα; Ή γιατί το πέος στους χιμπαντζήδες έχει εντελώς διαφορετικό σχήμα αλλά και δομή, καθώς διαθέτει οστό; Ή γιατί ορισμένες πάπιες έχουν πέος με μήκος πολλές φορές το μήκος του σώματός τους; Ή γιατί πολλά, ερμαφρόδιτα κιόλας, σαλιγκάρια διαθέτουν γεννητικά όργανα εξοπλισμένα για σαδομαζοχιστικό σεξ; Πέρα από τα όσα πικάντικα, κωμικά ή και σεξιστικά μπορεί κανείς να διαβάσει στο διαδίκτυο, ορθά ή παραπλανητικά, η αλήθεια είναι ότι το ζήτημα της εξέλιξης των γεννητικών οργάνων αποτελεί πολύ σημαντικό πεδίο της επιστημονικής έρευνας στον χώρο της εξελικτικής βιολογίας. Ναι, όπως θα διαπιστώσει κάθε αναγνώστης του Γενετήσια παιχνίδια, υπάρχει επιστήμη των γεννητικών οργάνων των οργανισμών, και είναι πολύ σοβαρή! Η σοβαρότητά της, βέβαια, δεν εμποδίζει τον πολύ καλό εξελικτικό βιολόγο και συγγραφέα Menno Schilthuizen (Μέννο Σχίλτχαϋζεν, όπως αποδίδεται στη μετάφραση του εν λόγω βιβλίου ‒ αλλά άντε τώρα να αποδώσεις με ακρίβεια στα ελληνικά τα ολλανδικά ονόματα…) να μας προσφέρει ένα έργο που ισορροπεί με προσοχή ανάμεσα στο χιούμορ και την τεκμηριωμένη επιστημονική έρευνα, με τρόπο που καθιστά την ανάγνωση του βιβλίου του απολαυστική. Ο Σχίλτχαϋζεν, βέβαια, έχει αποδείξει τις εξαιρετικές ικανότητές του στη γραφή εκλαϊκευμένης επιστήμης και στα άλλα βιβλία του[2], τα οποία θα ήταν επίσης πολύ χρήσιμο να μεταφραστούν στα ελληνικά. Με γλαφυρό τρόπο περιγράφει προσωπικές ιστορίες αλλά και ιστορίες άλλων επιστημόνων που κατάφεραν να κάνουν έρευνα για τα γεννητικά εξαρτήματα διαφόρων οργανισμών, η οποία συχνά είναι πολύ πιο δύσκολη απ’ όσο θα φανταζόταν ένας μη ειδικός. Να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας έχει εργαστεί αρκετά και στην Ελλάδα, κυρίως στην Κρήτη, μελετώντας την εξέλιξη κάποιων μικρών σαλιγκαριών που κρέμονται σαν σταγονίτσες από τα βράχια (γι’ αυτό τα λένε και «ψιχαλιδάκια» σε κάποια μέρη της Κρήτης). Φανταστείτε να προσπαθείτε να μελετήσετε με λεπτομέρεια τη μορφή και τη λειτουργία των γεννητικών οργάνων διαφόρων οργανισμών. Πιο εύκολο να το λες από το να το κάνεις… Η συντριπτική πλειονότητα των ειδών στη Γη ανήκουν στα αρθρόποδα και σε άλλες ομάδες ασπονδύλων, συχνά πολύ μικρού μεγέθους, με τα γεννητικά τους όργανα να είναι ακόμα μικρότερα και εύθραυστα. Επιπλέον, η περίοδος αναπαραγωγής τους είναι συχνά περιορισμένη στον χρόνο ή την εκδηλώνουν με τρόπους που είναι δύσκολο να παρατηρηθούν στη φύση ή στο εργαστήριο. Αλλά και σε πιο μεγάλους οργανισμούς είναι πολύ δύσκολο να διαπιστώσουμε σημαντικές λειτουργίες. Για παράδειγμα, πώς να βεβαιωθούμε για το αν έχουν οργασμό τα θηλυκά και άλλων ζώων πέραν του ανθρώπου; Από την άλλη, οι έρευνες στον άνθρωπο, αν και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για το ευρύ κοινό, είναι πολύ δύσκολες για προφανείς λόγους. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν γίνει τέτοιες, μερικές φορές μάλιστα με τρόπους που απαίτησαν μεγάλη επινοητικότητα από τους ερευνητές. Ο συγγραφέας παραθέτει ορισμένες περιπτώσεις, περιγράφοντάς τες με ιδιαίτερα γλαφυρό και χιουμοριστικό τρόπο, διατηρώντας πάντοτε άρτιο το επιστημονικό τους μέρος. Τα γεννητικά όργανα εξελίσσονται ταχύτατα και μπορεί να οδηγούν ακόμα και στη δημιουργία νέων ειδών (ειδογένεση) μέσω της ισχυρής σεξουαλικής (γνωστής και ως φυλετικής) επιλογής. Το ζήτημα της σεξουαλικής επιλογής, το οποίο έθεσε πρώτος ο Δαρβίνος, απασχολεί μεγάλο μέρος της έρευνας στην εξελικτική βιολογία και προσφέρει εξαιρετικά παραδείγματα ταχύτατης εξέλιξης που δεν θα μπορούσε να αποδοθεί στη «συνήθη» φυσική επιλογή. Αλλά, αν σας φαίνονται λίγο τεχνικά όλα αυτά, ας τα δούμε βήμα-βήμα. Η σεξουαλική συμπεριφορά εξάπτει το ενδιαφέρον και τη φαντασία μας σε βαθμό που λίγα άλλα πράγματα το καταφέρνουν. Αν και η ίδια η εξήγηση του γιατί συμβαίνει αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ενδιαφέρουσες συζητήσεις περί εξελικτικής βιολογίας, υπάρχει ένα μέρος της σεξουαλικής συμπεριφοράς που συνήθως μένει στο περιθώριο των συζητήσεων, ή εξαντλείται σε αστεϊσμούς περί «μεγέθους». Η μορφή και η λειτουργία των γεννητικών οργάνων απασχολεί λιγότερο τις συζητήσεις από τον αριθμό των συντρόφων, τη συμπεριφορά ερωτοτροπίας, τα ζητήματα ζήλειας, μονογαμίας/πολυγαμίας ή, από την πιο σκοτεινή πλευρά, τα θέματα άσκησης σεξουαλικής βίας και τις διακρίσεις βάσει φύλου, σεξουαλικών προτιμήσεων κ.λπ. Είναι, όμως, όντως δευτερεύουσας σημασίας; Και είναι άσχετες με τα προαναφερθέντα; Το 99 εκατομμυρίων ετών απολίθωμα αραχνίδας, με το αρχαιότερο μέχρι στιγμής πέος. Διακρίνεται το πέος της αραχνίδας σε πλήρη στύση, τη στιγμή της εκσπερμάτισης, το οποίο είχε μήκος όσο το μισό του σώματός της. Βρέθηκε στην Βιρμανία, τώρα Μιανμάρ. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Βερολίνου. Από την άλλη, οι επιστήμονες που ασχολούνται με την ταξινόμηση των οργανισμών, δηλαδή την κατάταξή τους σε είδη και άλλες πιο περιεκτικές ομάδες βάσει της εκτιμώμενης εξελικτικής συγγένειάς τους, πολύ συχνά χρησιμοποιούν τη μορφή των γεννητικών οργάνων ως ένα από τα βασικά κριτήρια διαφοροποίησης. Αυτό συμβαίνει κυρίως σε αρθρόποδα και άλλα ασπόνδυλα ζώα, αν και στις αναλυτικές περιγραφές της ανατομίας και άλλων οργανισμών, όπως, ας πούμε των θηλαστικών, παρατηρούμε και εκεί σημαντικές διαφορές στη μορφή των γεννητικών οργάνων ακόμα και ανάμεσα σε πολύ συγγενικά είδη. Σε κάποιες ομάδες πάλι, οι διαφορές είναι πολύ μικρές, κάτι που κι αυτό απαιτεί ερμηνεία. Γιατί, όμως, σε γενικές γραμμές διαφέρουν τόσο πολύ τα γεννητικά όργανα μεταξύ των ειδών; Για πολλά χρόνια ήταν διαδεδομένη η υπόθεση «κλειδιού-κλειδαριάς», ότι δηλαδή τα γεννητικά όργανα των αρσενικών και των θηλυκών κάθε είδους ταιριάζουν με μοναδικό τρόπο ώστε να αποφεύγεται η σπατάλη από μάταιες συζεύξεις ή ο υβριδισμός μεταξύ διαφορετικών ειδών. Η υπόθεση αυτή, παρότι φαίνεται να ισχύει σε κάποιες περιπτώσεις, βρέθηκε πως δεν βρίσκει εφαρμογή στην πλειονότητα των περιπτώσεων[3]. Η εξήγηση θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού. Προφανώς και δεν θα προκαταλάβω τους επίδοξους αναγνώστες δίνοντας την απάντηση που σήμερα θεωρούμε ορθότερη. Και λέω σήμερα, επειδή το πεδίο της σεξουαλικής επιλογής είναι εξαιρετικά δυναμικό, με νέες θεωρίες να εμφανίζονται συχνά, ανατρέποντας ή επεκτείνοντας προηγούμενες. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, το πεδίο της σεξουαλικής επιλογής στην ουσία το δημιούργησε ο Δαρβίνος όταν στην «κλασική» φυσική επιλογή, τη συναρπαστική αυτή ιδέα που είχε ήδη δημοσιεύσει στο πασίγνωστο πλέον έργο του Η Καταγωγή των Ειδών, προσέθεσε έναν ακόμα εξελικτικό μηχανισμό, αυτόν της σεξουαλικής επιλογής. Ανέπτυξε τη σχετική θεωρία στο δεύτερο διασημότερο βιβλίο του, το Η Καταγωγή του Ανθρώπου και η Επιλογή σε Σχέση με το Φύλο (1871), υποστηρίζοντας ότι η σεξουαλική επιλογή έχει παίξει ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο στη δική μας εξέλιξη, αν και αφορά όλους τους οργανισμούς που αναπαράγονται φυλετικά. Η βασική διαφορά των δύο μηχανισμών είναι ότι η μεν φυσική επιλογή ασκείται επί χαρακτηριστικών που επηρεάζουν την επιβίωση και τη γονιμότητα των οργανισμών, η δε σεξουαλική ασκείται επί των προτιμήσεων του ενός φύλου για το άλλο. Επειδή, ας πούμε, το μέγεθος μετράει …στην ουρά των αρσενικών ψαριών που λέγονται ξιφοφόροι (αρκετά συνηθισμένα σε ενυδρεία), τα αρσενικά με μακρύτερο «ξίφος» (προέκταση του ουραίου πτερυγίου) είναι πιο ελκυστικά για τα θηλυκά και αναπαράγονται περισσότερο, αφήνοντας περισσότερους απογόνους με μακριές ουρές[4]. Αυτή η προτίμηση των θηλυκών μπορεί να οδηγήσει σε ακρότητες μέχρι η μορφολογία να φθάσει στα όρια που θέτει η φυσική επιλογή. Για παράδειγμα, από ένα μέγεθος και πάνω, τα αρσενικά δυσκολεύονται να επιτελέσουν αποτελεσματικά άλλες λειτουργίες ή γίνονται πιο εύκολη λεία για τους θηρευτές τους. Σκεφθείτε πόσο ακόμα θα μπορούσε να μεγαλώσει η ουρά του αρσενικού παγωνιού ή όποιο άλλο χαρακτηριστικό ελκυστικότητας μπορείτε να φανταστείτε, χωρίς να γίνεται εμπόδιο στη ζωή των ατόμων που το φέρουν. Έχει υπάρξει μεγάλη συζήτηση για το κατά πόσον η σεξουαλική επιλογή συνιστά όντως διαφορετικό μηχανισμό από τη φυσική επιλογή, και οι επιστήμονες είναι διχασμένοι ως προς αυτό. Ανεξάρτητα από το ποια θέση υιοθετεί κανείς, όμως, παραμένει πάντα χρήσιμη η αναφορά στη σεξουαλική επιλογή όταν συζητούμε τις προτιμήσεις των φύλων. Συχνά τα όρια είναι δυσδιάκριτα, αφού οι σεξουαλικές προτιμήσεις και τα αποτελέσματά τους επηρεάζουν άμεσα την επιβίωση ή/και τη γονιμότητα. Επίσης, πολύ πιο δυσδιάκριτες γίνονται οι διαφορές μεταξύ «πρωτευόντων» και «δευτερευόντων» σεξουαλικών χαρακτηριστικών, κατηγορίες που έχουν κι αυτές συζητηθεί επί μακρόν στη βιολογία. Παλαιότερα, πρωτεύοντα θεωρούνταν τα χαρακτηριστικά που συμμετέχουν άμεσα στη γονιμοποίηση (π.χ., το πέος και το αιδοίο) και δευτερεύοντα όσα ήταν απλώς χαρακτηριστικά που διακρίνουν τα φύλα (π.χ., το γυναικείο στήθος ή τα γένια στους άνδρες). Ο Δαρβίνος, όμως, και αρκετοί επιστήμονες μετά από αυτόν, θέλησαν να διακρίνουν τα χαρακτηριστικά βάσει του τύπου της επιλογής που ασκείται πάνω τους. Έτσι, θεώρησαν ότι τα «πρωτεύοντα» φυλετικά χαρακτηριστικά υπόκεινται σε φυσική επιλογή, ενώ τα «δευτερεύοντα» σε σεξουαλική. Σήμερα, οι όροι αυτοί δεν χρησιμοποιούνται πλέον αφού η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Σε πολλούς οργανισμούς, τα βασικά όργανα σύζευξης φέρουν και δομές που είναι προϊόντα σεξουαλικής επιλογής. Εξάλλου, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι να κατανοήσουμε πώς και γιατί συμβαίνει ένα φαινόμενο και όχι αυτή καθαυτή η κατηγοριοποίησή του. Τα γεννητικά όργανα των οργανισμών, λοιπόν, είναι προϊόντα έντονης επιλογής, αφού οδηγούν σε άμεσες και, συχνά, μεγάλες διαφοροποιήσεις στον αριθμό των απογόνων που θα αφήσουν όσα άτομα φέρουν τη μια ή την άλλη μορφή. Ως τέτοια, προσφέρουν πάρα πολύ χρήσιμο υλικό για τον έλεγχο πλείστων υποθέσεων σχετικών με την εξέλιξη, αφού μπορεί κανείς να τις ελέγξει πολύ πιο άμεσα και με πιο αδιαμφισβήτητο τρόπο. Σκεφθείτε, ας πούμε, το ότι σε αρκετά ψάρια που εκδηλώνουν φροντίδα των μικρών τους, όπως στους γνωστούς ιππόκαμπους, παρατηρούμε συχνά αντιστροφή των παραδοσιακών ρόλων των φύλων, με τα αρσενικά να κουβαλούν τα αβγά και να παρέχουν το μεγαλύτερο μέρος της γονικής φροντίδας, φέροντας συχνά και ειδικές σωματικές δομές (π.χ., μάρσιπο). Η ταχύτητα της εξέλιξης τέτοιων συμπεριφορών «αντιστροφής ρόλων» σε γενεαλογικές γραμμές οργανισμών που έχουν ειδικές συνθήκες διαβίωσης προσφέρει άμεσες ενδείξεις για την ερμηνεία τους[5]. Αν και πάντοτε η πραγματικότητα στη φύση είναι αρκετά περίπλοκη, μια απλή ερμηνεία του παραπάνω παραδείγματος είναι ότι τα θηλυκά των ειδών αυτών απλώς μπορούν να αποφύγουν τη γονική φροντίδα, αφού η γονιμοποίηση των ωαρίων στα ψάρια γίνεται μετά την απελευθέρωσή τους στο νερό, με τα αρσενικά να είναι εκείνα που βρίσκονται τελευταία πιο κοντά στα αβγά. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί στα θηλαστικά, ας πούμε, τα θηλυκά των οποίων πρέπει να φέρουν τα έμβρυα μέσα στο σώμα τους και μετά να θηλάζουν τα νεογέννητα για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Επειδή το φαινόμενο της αντιστροφής των ρόλων εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους, οι οποίοι αντιστοιχούν και σε διαφορετικά στάδια της εξέλιξής τους, μας δίνει μια πολύ καλή εικόνα για τη σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ φύλων και μεταξύ γονέων-απογόνων, καταστρέφοντας ίσως τη ρομαντική εικόνα πολλών για τη μητρότητα και την πατρότητα ως καθολική αξία. Επιπλέον, τα φαινόμενα της σεξουαλικής επιλογής, μέσα από τα περίτεχνα, παράξενα και πολύ έντονα αποτελέσματά της, συγκροτούν ένα πολύ πλούσιο σώμα πειστικότατων ενδείξεων υπέρ της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας. Ο συγγραφέας αναδεικνύει πολλές τέτοιες περιπτώσεις και, συνεπώς, θεωρώ αυτόν τον ρόλο του βιβλίου ως έναν από τους σημαντικότερους στη σημερινή εποχή, ιδίως για τον ελληνόφωνο κόσμο, στον οποίο η αποδοχή της εξέλιξης φαίνεται να παραμένει σε επίπεδα ταιριαστά με θεοκρατικές και άλλες πουριτανικές κοινωνίες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Τα αποτελέσματα της σεξουαλικής επιλογής είναι πάρα πολύ δύσκολο να εξηγηθούν μέσα από θεωρίες (ή «θεωρίες») που δεν εντάσσονται στο πλαίσιο της «σύγχρονης σύνθεσης» (δηλαδή, της δαρβινικής θεωρίας που έχει εμπλουτιστεί κατά τον 20ό αιώνα με τα ευρήματα περί κληρονομικότητας, γενετικού υλικού, ουδέτερης εξέλιξης και γενετικής παρέκκλισης). Ακόμα και όταν η συζήτηση περιορίζεται στον άνθρωπο, δεν υπάρχουν μη-εξελικτικές πειστικές απαντήσεις για την ύπαρξη, ας πούμε, της σεξουαλικής ζήλειας, για το σχήμα των γεννητικών οργάνων, για τη συχνότητα των «εξωσυζυγικών» συνευρέσεων, για τη συνεχή όλο το έτος σεξουαλική διαθεσιμότητα και δραστηριότητα, για την εμμονή των ανδρών με το μέγεθος του πέους, ή για το καθολικό ταμπού της αιμομιξίας. Ακόμα και οι διαφορές των σεξουαλικών μας οργάνων με εκείνα των στενών συγγενών μας, δηλαδή των χιμπαντζήδων, των μπονόμπο και των γοριλών, είναι ενδεικτικές των διαφορετικών εξελικτικών δρόμων που ακολούθησαν οι γενεαλογίες μας. Για παράδειγμα, οι αρσενικοί γορίλες, οι οποίοι εξασφαλίζουν χαρέμια μέσα από ανταγωνισμό που εμπλέκει τη φυσική δύναμη και την ηλικία, έχουν μικρότερους όρχεις (αναλογικά με το σωματικό τους μέγεθος) από τους χιμπαντζήδες και τους ανθρώπους, καθώς δεν έχουν ανάγκη σεξουαλικού ανταγωνισμού με άλλα άτομα του ίδιου φύλου. Οι χιμπαντζήδες, πάλι, οι οποίοι σε γενικές γραμμές ζουν σε κοινωνίες με πιο ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις (ελευθερογαμικές), χωρίς ιδιαιτέρως σταθερά ζευγάρια, διαθέτουν πολύ μεγαλύτερους όρχεις από τους γορίλες και τους ανθρώπους, καθώς ασκείται μόνο κρυφός, αλλά έντονος, ανταγωνισμός μεταξύ των αρσενικών για την πατρότητα των απογόνων, μέσα από την ποσότητα του σπέρματος που αφήνουν. Οι άνθρωποι, πάλι, βρισκόμαστε κάπου ανάμεσα, καθώς ούτε χαρέμια έχουμε (εκτός εξαιρέσεων που προέκυψαν πολύ πρόσφατα στην ιστορία του είδους μας) ούτε και πλήρη ελευθερογαμία. Η εξέλιξή μας για χιλιάδες χρόνια υπό συνθήκες στενής συμβίωσης με τα άλλα μέλη μιας μικρής σχετικά ομάδας και με μονογαμικές, κυρίως, σχέσεις, οδήγησαν σε μέτριο ανταγωνισμό μεταξύ των αρσενικών για την πατρότητα, άρα μέσου μεγέθους όρχεις. Το ίδιο εξάλλου τεκμαίρεται και από τον φυλετικό διμορφισμό, δηλαδή τις διαφορές στο σωματικό μέγεθος αρσενικών-θηλυκών, στα ίδια είδη: μεγάλες διαφορές στους γορίλες, ελάχιστες στους χιμπαντζήδες και μέτριες στους ανθρώπους. Οι αρσενικοί γορίλες πρέπει να μάχονται για τη διατήρηση των χαρεμιών τους, ενώ οι χιμπαντζήδες δεν έχουν τέτοια ανάγκη. Οι άνδρες, πάλι, είμαστε κάπου ανάμεσα, οπότε ενίοτε εκδηλώνουμε βίαιη συμπεριφορά «για τα μάτια μιας γυναίκας» αλλά συνήθως συμβιώνουμε ειρηνικά με τους άλλους αφού πρέπει και να συνεργαζόμαστε μαζί τους (με τη σεξουαλική ζήλεια, βέβαια, να είναι πάντοτε βασική αιτία εγκλημάτων και βίας). Μόνο η εξελικτική θεωρία μπορεί να δώσει πειστική ερμηνεία για αυτές τις διαφορές, αλλά και για πολλές από τις ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις ποικιλομορφίας στα χαρακτηριστικά αυτά μέσα σε κάθε είδος[6]. Αν η αναφορά στους ανθρώπους σας φαίνεται ενοχλητική και δυσκολοχώνευτη, κι αν σκέφτεστε ότι όλα αυτά θα μπορούσαν να είναι αποτέλεσμα της σοφίας ενός πανάγαθου Δημιουργού, σκεφθείτε πώς θα μπορούσε να ερμηνευτεί ο ημι-ευνουχισμός στις αρσενικές αράχνες του γένους Tidarren, η ύπαρξη δομών που εξυπηρετούν τη γονιμοποίηση υποχρεωτικά μέσα από τον βιασμό των θηλυκών στους κοριούς, τη σταδιακή δηλητηρίαση των θηλυκών από τα αρσενικά κατά τη σύζευξη στις φρουτόμυγες, τα όργανα που χρησιμεύουν στην απόξεση της γεννητικής κοιλότητας των θηλυκών για την απομάκρυνση του σπέρματος από προηγούμενα ζευγαρώματα σε πλήθος οργανισμών, ή και την ανάπτυξη αντίμετρων από τα θηλυκά ώστε να διατηρούν το σπέρμα και να επιλέγουν με ποιο θα γονιμοποιήσουν τα αβγά τους (π.χ., σε πολλά έντομα), ο κανιβαλισμός των αρσενικών από τα θηλυκά ακόμα και κατά τη διάρκεια της συνουσίας στα αλογάκια της Παναγίας και σε αρκετές αράχνες, και πλήθος άλλων «ανήθικων», «απάνθρωπων» ή απλώς «παράδοξων» δομών και συμπεριφορών που συναντούμε στο ζωικό βασίλειο. Εντρυφώντας στη μελέτη των γεννητικών οργάνων μπορεί κανείς να οδηγηθεί σε βαθιά κατανόηση της εξελικτικής βιολογίας, αλλά και στην εξάλειψη πλήθους σχετικών παρανοήσεων οι οποίες είναι πολύ διαδεδομένες. Για παράδειγμα, μελετώντας τα γεννητικά όργανα και καταλαβαίνοντας πώς λειτουργεί η σεξουαλική επιλογή, θα σταματήσουμε να θεωρούμε ότι η εξέλιξη συμβαίνει για «το καλό του είδους» ή ότι όλα στη φύση είναι αρμονικά και τέλεια. Η εξέλιξη αφορά άτομα ή το πολύ-πολύ μικρές ομάδες (συνήθως συγγενών) και στη φύση συμβαίνει μια διαρκής δυναμική διαδικασία διαφορικής επιβίωσης και αναπαραγωγής χωρίς τελικό σκοπό, η οποία μερικές φορές παράγει θαυμαστά παραδείγματα περίτεχνων σχέσεων ανάμεσα στους οργανισμούς και άλλες φορές οδηγεί σε έντονο ανταγωνισμό μέχρι θανάτου. Το βιβλίο του Μέννο Σχίλτχαϋζεν πρέπει να διαβαστεί από όλους όσους θέλουν να καταλάβουν σε βάθος τη φύση γύρω μας και δεν έχουν ιδεολογικές ή άλλες πουριτανικές παρωπίδες. Τα γεννητικά όργανα δεν είναι παρά ένα μέρος της ανατομίας κάθε οργανισμού, που εξυπηρετούν, όμως, τη σημαντικότερη λειτουργία στην έμβια φύση: την αναπαραγωγή. Ας πετάξουμε τα φύλλα συκής, λοιπόν, κι ας μιλήσουμε γι’ αυτά χωρίς περιστροφές. Εξάλλου, η πορεία προς την αυτογνωσία και την (κατά Καστοριάδη τουλάχιστον) ατομική και κοινωνική αυτονομία, απαιτεί να τρώμε διαρκώς από το Δένδρο της Γνώσης, να γνωρίζουμε τις ρίζες και τη φύση της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και των ενστίκτων μας, και να υπερβαίνουμε όσα μας έχει επιβάλει η εξέλιξη αλλά δεν θεωρούμε πλέον ότι συμβάλλουν στην αρμονική μας συμβίωση. Η σεξουαλική μας συμπεριφορά, η οποία συνδέεται στενά με τα γεννητικά μας όργανα, είναι από τις βασικές πηγές απόλαυσης και αρμονίας από τη μια, αλλά παράλληλα και βίας και ψυχικών προβλημάτων. Ας την εξετάσουμε, λοιπόν, κατά πρόσωπο, χωρίς ντροπές και προκαταλήψεις. Και μόνο αν μάθουμε τι συμβαίνει και στους άλλους οργανισμούς θα μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε σωστά και τους εαυτούς μας. Διαβάστε, λοιπόν, όλοι τα Γενετήσια παιχνίδια και μόνο κέρδος θα έχετε. Η λιτή έκδοση είναι για άλλη μια φορά προσεγμένη, με πολύ καλή μετάφραση από τη Μαριλένα Παπαϊωάννου και προσεκτική επιστημονική επιμέλεια από τον Σίνο Γκιώκα. Οι Π.Ε.Κ. έχουν, εξάλλου, βάλει πολύ ψηλά τον πήχη των βιβλίων εκλαϊκευμένης επιστήμης. Μια μικρή μόνο αντίρρηση: ο κύριος τίτλος στο πρωτότυπο είναι πιο παιχνιδιάρικος και πιο ταιριαστός με το περιεχόμενο και το ύφος του βιβλίου. Το Γενετήσια παιχνίδια ακούγεται κάπως πιο αυστηρό και στεγνό. Το λογοπαίγνιο, βέβαια, του πρωτότυπου τίτλου (σε ελεύθερη απόδοση: Οι Κάτω Χώρες της Φύσης) κάνει αναφορά και την προέλευση του συγγραφέα (Ολλανδία) και, ίσως, δεν θα είχε νόημα στα ελληνικά. Θα μπορούσε, όμως, να βρεθεί κάποια άλλη, ανάλογου ύφους απόδοση (π.χ., Τα απόκρυφα της Φύσης). Ο δευτερεύων τίτλος, επίσης, στο πρωτότυπο είναι «Τι μας λένε για την εξέλιξη, τη βιοποικιλότητα και τους εαυτούς μας οι σεξουαλικές ζωές των ζουζουνιών, των πουλιών και των θηρίων», και πάλι πιο παιχνιδιάρικος από τον κάπως τεχνικό «Τα γεννητικά όργανα των ζώων και οι ιδιοτροπίες της εξέλιξης» που επιλέχθηκε για τη μετάφραση. Μικρό το κακό, όμως… Αυτό που έχει σημασία είναι ότι το βιβλίο είναι απολαυστικό για κάθε αναγνώστη, προσφέρει πλούσια τροφή για πικάντικες συζητήσεις σε παρέες, αλλά, το σημαντικότερο, προσφέρει σημαντικές γνώσεις για την εξελικτική βιολογία και τη συμπεριφορά των ζώων, του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου. [1] Κάρολος Δαρβίνος, Η καταγωγή του ανθρώπου, μτφρ. Βάσος Βασιλείου, Γκοβόστη, Αθήνα 2006. [2] Frogs Flies & Dandelions: The Making of Species, Oxford University Press 2002· The Loom of Life: Unravelling Ecosystems, Springer 2008· Darwin Comes to Town, Quercus Books 2018. Το τελευταίο πρόκειται να εκδοθεί από τις Π.Ε.Κ. με τον τίτλο Ο Δαρβίνος έρχεται στην πόλη. [3] Π.χ., βλ. Patricia L.R. Brennan & Richard O. Prum, “Mechanisms and Evidence of Genital Coevolution: The Roles of Natural Selection, Mate Choice, and Sexual Conflict”, Cold Spring Harbor Perspectives in Biology, 2015, τ. 7(7): a017749. [4] Βλ. Gil G. Rosenthal, Swordtails and Platyfishes, Encyclopedia of Animal Behavior, 22017, σσ. 209-213. [5] Βλ. Adam G. Jones & John C. Avise, “Mating systems and sexual selection in male-pregnant pipefishes and seahorses: insights from microsatellite-based studies of maternity”, Journal of Heredity 2001, τ. 92(2), σσ. 150-158. [6] Π.χ., βλ. Caitlin Schrein, “When Sperm Compete, Nature’s Call Leads to Bigger … Testicles”, sapiens.org, 24 Φεβρουαρίου 2016 (https://bit.ly/2rXB0kK).

Σύνδεση