Κάτω από το ηφαίστειο

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Anne Carson, Autobiography of Red: A Novel in Verse, Knopf, 149 pp. [Anne Carson, Έρως ο γλυκόπικρος. Δοκίμιο για το ερωτικό παράδοξο στην κλασική παράδοση, μτφρ. Ανδρονίκη Μελετλίδου, Δώμα, Αθήνα 2019, σελ. 230] Στη συστατική επιστολή μου προς τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Πρίνστον για το πρώτο βιβλίο της Αν Κάρσον Έρως ο γλυκόπικρος (δημοσιεύτηκε το 1986) περιλαμβάνονται οι παρακάτω φράσεις: «Πρόκειται για βιβλίο ξεχωριστό – βιβλίο μιας ποιήτριας, μιας διεισδυτικής φιλολόγου, μιας λογίας. Ταυτόχρονα, είναι ένα λαμπρό γραπτό, ανεπίληπτης αρτιέπειας, που διαρκώς εκπλήσσει δίχως ποτέ ν’ απογοητεύει, μ’ ένα πνεύμα παιγνιώδες που λειτουργεί τόσο αποτελεσματικά γιατί είναι τόσο απόλυτα πειθαρχημένο». Το βιβλίο αποτελεί μια λεπταίσθητη ανάλυση της ελληνικής αντίληψης για τον Έρωτα και του ρόλου του Έρωτα στην ελληνική ποίηση, φιλοσοφία και ζωή. Ο Έρωτας είναι ένα πλάσμα φτερωτό, και όταν εισβάλλει στο κορμί του στόχου του κάνει την καρδιά να πεταρίζει μες στα στήθη, όπως το εξέφρασαν η Σαπφώ και ο Αλκαίος, εικόνα που την επανέλαβε, αναπλάθοντάς την, ο Σωκράτης στον πλατωνικό Φαίδρο. Οι ψυχές μας είχαν κάποτε φτερά, τον καιρό που ζούσαμε ανάμεσα στους θεούς, εξηγεί ο Σωκράτης. Τώρα, στην εξορία, θυμόμαστε πού και πού πώς ήμασταν παλιά. Αυτό συμβαίνει όταν κοιτάζουμε την ομορφιά κι όταν ερωτευόμαστε. Όταν ερωτεύεσαι νιώθεις πολλών λογιών αισθήματα μέσα σου, επώδυνα και ηδονικά συνάμα: είναι τα φτερά σου που πεταρίζουν. «Τόσο ο φιλόσοφος όσο και η ποιήτρια χρησιμοποιούν εικόνες φτερών και μεταφορές πτήσεως για να περιγράψουν τον Έρωτα, γιατί η επιθυμία είναι μια κίνηση που μεταφέρει τις φλογισμένες καρδιές από εδώ εκεί (…)». Αυτή η σύνδεση μεταξύ έρωτα και φτερών επανεμφανίζεται, μια δεκαετία αργότερα, στην Αυτοβιογραφία του Κόκκινου. Όταν έγραψα εκείνη την επιστολή στον εκδοτικό οίκο, δεν είχα ακόμα διαβάσει τίποτα από την ποίηση της Κάρσον. Διαισθανόμουν την ψυχή μιας ποιήτριας στην οξυδερκή ευαισθησία με την οποία άγγιζε τις λεπτές αποχρώσεις των κειμένων και έπλεκε την επιχειρηματολογία της, καθώς και στην ακριβολογία και τη ρυθμικότητα του δοκιμιακού της λόγου. Όταν τελικά είδα ένα ποίημά της, επρόκειτο, όπως είχα κάπως φανταστεί, για κάτι απρόβλεπτο. Είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Raritan με τον τίτλο «Μίμνερμος: Οι ζωγραφιές της εγκεφαλικής συνουσίας». Αποτελείται από μεταφράσεις (αν και μερικές απ’ αυτές θα τις περιγράφαμε ακριβέστερα ως διασκευές ή και ως ιδιοποιήσεις) των δεκαπέντε από τα είκοσι πέντε αποσπάσματα που έχουν φτάσει ώς εμάς από το έργο του Μίμνερμου, ενός ποιητή του 6ου αι. π.Χ., ο οποίος έζησε στην Κολοφώνα, μια ελληνική πόλη στη δυτική ακτή της σημερινής Τουρκίας. Οι περιφημότεροι στίχοι του είναι ο θρήνος του για την προσωρινότητα της νιότης και των ηδονών της. Τί ’ναι η ζωή, και τι η ηδονή, χωρίς τη χρυσή Αφροδίτη; Καλύτερα να πεθάνω, όταν αυτά δε θα με νοιάζουν πια –τα ζευγαρώματα στα κρυφά, τα γλυκά τα δώρα, και το κρεβάτι… όταν έρχεται η φρίκη των γηρατειών … ο άνδρας πια δε χαίρεται κοιτάζοντας τον ήλιο να χαράζει… των αγοριών εχθρός, των κοριτσιών κουρέλι. Σ’ ένα άλλο απόσπασμα εύχεται να τον πάρει ο θάνατος, προτού έρθουν οι αρρώστιες και οι καημοί, στα εξήντα του – στο σημείο όπου οι σύγχρονοι Αμερικανοί άνδρες αρχίζουν να ονειρεύονται τα χρυσά χρόνια της ανέμελης συνταξιοδότησης. Στον αρχαίο κόσμο, δεν είχες πολλά να προσμένεις σ’ εκείνη την ηλικία. Ήταν ένας κόσμος στερούμενος τα διάφορα μέσα που μας καταπραΰνουν όταν παρακμάζει σταδιακά το σώμα, τα οποία επιτρέπουν να γίνει η ζωή υποφερτή για όσους από εμάς ζήσουμε αρκετά ώστε να τα χρειαστούμε: γυαλιά, ακουστικά βαρηκοΐας, μασέλες, τεχνητά ισχία και γόνατα, λίφτινγκ και (πράγμα που θ’ ανταποκρινόταν στο βασικότερο, προφανώς, μέλημα του Μίμνερμου) Viagra. Για τους αρχαίους Έλληνες τα γηρατειά ήταν εφιάλτης, και η παραλλαγή της Κάρσον πάνω σ’ αυτούς τους περίφημους στίχους του Μίμνερμου προσπαθεί να τους επαναπροσδώσει την αποστροφή και τη φρίκη που εξέφραζαν στο αρχικό τους πλαίσιο και που οι διάφορες φιλολογικές μεσολαβήσεις και προσαρμογές έχουν στο μεταξύ αμβλύνει για τον σύγχρονο αναγνώστη Τι είναι η Ζωή χωρίς την Αφροδίτη;…. Χωμένος στα χρυσάφια της σαν μέλισσα στη γύρη – αλλιώς Θάνατος; γιατί ναι πόσο απαλό να κολυμπάς μέσα της το κρυφό κολύμπι Ανδρών και γυναικών αλλά (όχι) μετά η νύχτα σκληραίνει (όχι) μετά επίδεσμοιΚακαδιασμένοι με μυρωδιά γερόντων (όχι) μετά Το πιάτο μαύρισε κι ούτε ανθός ούτε αγόρια ούτε γυναίκες ούτε ήλιος Καθόλου (όχι) σπέρμα (όχι) όταν Ο Θεός, το άτεγκτο μηδέν, κλείνει τη γροθιά του πάνω σου. Σπάνια εισακούστηκε τόσο θεαματικά η προτροπή του Πάουντ: Κάντε το Καινούργιο. Οι παραλλαγές της Κάρσον πάνω στα άλλα αποσπάσματα είναι ακόμα πιο ελεύθερες, και μερικές απ’ αυτές μοιάζει να χρησιμοποιούν τους στίχους του Μίμνερμου απλώς σαν σημείο αφετηρίας για τα ορμητικά πετάγματα της δικής της φαντασίας. Τα αποσπάσματα τα ακολουθεί ένα λαμπρό δοκίμιο πάνω στον Μίμνερμο και την εποχή του και, στη συνέχεια, τρεις συνεντεύξεις με την ποιήτρια, σαρδόνιες παρωδίες των ανόητων συνεντεύξεων με διασημότητες που μας βομβαρδίζουν στα περιοδικά και στις τηλεοράσεις. Όλα τούτα, παρ’ όλο που καταπιάνονται με το ίδιο θέμα, απέχουν παρασάγγας από το Έρως ο γλυκόπικρος. Αλλά ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη μού προκάλεσαν τα επόμενα δύο βιβλία της, που και τα δύο κυκλοφόρησαν το 1995: το Glass, Irony and God, που εκδόθηκε από το New Directions του James Laughlin, και το Plainwater, που εκδόθηκε από τον Knopf. Το πρώτο ξεκινά με ένα εκτενές αφηγηματικό ποίημα τιτλοφορούμενο «Το δοκίμιο του γυαλιού». Μολονότι το κύριο θέμα του παραμένει ο Έρως, δεν έχει καμία άλλη αναφορά στους αρχαίους Έλληνες. Αφηγείται την επίσκεψη μιας γυναίκας στη μητέρα της στον Καναδά, αφού πρώτα την είχε απορρίψει ο εραστής της. «Αυτός στάθηκε στο σαλόνι μου και μίλησε / χωρίς να με κοιτάει. Δεν είχε πάθος αρκετό, / είπε για τα πέντε χρόνια του έρωτά μας». Στο παρασκήνιο και συχνά στο προσκήνιο του παρόντος του ποιήματος βρίσκεται η μορφή της Έμιλυ Μπροντέ, της οποίας τα λιβάδια του Γιόρκσαϊρ που «περιέβαλλαν από κάθε μεριά το σπίτι του πατέρα της / σχηματισμένα από ένα πέτρωμα που το λένε ψαμμίτη» επανεμφανίζονται στη θέα απ’ την κουζίνα της Καναδής μητέρας: «Νά το λιβάδι, παραλυμένο απ’ τον πάγο. / Απλώνεται ώς κει που φτάνει το μάτι / χιλιόμετρα επίπεδα μέχρι ένα συμπαγή αφώτιστο λευκό ουρανό». Και νά πάλι η Έμιλυ Μπροντέ. Αυτή είναι η αγαπημένη μου συγγραφέας, Κι ο φόβος μου ο μεγάλος, που θέλω ν’ αντιμετωπίσω. Όποτε επισκέπτομαι τη μητέρα μου Νιώθω ότι γίνομαι η Έμιλυ Μπροντέ. Αυτό το μακρό αφήγημα, σε στίχους άνισου μήκους, συνομαδωμένους σε μικρές στροφές (κατά κανόνα τρίστιχες), διαπλέκει την προσπάθεια της αφηγήτριας να συνέλθει από το σοκ της απόρριψης από τον εραστή της με την εμβύθισή της στην παράξενη περίπτωση της Έμιλυ, μιας γυναίκας μονήρους που πιθανότατα «δεν άγγιξε άντρα στα 31 χρόνια της», αλλά στης οποίας τους στίχους «σταθερά θέματα είναι το ψέμα κι ο κακός έρωτας κι ο θανάσιμος πόνος της αλλοίωσης…». Ένα επεισόδιο συνίσταται σε μια επίσκεψη «στον ψηλό, περήφανο πατέρα, πρώην πλοίαρχο στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», ο οποίος τώρα πάσχει από Αλτσχάιμερ σε προχωρημένο στάδιο, καθηλωμένος σε μια καρέκλα …στη δυτική πτέρυγα, για τους χρόνιους ασθενείς. Η κάθε πτέρυγα έχει το δικό της όνομα. Η πτέρυγα των χρονίων ασθενών είναι Το Χρυσό μας Μίλι μολονότι η μητέρα προτιμά να την αποκαλεί Ο Τελικός Γύρος. Αυτός είν’ ο καμβάς για τα όσα φρικτά αποτυπώνει η Κάρσον όταν επεξεργάζεται ξανά την περιγραφή του Μίμνερμου για τα γηρατειά. Αλλά την αφήγηση πού και πού τη ζωηρεύει ένα σαρδόνιο χιούμορ, ιδίως σε χωρία που αναφέρονται στις σχέσεις της με τη μητέρα της. Μπορώ να καταλάβω απ’ τον τρόπο που η μητέρα μασουλάει το τοστ της αν κοιμήθηκε καλά κι αν πρόκειται να πει κάτι χαρούμενο ή όχι. Όχι. «Το δοκίμιο του γυαλιού» δεν είναι το μόνο μακροσκελές αφηγηματικό ποίημα της Κάρσον. Στο Plainwater περιλαμβάνεται ακόμα ένα. Ονομάζεται, κάπως αινιγματικά, «Canicula di Anna», και τοποθετείται σ’ ένα συνέδριο φαινομενολόγων, το οποίο πραγματοποιείται στην ιταλική πόλη Περούτζια. Διάσημοι φαινομενολόγοι από tutta l’Italia μαζεύτηκαν εκεί. Κάνουν αναγωγές μέχρι τους σοφιστές ύστερα ανεβαίνουν τις πέτρινες σκάλες για ένα βαρύ μεσημεριανό. Τα μέτωπά τους δεν είναι τόσο ψηλά όσο τα μέτωπα των Γάλλων φαινομενολόγων αλλά είναι πολύ πιο προσηνείς. Ο αφηγητής είναι ένας ζωγράφος που βρίσκεται εκεί για επαγγελματικούς λόγους. Ομαδικό πορτραίτο: ειδική παραγγελία.Ζωγραφίζω τους φιλοσόφους στο τραπέζι και καθ’ οδόν προς το Είναι. Περιμένει ανυπόμονα να έρθει μια γυναίκα που ονομάζεται Άννα, η οποία όντως εμφανίζεται, αλλά μοιάζει να συνδέεται ελάχιστα μαζί του προτού αποχωρήσει (αν και φαίνεται να έφυγαν μαζί για ένα ταξίδι στην Ασίζη, το οποίο μνημονεύεται απλώς εν παρόδω). Στο μεταξύ οι φαινομενολόγοι αφιερώνονται στα ενδιαφέροντά τους. Έναν φαιμονενολόγο τον πιάνει ακατάσχετος βήχας Ένας άλλος αρχίζει να τονίζει τους περιορισμούς του κειμένου. Ταυτολογίες, αινίγματα, εισβάλλουν ανεπαίσθητα σαν το φθινόπωρο. Το Seinsfrage παραπαίει. Αλλά οι συζητήσεις τους μερικές φορές είναι πιο προσγειωμένες. Ο φαινομενολόγος από το Παρίσι μισεί τα κουνούπια και κουβαλά μια μικρή ηλεκτρονική συσκευή που προσκαλεί δελεαστικά το θηλυκό κουνούπι στο θάνατό της προσομοιώνοντας την ερωτική φωνή του αρσενικού. Επιπλέον, για να σταματάει το βουητό, έχει ροζ ωτοασπίδες. Καθώς κάθεται στη συζήτηση με τον φαινομενολόγο από το Σάσσεξ ένα κουνούπι παρατηρείται να μπαίνει. Ο Άγγλος τινάζεται όρθιος, φωνάζοντας, «Ας χρησιμοποιήσουμε τη μηχανή για τα κουνούπια!» και συνθλίβει το έντομο στον τοίχο με τη συσκευή. Είναι το πρώτο σημάδι γενικότερων οντολογικών διαφορών που θα ενταθούν στην αγγλογαλλική διαλεκτική εδώ. Αλλά αυτή η ιστορία έχει και σκοτεινούς τόνους. Η Άννα φεύγει με αεροπλάνο αλλά «Δεν την ξαναείδα ποτέ. / Το αεροπλάνο / ανατινάχτηκε κοντά στο Μιλάνο / από δημοσιογράφους / που έκαναν προσομοίωση ενός τρομοκρατικού συμβάντος». Και υπάρχει το επαναλαμβανόμενο μοτίβο μιας απειλής, το γάβγισμα των αγριόσκυλων στη ρίζα του βράχου πάνω στον οποίο είναι χτισμένη η Περούτζια: Χτες βράδυ τα σκυλιά σκοτώσαν ένα κόκορα εκεί κάτω. Λάλησε μια φορά (βαθυκόκκινος) τρελαμένα, Υπερβολικά νωρίς μέσα στη νύχτα. Και στο τέλος ο αναγνώστης μένει ν’ απορεί για τη σημασία ή έστω για τη φύση των πράξεων και των αισθημάτων των χαρακτήρων, καθώς και για το τι όντως τους συνέβη. Σκοτώθηκε πραγματικά η Άννα; Είναι ερωτευμένος μαζί της ο αφηγητής; Για ποιο λόγο οι φαινομενολόγοι ζήτησαν το ομαδικό πορτραίτο να ζωγραφιστεί με «χρώματα από τον δέκατο πέμπτο αιώνα»: τα χρώματα, που σ’ ολόκληρο το ποίημα περιγράφονται με τρυφερότητα και ειδημοσύνη, του Ιταλού ζωγράφου Πιέτρο ντι Βανούτσι, γνωστού και ως Περουτζίνο; Και τι σημαίνει ο τίτλος; Canicula [= σκυλάκι] είναι το λατινικό όνομα του Σείριου, που σηματοδοτεί την έναρξη της περιόδου του καύσωνα στην Ιταλία. Τι μπορεί να σημαίνει Canicula di Anna; Έχει κάποια σχέση μ’ εκείνα τα σκυλιά στη βάση του βράχου; Πιέρ Αλεζίνσκυ, Αλφαβητικό ηφαίστειο, 1970, ΜοΜΑ, Νέα Υόρκη. Η Κάρσον γνωρίζει πολύ καλά ότι οι αναγνώστες θα μείνουν με την απορία. Προσθέτει ένα επίμετρο σε πεζό λόγο που δείχνει να συμπάσχει με τον αναγνώστη εκείνον ο οποίος «θα… ήθελε να μάθει λίγα παραπάνω. Όχι ακριβώς παραπάνω ιστορία. Όχι αναγκαστικά, από την άλλη, μια ερμηνεία». Αυτό που προσφέρει, όμως, λίγη ικανοποίηση δίνει. Είναι τα τελευταία λόγια του Σωκράτη –η υπενθύμιση στον Κρίτωνα να θυσιάσει έναν κόκορα στον Ασκληπιό– και το ελάχιστα παρηγορητικό «γεγονός, καθώς κατεβαίνεις τα σκαλιά και περπατάς σε σκοτεινούς δρόμους, καθώς βλέπεις μορφές, καθώς παντρεύεσαι ή μιλάς κοφτά ή περιμένεις το τρένο, καθώς αφήνεις τη φαντασία να πετάξει, καθώς κοιτάς το κάθε σημάδι, το γεγονός απλώς πως τα μάτια μου σ’ ακολουθούν». Πολλοί αναγνώστες θα σαστίσουν, πιθανώς θα ενοχληθούν. Εντούτοις, είναι σαφές πως, παρά τη ροπή της για τα σιβυλλικά μυστήρια, η Κάρσον σε αυτά τα δύο αφηγήματα (καθώς και σ’ ένα τρίτο, που τοποθετείται κι αυτό στην Ιταλία, Η πτώση της Ρώμης), δημιούργησε μια προσωπική μορφή και ένα δικό της στυλ για τον αφηγηματικό στίχο. Και στο πιο πρόσφατο έργο της, την Αυτοβιογραφία του κόκκινου, που το χαρακτηρίζει έμμετρο μυθιστόρημα, αφηγείται μια ιστορία που εκτείνεται σε 13.000 περίπου στίχους. Δηλώνει ως πρότυπό του ένα εκτενές ποίημα (μια σημείωση σ’ έναν πάπυρο δείχνει ότι η έκτασή του ήταν τουλάχιστον 1.300 στίχοι) του Στησίχορου από την Ιμέρα, μια ελληνική πόλη στη βόρεια ακτή της Σικελίας, ο οποίος γεννήθηκε γύρω στο 650 π.Χ. Ανάμεσα στα επικής έκτασης ποιήματά του (όλα τους γραμμένα, όπως και οι ωδές του Πινδάρου, σε λυρικά μέτρα οργανωμένα με βάση το τριαδικό σχήμα στροφή-αντιστροφή-επωδός) ήταν και μια Ορέστεια, από την οποία ο Αισχύλος δανείστηκε την ιδέα του βόστρυχου πάνω στον τάφο του Αγαμέμνονα χάρη στον οποίο η Ηλέκτρα θ’ αναγνωρίσει τον αδερφό της, τον Ορέστη. Συνέθεσε επίσης την Ιλίου Πέρσιν, τους Νόστους, και τη Γηρυονηίδα, την ιστορία του Γηρυόνη. Ο Γηρυόνης ήταν ένα τέρας· είχε φτερά, τρία σώματα, έξι χέρια κι έξι πόδια και ζούσε σ’ ένα νησί που λεγόταν Ερύθεια (Κοκκινιά) στον Ατλαντικό Ωκεανό, ανοιχτά των ισπανικών ακτών. Εκεί φρόντιζε ένα κοπάδι κόκκινα βόδια, βοηθούμενος από ένα βοσκό κι ένα σκυλί. Ο δέκατος άθλος που ανέθεσε στον Ηρακλή ο Ευρυσθέας ήταν να κλέψει τα βόδια του Γηρυόνη και να τα φέρει στην Ελλάδα. Ο Ηρακλής σκότωσε το τέρας και το σκύλο του (είχε τρία κεφάλια) κι επέστρεψε έτοιμος για τον ενδέκατο άθλο, μια κάθοδο στον Άδη για να φέρει τον Κέρβερο, το τρικέφαλο σκυλί που φυλούσε τις πύλες. Γνωρίζαμε κάποια πράγματα από διάφορες πηγές αλλά διαθέταμε ελάχιστα αποσπάσματα απ’ τη Γηρυονηίδα. Ωστόσο, πολύ πρόσφατα, δημοσιεύτηκαν ορισμένα αποσπάσματα από ένα αντίγραφο του κειμένου σε πάπυρο από την Οξύρρυγχο. Τα αποσπάσματα δείχνουν μια απρόσμενη συμπάθεια προς τον Γηρυόνη, ο οποίος σε μια σκηνή, αφού πρώτα ακούει τις ικεσίες του βοσκού να μην πολεμήσει τον Ηρακλή, απορρίπτει τη συμβουλή μ’ έναν ηρωικό μονόλογο ο οποίος θυμίζει τον μονόλογο του Αχιλλέα, όταν αυτός απορρίπτει την παράκληση της μητέρας του να μην σκοτώσει τον Έκτορα, γιατί τούτο θα είχε σαν αποτέλεσμα να πεθάνει κι ο ίδιος λίγο αργότερα. Η μητέρα του Γηρυόνη τον προτρέπει κι αυτή να μην πολεμήσει, αλλά εις μάτην. Στο μεταξύ, στον Όλυμπο, η Αθηνά, η προστάτιδα του Ηρακλή, φροντίζει ο Γηρυόνης να μη λάβει καμία βοήθεια από τους θεούς. Ο Ηρακλής τον σκοτώνει εκτοξεύοντας στο κρανίο του ένα βέλος βουτηγμένο στο φονικό δηλητήριο απ’ το αίμα της Λερναίας Ύδρας. Σκοτώνει επίσης το σκύλο του. Πριν ξεκινήσει το μυθιστόρημά της, η Κάρσον παρουσιάζει κάποια στοιχεία υπό τον τίτλο: «Κόκκινο κρέας: Αποσπάσματα του Στησίχορου». Ακόμη κι ο λιγότερο εξοικειωμένος με τα ελληνικά γράμματα αναγνώστης θα καταλάβει αμέσως ότι αυτά τα σύντομα κείμενα είναι απολύτως ελεύθερες διασκευές και, σε ορισμένες περιπτώσεις, καθαρές επινοήσεις. Ένα όμως απ’ αυτά ορίζει τον τόνο για το εντυπωσιακό αφήγημα που ακολουθεί: Υπάρχουν άραγε πολλά αγοράκια που πιστεύουν ότι είναι Τέρατα; Αλλά στην περίπτωσή μου έχω δίκιο είπε ο Γηρυόνης στο Σκυλί οι δυο τους κάθονταν στην άκρη ενός γκρεμού Το σκυλί τον κοίταξε Χαρωπά Σε αντίθεση με το μυθολογικό του πρότυπο, αυτός ο Γηρυόνης δεν έχει περισσότερα χέρια, πόδια και κεφάλια απ’ το συνηθισμένο. Έχει όμως φτερά, κι αυτό κατά κανόνα καταφέρνει να το κρύβει, διπλώνοντάς τα μέσα σ’ ένα μπουφάν ή ένα παλτό. Και είναι κόκκινος, το ίδιο κι η σκιά του. Ο στίχος που χρησιμοποιεί η Κάρσον για να πει την ιστορία της ακολουθεί ένα απλό επαναληπτικό μοτίβο: ένας μακρός στίχος ακολουθούμενος από έναν βραχύτερο, κατά το ένα τρίτο ή κατά το ήμισυ μικρότερος από τον προηγούμενο. Αυτό απηχεί κάπως την άνετη ροή των στησιχόρειων στίχων, όπου κυριαρχεί ο χαρακτηριστικός δακτυλικός ρυθμός των ομηρικών εξαμέτρων (αν και η Κάρσον, προφανώς, δεν επιχειρεί να αναπαραγάγει το τριαδικό σχήμα). Από την άλλη μεριά, η αφήγηση διαιρείται σε 47 κεφάλαια, διαφορετικού μεγέθους. Παρά τον τίτλο του μυθιστορήματος, η αφήγηση δεν είναι σε πρώτο πρόσωπο. Η αυτοβιογραφία είναι κάτι που ο Γηρυόνης προσπαθεί να το πλάσει σε όλη την έκταση του μυθιστορήματος, «από την ηλικία των πέντε ετών ώς την ηλικία των σαράντα τεσσάρων». Όσο ήταν ακόμα στο σχολείο, ο Γηρυόνης είχε αρχίσει να γράφει την αυτοβιογραφία του σ’ ένα όμορφο σημειωματάριο απ’ την Ιαπωνία, που του το είχε δώσει ένας φίλος της μητέρας του. Σ’ αυτό έγραψε, κάτω απ’ την κεφαλίδα «Σύνολο των γεγονότων που είναι γνωστά για τον Γηρυόνη», μια σύντομη σύνοψη του στησιχόρειου έπους, ακολουθούμενη από ορισμένες εικασίες σχετικά με το «Γιατί ο Ηρακλής σκότωσε τον Γηρυόνη;». Ποιος του βάζει αυτές τις ιδέες, είπε ο δάσκαλος. Ήταν μέρα συνάντησης γονέων-καθηγητών στο σχολείο… Προχωρώντας στο βάθος της αίθουσας έκατσε στο θρανίο του και έβγαλε ένα μολύβι. Νέο τέλος. Παντού στον κόσμο τα όμορφα κόκκινα δροσερά αεράκια συνέχιζαν να πνέουν παρέα. Αυτά για τον Στησίχορο. Τα σχολικά χρόνια του Γηρυόνη δεν ήταν, όπως μπορεί να φανταστεί κανείς, ευτυχισμένα χρόνια. Στο σπίτι ο αλιτήριος αδερφός του, μεγαλύτερός του, τον τραμπουκίζει και τον κακοποιεί σεξουαλικά. Η μόνη του παρηγοριά είναι η μητέρα του, την οποία λατρεύει. Αλλά στα δεκατέσσερά του ερωτεύεται έναν δεκαεξάχρονο, τον οποίο συναντά στο σταθμό των λεωφορείων: Τότε γνώρισε τον Ηρακλή και τα βασίλεια της ζωής του μετατοπίστηκαν όλα προς τα κάτω λίγο. Οι δυο τους ήτανε δυο ανώτερα χέλια στον πάτο της δεξαμενής κι ένας αναγνώρισε τον άλλο σαν πλάγια στοιχεία. Είναι έρωτας με την πρώτη ματιά αλλά, όπως και το ειδύλλιο στο «Δοκίμιο του γυαλιού», λήγει αιφνίδια. Μετά από ένα σύντομο διάστημα χαρούμενων συναντήσεων και ερωτικών συνευρέσεων –κατά το οποίο ο Γηρυόνης επισκέπτεται τον Ηρακλή στην πόλη του, τον Άδη, και πηγαίνει, με τη γιαγιά του Ηρακλή, στο σημείο όπου είχε γίνει μια ηφαιστειακή έκρηξη– ο Ηρακλής απορρίπτει τον Γηρυόνη. «Γηρυόνη ξέρεις / θα είμαστε πάντα φίλοι». Αργότερα, σπίτι, στο κρεβάτι του, ο εγκέφαλος του Γηρυόνη έγερνε προς τα μπρος σα χαλασμένος προτζέκτορας. Είδε την πόρτα το σπίτι τη νύχτα τον κόσμο και στην άλλη μεριά του κόσμου κάπου ο Ηρακλής γελούσε πίνοντας μπαίνοντας σ’ ένα αμάξι και του Γηρυόνη το κορμί ολόκληρο σχημάτισε την καμπύλη μιας κραυγής – στραμμένη σ’ αυτό το έθιμο, το ανθρώπινο έθιμο του λάθος έρωτα. Ο Γηρυόνης επιστρέφει στη μητέρα του, που απ’ την αρχή δεν ενέκρινε τον Ηρακλή –«κανένας δεν τον βλέπει εδώ τριγύρω, είναι αλήθεια ότι ζει στην αλάνα με τα τροχόσπιτα –εκεί πας / τις νύχτες;»– και πιάνει δουλειά σε μια τοπική βιβλιοθήκη αρχειοθετώντας κρατικά έγγραφα. Παίρνει πολλές φωτογραφίες (η αυτοβιογραφία του είχε στο μεταξύ πάρει τη μορφή φωτογραφικού δοκιμίου), αλλά «αυτές έδειχναν μόνο τα παπούτσια και τις κάλτσες του ανθρώπου». Και τότε, για λόγους που δεν εξηγούνται ποτέ, επιβιβάζεται σ’ ένα αεροπλάνο για το Μπουένος Άιρες, κι αυτό δίνει στην Κάρσον την αφορμή να μας παρουσιάσει μια καταθλιπτική περιγραφή του βασανιστηρίων που υφίστανται οι επιβάτες των πολύωρων πτήσεων στην οικονομική θέση: …Ο Γηρυόνης μετακινήθηκε πάνω και κάτω στο συμπαγές κάθισμα προσπαθώντας να χαλαρώσει τους κόμπους του πόνου στη ραχοκοκαλιά του. Μισοέγειρε στο πλάι αλλά δεν μπορούσε να βολέψει το αριστερό του χέρι. Έκανε ξανά προς τα μπρος και κατά λάθος έσβησε το φωτάκι της ανάγνωσης κι έριξε το βιβλίο του στο πάτωμα. Η γυναίκα δίπλα του μούγκρισε κι έγειρε πάνω στο διαχωριστικό για τους αγκώνες σαν πληγωμένη φώκια. Στο Μπουένος Άιρες συναντά, στο Café Mitwelt, έναν ξανθογένη Αμερικανό καθηγητή φιλοσοφίας που τον προσκαλεί να παρακολουθήσει τη διάλεξή του περί απουσίας συναισθηματικών αντιδράσεων. Αργότερα, περπατώντας στους δρόμους συναντά τυχαία έναν άνδρα που αποκαλύπτεται ότι είναι ο Ηρακλής – «ύστερα απ’ όλα αυτά τα χρόνια». Ο Ηρακλής ταξιδεύει μ’ έναν Περουβιανό ονόματι Άνκας, «ένα άνδρα όμορφο σαν ζωντανό φτερό»· ηχογραφούν τους ήχους των ηφαιστείων. Δίνουν στον Γηρυόνη ένα ζευγάρι ακουστικά συνδεδεμένα σ’ ένα μαγνητόφωνο και ο Γηρυόνης ακούει τους ήχους του Όρους Πινατούμπο στις Φιλιππίνες. «Άκουσε ένα βραχνό ζώο / που έχυνε πόνο απ’ το βάθος του λαιμού του. / Ύστερα βροντώδεις ήχους χωρίς ρυθμό σαν λάστιχα τρακτέρ που κατεβαίνει μια πλαγιά». Ονορέ Ντωμιέ, Ο θάνατος της Σαπφούς από το λεύκωμα Histoire ancienne (Αρχαία Ιστορία), λιθογραφία, επιχρωματισμένη από τον καλλιτέχνη, 1843. Τα ηφαίστεια λειτουργούν ως σκηνικό σε δύο από τα πιο εντυπωσιακά επεισόδια του μυθιστορήματος. Στο πρώτο, που εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της σχέσης του Γηρυόνη με τον Ηρακλή, οι δυο τους, συνοδευόμενοι από τη γιαγιά του Ηρακλή, επισκέπτονται το σημείο μιας ηφαιστειακής έκρηξης που συνέβη το 1923. Η γιαγιά είχε τραβήξει μια φωτογραφία της έκρηξης στις 3 το μεσημέρι– «μοιάζει σαν να είναι μεσάνυχτα», λέει ο Ηρακλής. Το δεύτερο ηφαιστειακό επεισόδιο κλείνει το μυθιστόρημα. Φέρνει τον Γηρυόνη, τον Ηρακλή, και τον Άνκας με τη μητέρα του στη Λίμα και ύστερα στο χωριό του Ουαράς, όπου γεννήθηκε ο Άνκας. Αργότερα πηγαίνουν σ’ ένα άλλο χωριό πιο βόρεια, το Χούκου, όπου σπίτια χτισμένα στο εσωτερικό τοίχωμα του ηφαιστειακού κώνου έχουν ανοίγματα προς τον κρατήρα και οι κάτοικοι ψήνουν ψωμί πάνω στις φλόγες. Η Κάρσον, όπως μαθαίνουμε από τη διαφωτιστική εισαγωγή του Γκάι Ντάβενπορτ στο Glass, Irony and God, είναι «λάτρης των ηφαιστείων και τα ζωγραφίζει να εκρήγνυνται». (Στο εξώφυλλο του Glass, Irony and God χρησιμοποιείται μια τέτοια ζωγραφιά, η «Ηφαιστειακή Ομιλία».) Ακόμα και δίχως την πληροφορία αυτή, η εμμονή της με τα ηφαίστεια αναδεικνύεται σαφέστατα από τις λεπτομερείς περιγραφές που δίνονται στο κείμενό της, π.χ. στο απόσπασμα όπου περιγράφεται η επίσκεψη στο σημείο της έκρηξης του 1923. …Ο Γηρυόνης έβγαλε το πόδι να κάνει ένα βήμα. Η λάβα εξέπεμψε μια υαλώδη τσιρίδα κι αυτός αναπήδησε. Προσεκτικά, είπε η γιαγιά του Ηρακλή. Ο Ηρακλής τη σήκωσε και την έβγαλε από το πίσω κάθισμα, τώρα στεκόταν όρθια, πιασμένη από το χέρι του. Ο ηφαιστειακός θόλος εδώ είναι πάνω από ενενήντα τοις εκατό γυαλί – το λένε ρυολιθικό οψιανό… Άρχισε να κινείται προς τα μπρος μ’ έναν ήχο σαν κροτάλισμα πάνω στα μαύρα πετρώματα. Λένε πως η αιτία για όλες αυτές τις κοτρόνες και τα χαλίκια στην κορυφή είναι οι παραμορφώσεις που προκαλούνται όταν το γυαλί παγώνει τόσο γρήγορα. Έκανε ένα μικρό ήχο. Μου θυμίζει το γάμο μου. Η φύση του Γηρυόνη έχει μια συνάφεια με τα ηφαίστεια. Στη συνέντευξη της Κάρσον με τον Στησίχορο (ναι, παίρνει συνέντευξη και από τον Στησίχορο) αυτός παρατηρεί, μιλώντας για τον Γηρυόνη, ότι υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ γεωλογίας και χαρακτήρα. Ο Γηρυόνης είναι ένα πλάσμα στο χρώμα της φωτιάς –«ένα φτερωτό κόκκινο πρόσωπο»– και είχε παραξενευτεί όταν οι άλλοι άνθρωποι παραδέχτηκαν ότι «… δεν άκουγαν / τις κραυγές των τριαντάφυλλων / όταν καίγονταν ζωντανά στον ήλιο του καταμεσήμερου. Σαν άλογα, είπε ο Γηρυόνης για να βοηθήσει…». Στη φωτογραφία του με την τριανταφυλλιά της μητέρας του κάτω απ’ το παράθυρο της κουζίνας «Τέσσερα ρόδα είχαν πάρει φωτιά / Στέκονταν όλορθα κι αγνά πάνω στο μίσχο, διψώντας για σκοτάδι σαν τους προφήτες / και αλυχτώντας κολοσσιαία μυστικά…». Επίσης, εικόνες ηφαιστείων χρησιμοποιούνται για την περιγραφή των συναισθημάτων του Γηρυόνη: Ο Γηρυόνης κάθισε στο κρεβάτι στο δωμάτιο του ξενοδοχείου σκεπτόμενος τα ρήγματα και τα χάσματα της εσωτερικής του ζωής. Ενδέχεται μερικές φορές η έξοδος του ηφαιστειακού πόρου να φράζεται από έναν πέτρινο λαιμό αναγκάζοντας τη λιωμένη ύλη να κινηθεί στο πλάι σε πλευρικά ρήγματα που οι ηφαιστειολόγοι τα αποκαλούν πύρινα χείλη Καθώς διάβαζε μια φιλοσοφική πραγματεία πάνω στο πρόβλημα της επικοινωνίας –«δε θα μάθω ποτέ πώς εσύ βλέπεις το κόκκινο και δε θα μάθεις ποτέ πώς το βλέπω εγώ…»– ο Γηρυόνης «μπορούσε να αισθανθεί σαν να φουσκώνουν τόνοι μαύρο μάγμα / απ’ τις βαθύτερες περιοχές του εαυτού του». Αλλά ο Γηρυόνης δεν είναι μονάχα κόκκινος σαν την ηφαιστειακή φωτιά· είναι και φτερωτός. Μολονότι καταφέρνει να αποκρύψει αυτό το γεγονός απ’ τον Ηρακλή, κρατώντας τα φτερά του διπλωμένα κάτω απ’ τα ρούχα του, μερικές φορές, όταν είναι μόνος, τα ξεδιπλώνει. Στο Μπουένος Άιρες, αφού άκουσε τον ξανθογένη καθηγητή να αναγγέλλει ότι το 12% των βρεφών στον κόσμο γεννιούνται με ουρά, που οι γιατροί την κόβουν προτού οι γονείς δουν το παιδί, ο Γηρυόνης επέστρεψε στο δωμάτιό του. Στερέωσε την κάμερα στο περβάζι του παραθύρου κι ενεργοποίησε το χρονοδιακόπτη, και μετά έκατσε στο κρεβάτι. Είναι μια ασπρόμαυρη φωτογραφία ενός γυμνού νέου σε εμβρυϊκή στάση. Την τιτλοφόρησε «Χωρίς Ουρά!» Το φανταστικό αραβούργημα των φτερών του απλώθηκε στο κρεβάτι σαν ένας μαύρος δαντελωτός χάρτης της Νότιας Αμερικής. Τα φτερά τα ανακαλύπτει ο Άνκας, ο νέος σύντροφος του Ηρακλή. Στην ταράτσα της Λίμα όπου ζει η μητέρα του Άνκας («στη Λίμα δεν είχε βρέξει απ’ το 1940»), ο Άνκας προσπαθεί να τυλίξει τον Γηρυόνη με μια κουβέρτα για ν’ αντέξει το κρύο της νύχτας. Παρά την αντίσταση του Γηρυόνη, του βγάζει το πανωφόρι απ’ τους ώμους, αποκαλύπτοντας τα διπλωμένα του φτερά. «Ξεπήδησαν απ’ τα δύο ανοίγματα / στην πλάτη της φανέλας του Γηρυόνη και βούτηξαν λίγο στο νυχτερινό αέρα.» Ο Άνκας μένει έκθαμβος. «Ιησού, Μαρία κι Ιωσήφ» λέει σιγανά. Και τότε ψιθυρίζει τη λέξη «Γιασκαμάκ». Τα φτερά έχουν γι’ αυτόν ένα συγκεκριμένο νόημα. Μιλάει στον Γηρυόνη για το Χούκου, το χωριό στα βουνά βόρεια του Ουαράς, όπου γεννήθηκε. Είναι μια ηφαιστειώδης περιοχή, αν και πια δεν είναι ενεργή. Στα αρχαία χρόνια, οι χωρικοί λάτρευαν το ηφαίστειο· μάλιστα, έριχναν μέσα του ανθρώπους. ...Για θυσία; ρώτησε ο Γηρυόνης… Όχι όχι ακριβώς. Πιο πολύ για δοκιμή. Αναζητούσαν ανθρώπουςαπό το εσωτερικό. Σοφούς.Άγιους ανθρώπους, θα έλεγες. Η λέξη στα Κέτσουα είναι ΓιαξκόλΓιουσκαμάκ σημαίνει Αυτοί Που Πήγαν και Είδαν και Γύρισαν Πίσω–νομίζω οι ανθρωπολόγοι τούς λένε αυτόπτες μάρτυρες. Οι άνθρωποι αυτοί υπήρξαν πραγματικά. Ακόμα λένε ιστορίες γι’ αυτούς.Αυτόπτες μάρτυρες, είπε ο Γηρυόνης.Ναι. Άνθρωποι που είδαν το εσωτερικό του ηφαιστείου.Και γύρισαν πίσω.Ναι.Πώς επιστρέφουν;Φτερά.Φτερά; Ναι έτσι λένε οι Γιασκαμάκ επιστρέφουν ως κόκκινοι άνθρωποιμε φτερά, που όλες τους οι αδυναμίες κάηκαν και χάθηκαν–το ίδιο κι η θνητότητά τους. Φεύγουν λοιπόν για το Ουαράς, όπου «το νερό… βράζει στους εβδομήντα βαθμούς Κελσίου». Κι εκεί είναι που η σεξουαλική σχέση του Γηρυόνη με τον Ηρακλή, η οποία είχε ανανεωθεί στο αεροπλάνο για τη Λίμα, φτάνει στο τέλος της, καθώς ο Γηρυόνης συνειδητοποιεί την αλήθεια. «Κάποτε σ’ αγάπησα», σκέφτεται, «τώρα δε σε ξέρω καθόλου. Δεν το λέει». Ο Ηρακλής βλέπει ότι κλαίει και συνοψίζει το πρόβλημα σε μια βάναυση φράση: «Δεν μπορείς ποτέ απλώς να πηδηχτείς και να μη σκέφτεσαι;». Καθώς ξαπλώνει στο κρεβάτι λέει: Λοιπόν Γηρυόνη άλλο ένα συνηθισμένο πρωινό Σαββάτου μ’ εμένα να γελάω κι εσένα να κλαις…Ο Γηρυόνης τον κοιτά να φέρνει το πάπλωμα στο σαγόνι του. Όπως τον παλιό καιρό,όπως τον παλιό καιρό, λέει κι ο Γηρυόνης. Αλλά ο Γηρυόνης έχει ακόμα ν’ ασχοληθεί με τον Άνκας. Τον βρίσκει στον κήπο να κάθεται σ’ ένα παγκάκι. Τα διαλογικά του τεχνάσματα απαντιούνται με σιωπή, και κοιτάζει το χώμα. Όταν σηκώνει το βλέμμα, …Τα μάτια του συνάντησαν τα μάτια του Άνκας και οι δυο τους σηκώθηκαν ταυτόχρονα κι ο Άνκας χτύπησε τον Γηρυόνη όσο πιο δυνατά μπορούσεστο πρόσωπο με την παλάμη του χεριού του.….Τον αγαπάς; Ο Γηρυόνης το σκέφτηκε. Στα όνειρά μου ναι. Στα όνειρά σου;Όνειρα του παλιού καιρού.Όταν τον πρωτογνώρισες; Ναι, όταν – τον ήξερα.Και τώρα; Ναι–όχι–δεν ξέρω. Ο Γηρυόνης πίεσε τα χέρια του πάνω στο πρόσωπό του καιμετά τα άφησε να πέσουν. Όχι δεν είναι πια εδώ. Αργότερα, ο Άνκας τού λέει: «Θέλω κάτι από σένα». «Πες μου». «Θέλω να σε δω να χρησιμοποιείς αυτά τα φτερά». Τότε εμφανίζεται ξαφνικά ο Ηρακλής και συνειδητοποιεί τι έχει συμβεί. …Στη φωτογραφία το πρόσωπο του Ηρακλή είναι λευκό. Είναι το πρόσωπο ενός γέρου. Είναι μια φωτογραφία του μέλλοντος, σκέφτηκε ο Γηρυόνης μήνες αργότερα όταν στεκόταν στον σκοτεινό του θάλαμο κοιτώντας τα φωτογραφικά υγρά και παρακολουθώντας το είδωλο να βγαίνει, ψηλαφητά, απ’ τα κόκκαλα. Στο προτελευταίο κεφάλαιο ο Γηρυόνης χρησιμοποιεί τα φτερά του. Παίρνει ένα μαγνητόφωνο και πετάει για να φωτογραφίσει την καρδιά του ηφαιστείου. Αυτό για τον Άνκας, φωνάζει στη Γη που μικραίνει από κάτω του. Αυτή είναι μια ανάμνηση της ομορφιάς μας. Κοιτάζει κάτω στη γήινη καρδιά της Ικτσαντίκας να εξαπολύει όλα της τα φωτόνια από το αρχαίο της μάτι και χαμογελά στην κάμερα: «Το Μόνο Μυστικό που Κρατούν οι Άνθρωποι». Το κεφάλαιο έχει τίτλο «Φωτογραφίες: #1748». Δεν είναι χρονολογία αλλά μια αναφορά στην επιγραφή του μυθιστορήματος, το υπ’ αριθμόν 1748 ποίημα της Έμιλυ Ντίκινσον, το οποίο τελειώνει με τους στίχους Το μόνο μυστικό που κρατούν οι άνθρωποι είναι η Αθανασία. Μοιάζει να υποδηλώνεται ότι ο Γηρυόνης, εξερευνώντας τα βάθη του ηφαιστείου, έγινε Γιασκαμάκ –«κόκκινοι άνθρωποι με φτερά / που όλες τους οι αδυναμίες κάηκαν και χάθηκαν– / το ίδιο κι η θνητότητά τους». Και στην τελευταία σκηνή, είναι κι οι τρεις μαζί στο Χούκου παρατηρώντας ανθρώπους να φτυαρίζουν το ζυμάρι σε μια τετράγωνη τρύπα γεμάτη φλόγες. Είμαστε θαυμαστά όντα, σκέφτεται ο Γηρυόνης. Είμαστε γείτονες της φωτιάς. Και τώρα ο χρόνος ορμά με βία προς το μέρος τους εκεί που κάθονται πλάι-πλάι με τα χέρια τους ν’ αγγίζονται, με την αθανασία στα πρόσωπά τους, τη νύχτα στην πλάτη τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία, είναι μυθιστόρημα· είναι μια ιστορία που δημιουργεί χαρακτήρες απροσδόκητους αλλά πιστευτούς, που τους εμπλέκει σε μια δράση η οποία οδεύει προς κάτι που παρουσιάζεται ως ένα εύλογο, αν και κάπως μυστήριο, τέλος και που, εδώ, αφήνει τον αναγνώστη με την αίσθηση ότι αγγίζει βάθη που μόνο η εκ νέου ανάγνωση και ο στοχασμός θα φέρουν στο φως. Αλλά ο αναγνώστης δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί: Ήταν δικαιολογημένη η απόφαση να ειπωθεί η ιστορία σε στίχους; Για ποιο λόγο η Κάρσον δεν χρησιμοποίησε πεζό λόγο, όπως έκανε στην «Ανθρωπολογία του Νερού», στην εκτενή της αφήγηση στο Plainwater με θέμα το προσκύνημά της στην Κομποστέλα; Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένα σημεία ο στίχος έχει την πυκνότητα, την υπαινικτικότητα, την ένταση της ποιητικής έκφρασης. Αλλά, στο μεγαλύτερος μέρος του βιβλίου, η εκφορά είναι η εκφορά του πεζού λόγου, ενώ οι συχνές στιχομυθίες έχουν τη δέουσα χροιά καθημερινότητας. Κι όμως, καθώς ο αναγνώστης διαβάζει σχετικά με αυτή την αλληλοδιαπλοκή των ημιμυθολογικών τούτων όντων, το μοτίβο του ενός μακρού στίχου που τον διαδέχεται ένας βραχύς καταλήγει να φαίνεται φυσικό, σε σημείο μάλιστα που τελικά το μοτίβο αυτό να παρουσιάζεται ως ο μόνος δυνατός τρόπος να αφηγηθείς αυτό που ο εκδότης στη σύνοψή του (επιτέλους, νά και μια φορά που δεν πρόκειται για υπερβολή) χαρακτηρίζει ως «μια δυνατή και επώδυνη ιστορία που συγκινεί, ταράζει και τέρπει». © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2019 — Μετάφραση: Αριστείδης Μαλλιαρός

Σύνδεση