Αν Κάρσον, Επιλογή ποιημάτων

Εισαγωγή-Μετάφραση: ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ Η Αν Κάρσον γεννήθηκε το 1950 στο Τορόντο του Καναδά. Από τις σημαντικότερες ποιήτριες διεθνώς, με πλούσιο δοκιμιακό και μεταφραστικό έργο, διδάσκει Κλασική Φιλολογία και Συγκριτική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Για πολλά χρόνια έζησε στο Μόντρεαλ και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο ΜακΓκιλ και στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και του Πρίνστον. Πολυβραβευμένη και πολυμεταφρασμένη, ήταν η πρώτη γυναίκα που τιμήθηκε με το Βραβείο T.S. Eliot (ανώτατη διάκριση στη Μεγάλη Βρετανία για αγγλόφωνη ποιητική συλλογή). Το 2002 κυκλοφόρησαν με τίτλο Αν όχι, χειμώνας (If not, Winter) όλα τα ποιήματα της Σαπφώς σε μετάφρασή της. Δίγλωσση έκδοση, με κατατοπιστικές σημειώσεις και εκτενή πρόλογο (που φανερώνει την ευρυμάθειά της), χαιρετίστηκε από την κριτική ως η καλύτερη σύγχρονη απόδοση της αρχαίας ποιήτριας. Ήδη σε παλαιότερο έργο της, Έρως ο γλυκόπικρος: Δοκίμιο (Eros the Bittersweet: An Essay, 1998 – κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Δώμα), η Κάρσον είχε δείξει το έντονο ενδιαφέρον της για την αρχαία λυρική ποίηση, ειδικότερα για τη Σαπφώ και τον Στησίχορο, εξερευνώντας κρυφές και άγνωστες πτυχές της ποίησής τους. Εξάλλου στο «μυθιστόρημά της σε στίχους» Αυτοβιογραφία του Κόκκινου (Autobiography of Red: A Novel in Verse, 1998) συνομιλεί με τον Στησίχορο, τον πιο «ομηρικό από τους λυρικούς ποιητές», όπως τον αποκάλεσε ο Λογγίνος, και πάνω στο ποίημά του για τον Γηρυόνη πλέκει (σε 47 ποιήματα και μία «συνέντευξη») μια ερωτική ιστορία ενηλικίωσης, σπαραγμού και καλλιτεχνικής αυτογνωσίας. Στη συλλογή της Άντρες σε ώρες αργίας (Men in the Off Hours, 2000) η Κάρσον συνδιαλέγεται με πραγματικά και μυθικά πρόσωπα (Σαπφώ, Θουκυδίδης, Κάτουλλος, Άγιος Αυγουστίνος, Βιρτζίνια Γουλφ, Κατρίν Ντενέβ, Οιδίπους, κ.λπ.) και επιλέγοντας κάθε φορά μια νέα αντιπαράθεση ανάμεσά τους, μιλάει για θέματα οδυνηρά, όπως τον πόλεμο ή τον θάνατο της μητέρας της. Στην Ομορφιά του συζύγου (The Beauty of the Husband, 2001), με τον ενδεικτικό υπότιτλο «Ένα μυθοπλαστικό δοκίμιο σε 29 τανγκό», από την άλλη, πραγματεύεται με αφοπλιστική ειλικρίνεια, οξυδέρκεια και αυτοσαρκασμό το πένθος για το τέλος του επώδυνου γάμου της. Κάθε ποίημα εκκινεί από έναν σύντομο στίχο του Κητς, του οποίου το credo «η ομορφιά είναι αλήθεια» αποτελεί τον βασικό ιστό της όλης σύνθεσης. Σε γλώσσα πυκνή και διαυγή, χωρίς ίχνος μελοδραματισμού, η ποιήτρια στοχάζεται τα αντιθετικά ζεύγη επιθυμία-έρωτας και απώλεια-προδοσία. Το 2006 η Κάρσον εξέδωσε τα Μαθήματα πένθους (Grief Lessons), τις μεταφράσεις της δηλαδή τεσσάρων λιγότερο γνωστών τραγωδιών του Ευριπίδη (Άλκηστις, Ηρακλής, Εκάβη, Ιππόλυτος), αναδεικνύοντας έτσι για άλλη μια φορά το δεινό ποιητικό της ταλέντο και τη βαθιά γνώση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Είχε προηγηθεί, πέντε χρόνια νωρίτερα, η μετάφραση της Ηλέκτρας του Σοφοκλή, ενώ το 2009 κυκλοφόρησαν οι μεταφράσεις του Αγαμέμνονα και του Ορέστη, σ’ έναν τόμο με τίτλο Μία Ορέστεια (An Oresteia – στον οποίο συμπεριέλαβε και τη μετάφραση της Ηλέκτρας). Το 2012 κυκλοφόρησε η «καινοφανής» και «ανατρεπτική», σύμφωνα με πολλούς κριτικούς, διασκευή της Αντιγόνης (Antigonick), έργο το οποίο, σε παραστάσεις που έγιναν σε διεθνή φεστιβάλ λογοτεχνίας, προλόγισε η ίδια διαβάζοντας ένα κείμενο το οποίο «εμπλέκει» την τραγωδία του Σοφοκλή με έργα φιλοσοφικά (Χέγκελ), ψυχαναλυτικά (Λακάν), θεατρικά (Μπέκετ) και ποιητικά (Άσμπερυ). Το έργο «ανέβηκε» και στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος τον Δεκέμβριο του 2013, με την ίδια, μαζί με καθηγητές και μαθητές του Κολλεγίου, να διαβάζει αποσπάσματά του. Το έργο της Κάρσον, έργο μεγάλου στοχαστικού βάθους, θεματικού εύρους και ρηξικέλευθων πειραματισμών, αποτελεί μία από τις πιο δυναμικές και συναρπαστικές προτάσεις της σύγχρονης ποίησης. Τα τελευταία της βιβλία Αποδημιουργία (Decreation, 2005 – απαρτίζεται από ποιήματα, δοκίμια, λιμπρέτα και σύντομα σενάρια), Nox (2010 – ιδιότυπο λεύκωμα ποιημάτων, μεταφράσεων, επιστολών και φωτογραφιών που επικεντρώνονται στον θάνατο του ναρκομανούς αδερφού της και τη σχέση της ποιήτριας μαζί του), Κόκκινο doc> (Red doc>, 2013 – ποιήματα που συνομιλούν και συμπληρώνουν την παλαιότερη σύνθεσή της Αυτοβιογραφία του κόκκινου), Ασκήσεις στην Αλμπερτίν (The Albertin Workout, 2015 – μια βαθυστόχαστη ανάλυση του έργου του Προυστ και της ομοφυλοφιλικής σχέσης του με τον σωφέρ του, Αλφρέντ Αγκοστινελλί), και Επιπλέω (Float, 2016 – ένα σύνθετο, πολυπρισματικό, πολυθεματικό έργο που περιέχει διαφόρων ειδών «βιβλία»· 22 chapbooks για την ακρίβεια), είναι ένα εκπληκτικό tour de force που επιβεβαιώνει ότι δικαίως θεωρείται αυτή τη στιγμή μία από τις κορυφαίες ποιήτριες της εποχής μας, η οποία έχει επανειλημμένα προταθεί για το Νόμπελ λογοτεχνίας. Από το The Beauty of the Husband (Η ομορφιά του συζύγου), 2001 II. ΜΙΑ ΑΦΙΕΡΩΣΗ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΕΥΣΤΟΧΗ ΑΝ ΕΚΤΕΛΕΣΤΕΙ ΕΝΩΠΙΟΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ ‒ ΕΙΝΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΙΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΣΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΜΙΑΣ ΜΑΧΗΣ Ξέρεις ήμουν παντρεμένη χρόνια πριν κι όταν ο σύζυγός μου με εγκατέλειψε πήρε τα σημειωματάριά μου. Σπιράλ σημειωματάρια. Ξέρεις εκείνο το δροσερό, ύπουλο ρήμα γράφω. Του άρεσε να γράφει, δεν του άρεσε να ενεργοποιεί τη σκέψη μόνος του. Χρησιμοποίησε τον τρόπο που εγώ ξεκινούσα τα κείμενά μου για τους δικούς του σκοπούς, για παράδειγμα σε μια τσέπη βρήκα ένα γράμμα που άρχισε να γράφει (στην τότε ερωμένη του) το οποίο περιλάμβανε μια φράση που είχα αντιγράψει από τον Όμηρο: «εντροπαλιζομένη», έτσι γράφει ο Όμηρος έφυγε η Ανδρομάχη όταν αποχωρίστηκε τον Έκτορα ‒ «κάθε τόσο γυρίζοντας να τον κοιτάξει» κατέβηκε από τον πύργο της Τροίας και μέσα από λιθόστρωτα δρομάκια στου πιστού της συζύγου το σπίτι κι εκεί με τις γυναίκες της ανέπεμψαν ένα θρήνο για έναν άντρα ζωντανό μες στον ίδιο του τον οίκο. Πιστός σε τίποτα ο σύζυγός μου. Τότε γιατί τον αγαπούσα απ’ όταν ήμουν μικρό κορίτσι μέχρι τα σαράντα μου. και η έκδοση διαζυγίου να φτάσει με το ταχυδρομείο; Η ομορφιά. Σιγά το μυστικό. Δεν ντρέπομαι να πω ότι τον αγάπησα για την ομορφιά του. Όπως και θα το ξανάκανα αν με πλησίαζε. Η ομορφιά είναι πειστική. Ξέρεις η ομορφιά κάνει το σεξ εφικτό. Η ομορφιά κάνει το σεξ σεξ. Εσύ τουλάχιστον κατάλαβέ το ‒ σώπασε, ας προχωρήσουμε σε φυσιολογικές καταστάσεις. Άλλα είδη, που δεν είναι δηλητηριώδη, έχουν συχνά χρωματισμούς και σχήματα όμοια με δηλητηριώδη είδη. Αυτή η μίμηση του δηλητηριώδους είδους απ’ το μη δηλητηριώδες ονομάζεται μιμητισμός. Ο σύζυγός μου δεν ήταν κανένας μίμος. Θ’ αναφέρεις βέβαια τα πολεμικά παιχνίδια. Σου παραπονέθηκα αρκετές φορές όταν κάθονταν εδώ όλο το βράδυ, με τα ταμπλό απλωμένα και τα χαλιά και τις μικρές λάμπες και τα τσιγάρα, όπως στη σκηνή του Ναπολέοντα, υποθέτω, ποιος μπορούσε να κλείσει μάτι; Γενικά ο σύζυγός μου ήξερε περισσότερα για τη Μάχη του Μποροντίνο απ’ όσα για το σώμα της γυναίκας του, πολύ περισσότερα! Η ένταση ξεχυνόταν στους τοίχους και ανέβαινε προς το ταβάνι, μερικές φορές παίζανε απ’ το βράδυ της Παρασκευής ως το πρωί της Δευτέρας χωρίς διακοπή, αυτός και οι χλωμοί οργισμένοι φίλοι του. Ιδροκοπούσαν άσχημα. Έτρωγαν το κρέας των χωρών που ήταν στο παιχνίδι. Η ζήλια δεν έπαιξε μικρό ρόλο στη σχέση μου με τη Μάχη του Μποροντίνο. Το μισώ. Το μισείς; Γιατί να παίζεις όλο το βράδυ; Ο χρόνος είναι πραγματικός. Είναι παιχνίδι. Είναι πραγματικό παιχνίδι. Το ’χει πει κάποιος αυτό; Έλα εδώ. Όχι. Θέλω να σε αγγίξω. Όχι. Ναι. Εκείνο το βράδυ κάναμε έρωτα με τον «πραγματικό τρόπο», κάτι που δεν είχαμε ακόμα τολμήσει αν και παντρεμένοι έξι μήνες. Μεγάλο μυστήριο. Κανείς δεν ήξερε πού να βάλει το πόδι του, και μέχρι σήμερα δεν είμαι σίγουρη αν το κάναμε σωστά. Φαινόταν ευτυχισμένος. Είσαι σαν τη Βενετία, είπε όμορφα. Νωρίς την επομένη έγραψα λίγα λόγια («για τη διακόρευση»)1, που έκλεψε και δημοσίευσε σ’ ένα μικρό τριμηνιαίο περιοδικό. Γενικά, αυτός ήταν ο χαρακτηριστικός τρόπος των αμοιβαίων συναλλαγών μας. Ή μήπως να πω ιδανικός. Κανείς απ’ τους δυο μας δεν είχε δει ποτέ τη Βενετία. [1] Η Κάρσον αναφέρεται εδώ στο πρώτο της βιβλίο, Short Talks (Λίγα λόγια) [1992] που περιέχει το κείμενο «για τη διακόρευση» και αναφορές στη Βενετία. Το βιβλίο κυκλοφορεί στα Ελληνικά, σε δική μου μετάφραση, από τις εκδόσεις Πατάκη, 2013, σ. 42-43. Πιο κάτω ακολουθεί το σχετικό κείμενο. Από το Short Talks (Λίγα λόγια), 1992 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΚΟΡΕΥΣΗ Οι πράξεις της ζωής δεν είναι αμέτρητες. Να μπεις, να προχωρήσεις, να προχωρήσεις κρυφά, να διασχίσεις τη γέφυρα των στεναγμών. Κι όταν με ατίμωσες, είδα πως η ατίμωση είναι πράξη. Συνέβη στη Βενετία, κάνει τις φωνητικές χορδές να πρήζονται. Έφαγα όλη τη Βενετία, κάτω και πάνω από τις γέφυρες, αλλά ήσουν άφαντος. Αργότερα την ίδια μέρα τηλεφώνησα στον αδελφό σου. Τι έπαθε η φωνή σου; είπε. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ Κάποιοι πατέρες μισούν το διάβασμα αλλά λατρεύουν τις εκδρομές με την οικογένεια. Κάποια παιδιά μισούν τις εκδρομές αλλά λατρεύουν το διάβασμα. Είναι αστείο πόσο συχνά αυτοί οι δυο βρίσκονται να συνταξιδεύουν στο ίδιο αυτοκίνητο. Είδα φευγαλέα τους εκπληκτικούς, λαξεμένους όγκους των Βραχωδών ανάμεσα στις παραγράφους της Μαντάμ Μποβαρύ. Σκιές από σύννεφα περιφέρονταν αδιάφορα πάνω από τον πελώριο πέτρινο λαιμό της, ιχνογραφώντας τα ελάτινα λαγόνια της. Από εκείνη την εποχή όταν βλέπω τρίχες πάνω σε θηλυκό δέρμα πάντα αναρωτιέμαι, Φυλλοβόλο; ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗΣ Κακό τέχνασμα. Λάθος. Ανειλικρίνεια. Αυτές είναι οι απόψεις του Μπρακ. Γιατί; Ο Μπρακ απέρριψε την προοπτική. Γιατί; Κάποιος που περνάει τη ζωή του ζωγραφίζοντας προφίλ, στο τέλος θα πιστέψει ότι ο άνθρωπος έχει μόνο ένα μάτι, θεωρούσε ο Μπρακ. Ο Μπρακ ήθελε να κατέχει τα αντικείμενα πλήρως. Το δηλώνει αυτό σε όλες του τις συνεντεύξεις. Παρατηρώντας τις μικρές λαμπερές επιφάνειες του τοπίου να ξεγλιστρούν μέσα απ’ τα χέρια του ο Μπρακ ένιωθε απέραντη θλίψη γι’ αυτό τις συνέτριψε. Nature morte, είπε ο Μπρακ. Από το Men in the Off Hours (Άντρες σε ώρες αργίας), 2000 ΕΝΑΣ ΣΤΑΘΜΟΣ Διάβαζα μια βιογραφία της Τζορτζ Έλιοτ. Μετά τον γάμο της με τον Κρος άρπαξε λαρυγγίτιδα και τρεις σελίδες αργότερα κείτονταν στον τάφο της. «Ο τάφος ήταν βαθύς και στενός». Γιατί είμαι τόσο θλιμμένη, ούτε που την γνώριζα. Πιο θλιβερό ακόμη τα ανόητα σχόλια. Κάποιος περαστικός από το Χάιγκεϊτ: «Ποια ετοιμάζονται να θάψουν, τη σύζυγο του μακαρίτη Τζορτζ Έλιοτ;» Ανηφορίζοντας τον λόφο και μέσα στη βροχή από έναν δρόμο άγνωστο προς το Χάμπστεντ και έναν σταθμό. ΠΟΛΥΤΕΛΗΣ ΕΝΔΕΙΑ «Πολυτελής ένδεια» Η γνώμη σας μου δημιουργεί ένα ισχυρό αίσθημα: Θα ήθελα να είμαι αυτό που πιστεύετε για μένα. (Επιστολή 319 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) είναι μια φράση Βλέπετε είμαι βυθισμένη στην αμάθεια. (Επιστολή 268 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) που χρησιμοποιούν οι λόγιοι Ήταν ένα πλάσμα πολύ αινιγματικό για μένα για να την καταλάβω στη μια ώρα που διήρκησε η συνάντησή μας. (Επιστολή 342a του Τόμας Χίγκινσον στην Έμιλυ Ντίκινσον) για τη γυναικεία Ο Θεός με έκανε [Κύριε] Αυθεντία – αλλιώς δεν θα ήμουν – ο εαυτός μου. (Επιστολή 233 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) σιωπή. Ορμώντας μέσα από τη μικρή μου καρδιά – και παραμερίζοντας το αίμα – (Επιστολή 248 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) Σώσε ό,τι μπορείς, Έμιλυ. Κι όταν προσπαθώ να οργανωθώ – η μικρή μου Δύναμη εκρήγνυται – και με αφήνει γυμνή και απανθρακωμένη. (Επιστολή 271 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) Σώσε κάθε κομμάτι κλωστή Έχετε κάποια κασέλα για να βάλετε αυτό που Ζει μέσα της; (Επιστολή 233 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) Κάποιο από αυτό μπορεί Σαν τα κοκόρια, είπε η Οφηλία. (Επιστολή 268 της Έμιλυ Ντίκινσον στον Τόμας Χίγκινσον) να σου δείξει την έξοδο. ΑΝΤΡΕΣ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ: ΑΧΜΑΤΟΒΑ [Απόσπασμα] ΜΑΝΤΕΛΣΤΑΜ Η Αχμάτοβα μετέφραζε τον Μακμπέθ στις αρχές του ’30 (περίοδο που την ονόμαζε «χρόνια της χορτοφαγίας» για να διακρίνει τη γοητεία της από τα «χρόνια της κρεατοφαγίας» που ακολούθησαν). Με αφορμή ένα ποίημα στο οποίο είχε παρομοιάσει τα δάχτυλα του Στάλιν με σκουλήκια ο Όσιπ Μαντελστάμ συνελήφθη τον Μάιο του 1934. Όλη νύχτα η αστυνομία έψαχνε τα χαρτιά του και τα πέταξε στο πάτωμα μόλις από το διπλανό διαμέρισμα ακούστηκε ο ήχος από ένα γιουκαλίλι. Η Αχμάτοβα δεν ολοκλήρωσε ποτέ τη μετάφραση του Μακμπέθ αν και της άρεσε να παραθέτει τη φράση του ήρωα ότι οι άνθρωποι στην πατρίδα μου πεθαίνουν πιο γρήγορα απ’ ότι τα λουλούδια στα καπέλα τους. ΕΞΑΙΤΙΑΣ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΤΟΥ, ΕΞΑΙΤΙΑΣ ΤΟΥ ΓΙΟΥ ΤΗΣ Είσαι ένοχος! Με ποιο τρόπο θέλεις να ομολογήσεις; είπαν στον Λεβ στην ανάκριση. Δεν τον χτύπησαν πολύ. Τον καταδίκασαν σε 10 χρόνια φυλάκιση στην επαρχία Καραγκαντά, η αλληλογραφία του θα ήταν περιορισμένη. Η Αχμάτοβα έκαψε όλα της τα χαρτιά – χειρόγραφα, σημειωματάρια, επιστολές – και ξεκίνησε την ιστορία των δύο πόλεων: Λένινγκραντ – Μόσχα κάθε μήνα για να παραδώσει ένα δέμα με φαγητά στο μικρό παράθυρο στον τοίχο (8 κιλά μέγιστο βάρος συμπεριλαμβανομένου και του κουτιού). Αν το δεχόντουσαν, σήμαινε ότι ήταν ακόμη ζωντανός. Η ΑΧΜΑΤΟΒΑ ΜΕΤΑΝΟΕΙ Πώς θα έσωζε τον γιο της αν δεν υμνούσε τον Στάλιν; «Κατά μήκος της άλλοτε κατεστραμμένης λεωφόρου ελαφρά αμάξια τώρα πετούν». Τα Σοσιαλιστικά Ρεαλιστικά της ποιήματα δημοσιεύτηκαν στη Μόσχα στο περιοδικό Ogynyok. Μέσα στην αχανή τούντρα ο Λεβ συνέχισε να σπάει πέτρες. Το κεφάλι της εκείνη τη μέρα ήταν καλυμμένο με μία πελώρια μαύρη ουλή που παρατηρούσε τα πάντα. Περπατούσε όπως κάποιος στις στάχτες ενός σπιτιού, με δυσκολία. Τις ζεστές μέρες μας άρεσε να κρυβόμαστε εδώ. Σημειώνοντας. Σαν θνητοί. ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΔΩΜΑΤΙΟ Από την πανούργα ζωή έπαιρνε πάντα ό,τι χρειαζόταν για την τέχνη της. Η νύχτα την κηλίδωσε ανάμεσα στην σόμπα και τη ντουλάπα. Τώρα ανασηκώθηκε – η ζωή που θα μπορούσε να έχει ζήσει (απλή, με μέλισσες και γείτονες, ένα φράχτη στο πίσω μέρος της αυλής), οι πόλεις που άλλαξαν τα ονόματά τους ή πυρπολήθηκαν, σιωπή (μαστίγιο). Πέρασε τη δεκαετία του ’60 προσπαθώντας να ανασυνθέσει το θεατρικό Ενούμα Έλις2 (Όταν ψηλά…) Που είχε ξεκινήσει να γράφει στην Τασκένδη, και μετά κατέστρεψε. «Ούτε στάχτες δεν έμειναν». Εκλιπαρούσε τους φίλους της να ανακαλέσουν κάποιο απόσπασμα, το τρίξιμο του πηγαδιού, εκείνη, εκείνον. Το όραμά της είχε κάτι από Κάφκα και Τσάπλιν, λευκές αράδες πάνω σε μαύρο βελούδο, συμβολιστική φάρσα. Το μόνο που πήρε ήταν έναν σωρό ψαροκέφαλα. Τα τύλιξε σε μια εφημερίδα του 1946 και τον ονόμασε Όνειρο μέσα στο Όνειρο. «Φάε το φαγητό, Ενκιντού, όπως προστάζει η ζωή. Πιες το κρασί, όπως είναι το έθιμο του τόπου». [2] Enuma Elish: Βαβυλωνιακό επικό ποίημα, χιλίων περίπου στίχων, που αφηγείται τη δημιουργία του κόσμου. Ανακαλύφθηκε το 1849 από τον αρχαιολόγο, Austen Henry Layard και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1876 από τον George Smith. Το ποίημα ανοίγει με τις λέξεις: «Όταν ψηλά…». ΔΟΚΙΜΙΟ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΤΙ ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ Σφάλμα. Και τα συναισθήματα που προκαλεί. Στα πρόθυρα του σφάλματος υπάρχει μια κατάσταση φόβου. Στη μέση του σφάλματος υπάρχει μια συνθήκη ανοησίας και ήττας. Η συνειδητοποίηση ότι έσφαλες φέρνει ντροπή και τύψεις. Ή μήπως όχι; Ας το εξετάσουμε. Πολλοί, συμπεριλαμβανομένου και του Αριστοτέλη, θεωρούν το σφάλμα ένα ενδιαφέρον και πολύτιμο νοητικό γεγονός. Στο σημείο όπου πραγματεύεται το ζήτημα της μεταφοράς στη Ρητορική ο Αριστοτέλης λέει ότι υπάρχουν 3 ειδών λέξεις. Παράξενες, συνηθισμένες και μεταφορικές. «Οι παράξενες λέξεις απλώς μας ξενίζουν∙ οι συνηθισμένες λέξεις μεταφέρουν αυτό που ήδη γνωρίζουμε∙ μέσω της μεταφοράς όμως μαθαίνουμε κάτι καινούργιο και πρωτότυπο». (Ρητορική, 1410β10-13). Σε τι συνίσταται η πρωτοτυπία της μεταφοράς; Ο Αριστοτέλης λέει ότι η μεταφορά αναγκάζει τον νου να συνειδητοποιεί τον εαυτό του τη στιγμή που διαπράττει το σφάλμα. Φαντάζεται τον νου να κινείται σε μια ομαλή επιφάνεια της συνηθισμένης γλώσσας όταν ξαφνικά η επιφάνεια ραγίζει ή περιπλέκεται. Το αναπάντεχο αναδύεται. Στην αρχή μοιάζει παράξενο, αντιφατικό ή λάθος. Ύστερα αποκτά νόημα. Κι εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο νους στρέφεται στον εαυτό του και λέει: «Πόσο αληθινό ήταν κι όμως το παρανόησα!» Από τις αληθινές παρανοήσεις της μεταφοράς μπορούμε να μάθουμε κάτι. Όχι μόνο τα πράγματα είναι διαφορετικά απ’ ό,τι δείχνουν, και γι’ αυτό τα παρανοούμε, αλλά αυτή η παρανόηση είναι πολύτιμη. Προσέξτε την, λέει ο Αριστοτέλης, έχετε πολλά να δείτε και να νιώσετε. Οι μεταφορές διδάσκουν τον νου να απολαμβάνει το σφάλμα και να μαθαίνει από την αντιπαράθεση ανάμεσα στο τι ισχύει και τι δεν ισχύει. Υπάρχει μια κινέζικη παροιμία που λέει: το πινέλο δεν μπορεί να σχηματίσει δύο χαρακτήρες με μια κίνηση». Κι όμως αυτό ακριβώς κάνει ένα καλό λάθος. Ιδού ένα παράδειγμα. Είναι το απόσπασμα ενός αρχαιοελληνικού λυρικού ποιήματος που περιέχει ένα αριθμητικό σφάλμα. Ο ποιητής δεν φαίνεται να γνωρίζει Πως 2 + 2 = 4. Αλκμάν απόσπασμα 20: […] δημιούργησε τρεις εποχές, καλοκαίρι και χειμώνα και φθινόπωρο Τρίτη και τέταρτη την άνοιξη όταν υπάρχει ανθοφορία αλλά ελάχιστη τροφή. Ο Αλκμάν έζησε στην Σπάρτη τον 7ο αιώνα π.Χ. Η Σπάρτη όμως ήταν τόπος φτωχός και είναι απίθανο ο Αλκμάν να απολάμβανε εκεί μια πλούσια και γεμάτη αγαθά ζωή. Αυτό το γεγονός αποτελεί το υπόβαθρο των παρατηρήσεών του που καταλήγουν στην πείνα. Την πείνα πάντα την νιώθεις ως λάθος. Ο Αλκμάν μας κάνει να βιώσουμε αυτό το λάθος μαζί του μέσω της αποτελεσματικής χρήσης ενός υπολογιστικού σφάλματος. Για έναν φτωχό Σπαρτιάτη ποιητή με άδειο το ντουλάπι του στο τέλος του χειμώνα‒ έρχεται η άνοιξη σαν μεταγενέστερη σκέψη της φυσικής οικονομίας, τέταρτη σε μια ακολουθία τριών, ανατρέποντας τους υπολογισμούς του και την αλληλουχία των στίχων του. Το ποίημα του Αλκμάνα σπάει στη μέση με ένα ιαμβικό μέτρο χωρίς να εξηγεί από πού ξεφύτρωσε η άνοιξη ή γιατί οι αριθμοί δεν μας βοηθούν να ελέγξουμε την πραγματικότητα καλύτερα. Υπάρχουν τρία πράγματα που μου αρέσουν στο ποίημα του Αλκμάνα. Πρώτον ότι είναι σύντομο, ανάλαφρο και υπέρ το δέον, λακωνικό . Δεύτερον φαίνεται να υπαινίσσεται χρώματα, όπως το απαλό πράσινο, χωρίς ποτέ να τα ονομάζει. Τρίτον ότι κατορθώνει να θέσει κάποια καίρια μεταφυσικά ερωτήματα (όπως Ποιος δημιούργησε τον κόσμο) χωρίς να τα αναλύει φανερά. Θα προσέξατε ότι το ρήμα «δημιούργησε» στον πρώτο στίχο δεν έχει υποκείμενο: [;] Είναι πολύ ασυνήθιστο στα αρχαία ελληνικά ένα ρήμα να μην έχει υποκείμενο, στην πραγματικότητα πρόκειται για γραμματικό λάθος. Σχολαστικοί φιλόλογοι θα σας πούνε ότι αυτό το λάθος οφείλεται στον τρόπο που το ποίημα έφτασε σε μάς, ότι το ποίημα στη μορφή που το έχουμε είναι δίχως άλλο ένα απόσπασμα αποκομμένο από κάποιο εκτενέστερο κείμενο και ότι ο Αλκμάν σχεδόν βέβαια κατονομάζει τον συντελεστή της δημιουργίας στους στίχους που προηγούνται. Θα μπορούσε να ισχύει κι αυτό. Ως γνωστόν όμως ο κύριος στόχος της φιλολογίας είναι να αναγάγει κάθε είδος κειμενικής απόλαυσης σε ιστορική σύμπτωση. Και νιώθω αμήχανα όταν κάποιος ισχυρίζεται ότι γνωρίζει επακριβώς τι θέλει να πει ο ποιητής. Επομένως ας αφήσουμε το ερωτηματικό εκεί που βρίσκεται στην αρχή του ποιήματος κι ας θαυμάσουμε την τόλμη του Αλκμάνα να αντιμετωπίσει αυτό που περικλείουν οι αγκύλες. Το τέταρτο πράγμα που μου αρέσει στο ποίημα του Αλκμάνα είναι η εντύπωση που δημιουργεί πως ο ποιητής ξεφουρνίζει την αλήθεια παρά τη θέλησή του. Πολλοί ποιητές επιδιώκουν να κατακτήσουν αυτόν τον τόνο της ανεπιτήδευτης διαύγειας αλλά λίγοι τα καταφέρνουν όπως ο Αλκμάν. Η απλότητά του φυσικά είναι πλασματική. Ο Αλκμάν δεν είναι διόλου απλός, ξέρει να μηχανεύεται με τρόπο αριστοτεχνικό‒ είναι αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλεί ένας «μιμητής» της πραγματικότητας. Η μίμησις (λέξη αρχαιοελληνική) είναι ο περιεκτικός όρος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για τα λάθη της ποίησης. Αυτό που μου αρέσει σ’ αυτόν τον όρο είναι η ευκολία με την οποία αποδέχεται πως αυτό με το οποίο ασχολούμαστε όταν γράφουμε ποίηση είναι το σφάλμα, η εκούσια δημιουργία του σφάλματος, το εσκεμμένο ράγισμα και περιπλοκή των λαθών μέσα από τις οποίες προκύπτει το αναπάντεχο. Έτσι ένας ποιητής σαν τον Αλκμάνα παρακάμπτει τον φόβο, το άγχος, τη ντροπή, την μεταμέλεια και όλα τα άλλα τα βλακώδη συναισθήματα που σχετίζονται με την διάπραξη των λαθών ώστε να εστιάσει στην ουσία του πράγματος. Η ουσία του πράγματος όσον αφορά στους θνητούς είναι η ατέλεια. Ο Αλκμάν καταστρατηγεί τους κανόνες της αριθμητικής υπονομεύει τη γραμματική και χαλάει το μέτρο του στίχου του, ώστε να μας κάνει να προσέξουμε αυτή την ουσία. Στο τέλος του ποιήματος η ουσία είναι εκεί και ο Αλκμάν μάλλον παραμένει ακόμη πεινασμένος. Ωστόσο κάτι έχει αλλάξει στο πηλίκο των προσδοκιών μας. Γιατί συγχέοντας τις εποχές ο Αλκμάν τελειοποίησε κάτι. Το τελειοποίησε με το παραπάνω. Με μια μόνο κίνηση του πινέλου του. ΧΟΚΟΥΣΑΪ Ο θυμός είναι μια πικρή κλειδαριά. Αλλά μπορείς να την ανοίξεις. Είπε ο Χοκουσάι ετών 83, ώρα να πιάσω τα λιοντάρια μου. Κάθε πρωί ως τη στιγμή που πέθανε 219 μέρες αργότερα έφτιαχνε ένα λιοντάρι. Ένας ισχυρός άνεμος φύσηξε από τα βορειοδυτικά. Τα λιοντάρια λικνίστηκαν και πήδηξαν από τις κορυφές των πεύκων στον χιονισμένο δρόμο ή έπεσαν με ορμή στη σκεπή της καλύβας του, τα λευκά τους πέλματα αστέρια που ματώνουν καθώς πέφτουν. Συνεχίζω να ζωγραφίζω ελπίζοντας σε μια γαλήνια μέρα, είπε ο Χοκουσάι καθώς τον προσπέρασαν με πάταγο. Από το Autobiography of Red (Αυτοβιογραφία του κόκκινου), 1998 ΞΕΚΑΘΑΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΥΦΛΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΤΗΣΙΧΟΡΟΥ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ Ή ο Στησίχορος ήταν τυφλός ή δεν ήταν. Αν ο Στησίχορος ήταν τυφλός ή η τύφλωσή του ήταν παροδική ή ήταν μόνιμη. Αν η τύφλωση του Στησίχορου ήταν παροδική, ή θα υπήρχε κάποια πιθανή αιτίαή όχι. Αν υπήρχε κάποια πιθανή αιτία, η αιτία αυτή ή ήταν η Ελένη ή δεν ήταν η Ελένη. Αν η αιτία ήταν η Ελένη, ή η Ελένη είχε κάποιο λόγο ή δεν είχε. Αν η Ελένη είχε κάποιο λόγο ο λόγος αυτός ή θα είχε σχέση με κάποια παρατήρηση που έκανε ο Στησίχορος ή όχι. Αν ο λόγος της Ελένης είχε σχέση με κάποια παρατήρηση που έκανε ο Στησίχορος, ή αυτή ήταν σκληρή κι αφορούσε ένα σεξουαλικό παράπτωμα της Ελένης (για να μη μιλήσουμε για τις δυσάρεστες συνέπειές του την πτώση της Τροίας) ή όχι. Αν η σκληρή παρατήρηση του Στησίχορου αφορούσε ένα σεξουαλικό παράπτωμα της Ελένης (για να μη μιλήσουμε για τις δυσάρεστες συνέπειές του την πτώση της Τροίας) ή αυτή η παρατήρηση ήταν ψέμα ή όχι. Αν δεν ήταν ψέμα ή κινούμαστε τώρα προς τα πίσω και αν συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε έτσι θα επιστρέψουμε στην αρχική ερώτηση σχετικά με την τύφλωση του Στησίχορου ή όχι. Αν κινούμαστε τώρα προς τα πίσω και συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε έτσι και επιστρέψουμε στην αρχική ερώτηση σχετικά με την τύφλωση του Στησίχορου, ή θα προχωρήσουμε χωρίς άλλα απρόοπτα ή θα συναντήσουμε τον Στησίχορο στον δρόμο της επιστροφής. Αν συναντήσουμε τον Στησίχορο στον δρόμο της επιστροφής ή θα μείνουμε σιωπηλοί ή κοιτάζοντάς τον στα μάτια θα τον ρωτήσουμε τι πιστεύει για την Ελένη. Αν κοιτάξουμε τον Στησίχορο στα μάτια και τον ρωτήσουμε τι πιστεύει για την Ελένη, ή θα πει την αλήθεια ή θα πει ψέματα. Αν ο Στησίχορος πει ψέματα ή θα καταλάβουμε αμέσως ότι λέει ψέματα ή θα μας ξεγελάσει γιατί τώρα που κινούμαστε προς τα πίσω όλο το τοπίο μοιάζει το μέσα έξω. Αν μας ξεγελάσει επειδή τώρα που κινούμαστε προς τα πίσω όλο το τοπίο μοιάζει το μέσα έξω ή θ’ ανακαλύψουμε ότι δεν έχουμε πάνω μας ούτε πεντάρα ή θα καλέσουμε την Ελένη να της πούμε τα καλά νέα. Αν καλέσουμε την Ελένη ή θα κάθεται μ’ ένα ποτήρι βερμούτ στο χέρι και θ’ αφήσει το τηλέφωνο να χτυπάει ή θ’ απαντήσει. Αν απαντήσει ή θα την αφήσουμε (όπως λένε) στην ησυχία της ή θα βάλουμε τον Στησίχορο στη γραμμή. Αν βάλουμε τον Στησίχορο στη γραμμή ή θα ισχυριστεί πως τώρα βλέπει ακόμη πιο καθαρά την αλήθεια ότι ήταν όντως πόρνη ή θα παραδεχτεί ότι είναι ψεύτης. Αν ο Στησίχορος παραδεχτεί ότι είναι ψεύτης ή θα χαθούμε μέσα στο πλήθος ή θα παραμείνουμε να δούμε πως θ’ αντιδράσει η Ελένη. Αν παραμείνουμε να δούμε πως θ’ αντιδράσει η Ελένη ή θα εκπλαγούμε ευχάριστα από τη ρητορική της δεινότητα ή η αστυνομία θα μας πάει στο τμήμα για ανάκριση. Αν η αστυνομία μας πάει στο τμήμα για ανάκριση ή θα πρέπει (ως αυτόπτες μάρτυρες) να ξεκαθαρίσουμε μια για πάντα το ζήτημα αν ο Στησίχορος ήταν τυφλός ή όχι. Αν ο Στησίχορος ήταν τυφλός ή θα πούμε ψέματα ή αν όχι όχι. Από το Float (Επιπλέω), 2016 ΚΑΠΝΟΔΟΧΟΣ Ερώτηση σχετικά με τη φύση των λέξεων. Σκέψου μια πέτρα πάνω στην οποία έχουμε χαράξει λέξεις. Θα έλεγες ότι οι λέξεις είναι οι εγκοπές στην πέτρα ή οι λέξεις είναι η πέτρα γύρω από τις εγκοπές. Σκέψου μια σελίδα βιβλίου. Οι λέξεις είναι το μελάνι ή το χαρτί που περικλείει το σχήμα αυτού του μελανιού; Σκέψου ένα πρόσωπο, όχι δεν μπορείς να χαράξεις ένα πρόσωπο. Σκέψου μια πρόταση όπως θα την έγραφε ο Όμηρος στις πλάκες του μυαλού σου. Μήπως το μυαλό του Ηλία, επειδή είναι Προφήτης, μοιάζει με μια μεγάλη εγκοπή την οποία διαπερνά η λέξη Ιεζάβελ, όπως μια φλεγόμενη οροφή που καταρρέει ξαφνικά σε πάρτι γενεθλίων;

Αν Κάρσον, Επιλογή ποιημάτων

Σύνδεση