Ἡ Γραμματικὴ τῆς μεσαιωνικῆς καὶ πρώιμης νεοελληνικῆς γλώσσας τοῦ Κέιμπριτζ

David Holton, Geoffrey Horrocks, Marjolijne Janssen, Tina Lendari, Io Manolessou, Notis Toufexis (eds), The Cambridge Grammar of Medieval and Early Modern Greek, Cambridge University Press 2019, 4 τόμοι, σελ. 2.093 Ὁ Γιῶργος Σεφέρης εἶχε προχωρήσει ἀπὸ τὸ 1946 σὲ δύο θεμελιώδεις διαπιστώσεις γιὰ τὴν Κρητικὴ Ἀναγέννηση τοῦ 16ου καὶ 17ου αἰώνα καὶ γιὰ τὸ κορυφαῖο δημιούργημά της στὴν ποίηση, τὸν «Ἐρωτόκριτο». Ἡ πρώτη ἀφοροῦσε στὴ γλώσσα: «Ἡ γλώσσα τοῦ Ἐρωτόκριτου, ἔγραφε στὴν ὁμότιτλη ‘δοκιμή’ του, παρουσιάζει ἕνα μοναδικὸ φαινόμενο στὴν ἱστορία μας: εἶναι ἡ τελειότερα ὀργανωμένη γλώσσα ποὺ ἄκουσε ὁ μεσαιωνικὸς καὶ ὁ νεότερος Ἑλληνισμός, μιὰ γλώσσα ποὺ ... ἐκφράζει ... τὴν εὐαισθησία τοῦ κόσμου ποὺ τὴ μιλοῦσε».[1] Ἡ δεύτερη, στὴν προσπάθεια τῆς βενετοκρητικῆς κοινωνίας νὰ σμιλέψει τὴ γλώσσα καὶ τὸν δεκαπεντασύλλαβο στίχο γιὰ νὰ ἐκφράσει σὲ βάθος τὸν πνευματικὸ πολιτισμό της: «Ἡ γλώσσα ποὺ ἔχει ἑτοιμάσει ἡ Κρήτη τὴ στιγμὴ ποὺ βουλιάζει κάτω ἀπὸ τὰ χαλάσματα τοῦ πολέμου, εἶναι μιὰ προσπάθεια πολλῶν γενεῶν γιὰ νὰ ποῦνε “τὸ πράμα ποὺ ταιριάζει”· μία γλώσσα ποὺ σοφιλιάζεται μὲ ἀξιοθαύμαστη ἄνεση στὶς πιὸ βαθιὲς συναισθηματικὲς πτυχές μας».[2] Κι ὅταν ὁ Σεφέρης ἀναζήτησε τὶς αἰτίες ποὺ κατέστησαν τὴ γλώσσα τοῦ «Ἐρωτόκριτου» ἱκανὴ νὰ ἐκφράσει μοναδικὰ καὶ ἀλάθευτα τοὺς παλμοὺς τῆς κοινωνίας της, ὁμολογεῖ: «ψάχνει κανεὶς γιὰ ὅλα αὐτὰ μ᾽ ἕνα κερὶ ποὺ τρεμοσβήνει».[3] Στὸ «σεῖσμα καὶ στὸ λύγισμα» τοῦ κορναρικοῦ λόγου ὁ Σεφέρης γύρευε νὰ καταλάβει τὴ «φύση τῶν πραγμάτων», τὸν μύθο καὶ τὴν ἱστορία τῶν λέξεων, γιὰ νὰ τολμήσει τὴ δική του Στροφὴ στὴν τέχνη καὶ γιὰ νὰ χτίσει τὸ δικό του Μυθιστόρημα. Στὰ 1946 οἱ ἱστορικὲς καὶ γραμματολογικὲς συντεταγμένες τοῦ «Ἐρωτόκριτου» καὶ τοῦ κόσμου του ἦταν πράγματι ἀρκετὰ ἀσαφεῖς: «Μπορεῖ νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι ξέρουμε πολὺ πιὸ πραγματικὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ζοῦσαν στὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου ἢ τὴν ἐποχὴ τοῦ Συμποσίου, παρὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἔβλεπαν τὴν Ἐρωφίλη στὸ θέατρο»·[4] σὲ ἀντιστάθμισμα, ὁ Σεφέρης ἔνιωθε ἐλεύθερος νὰ κουβεντιάσει μὲ τὸν «Ἐρωτόκριτο» «σὰν ἕνα ζωντανὸ θέμα τοῦ λογοτεχνικοῦ στοχασμοῦ»,[5] ἔχοντας μόνο ὡς ἐφόδιο τὴν ὑποδειγματικὰ φροντισμένη, ὅπως λέει, ἔκδοση τοῦ ἔργου ἀπὸ τὸν Στέφανο Ξανθουδίδη γιὰ τὸ κείμενο, καὶ τὴ μελέτη «Περὶ τῆς γλώσσης καὶ τῆς γραμματικῆς του Ἐρωτοκρίτου» τοῦ Γεωργίου Χατζιδάκι (1915) γιὰ τὴ γλώσσα του·[6] ἀκόμα κι αὐτά, σὲ ἕναν ποιητὴ ποὺ ἀναζητοῦσε τὴν οὐσία τῆς τέχνης του στὰ «κινήματα τῆς ψυχῆς καὶ τῆς φαντασίας» τοῦ Κορνάρου, ἦταν ἀρκετά. Χρειάστηκε νὰ περάσει κάτι παραπάνω ἀπὸ ἕνας αἰώνας ἀπὸ τότε ποὺ ὁ Χατζιδάκις (1848-1941) δημοσίευσε τὰ «Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικὰ» (1905/07)[7] καὶ ἑβδομήντα χρόνια ἀπὸ τότε ποὺ ὁ Σεφέρης (1900-1971) κατέγραψε τὶς ἐγγενεῖς δυσκολίες ποὺ συναντοῦσε ὡς ἀναγνώστης τῆς παλιότερης λογοτεχνίας μας, γιὰ νὰ ἀποκτήσουμε τὴν πρώτη ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τῆς φωνολογικῆς καὶ μορφοσυντακτικῆς δομῆς τῆς μεσαιωνικῆς καὶ πρώιμης νεοελληνικῆς γλώσσας, θεμελιωμένη πάνω στὴ συστηματικὴ ἀπογραφὴ τοῦ γλωσσικοῦ μας θησαυροῦ καὶ μὲ τὴ συνεργασία ἱστορικῶν γλωσσολόγων καὶ φιλολόγων. Καρπὸς ἐρευνητικοῦ προγράμματος ποὺ ξεκίνησε τὸ 2004 μὲ γενναία χρηματοδότηση τῆς Βρετανικῆς Ἀκαδημίας καὶ μὲ ἐπιστημονικοὺς ὑπεύθυνους τοὺς καθηγητὲς τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Κέιμπριτζ Ντέιβιντ Χόλτον καὶ Τζέφρι Χόροκς, καὶ μέλη τὴν Μάρτζολιν Γιάνσεν, τὴν Τίνα Λεντάρη, τὴν Ἰὼ Μανωλέσου καὶ τὸν Νότη Τουφεξή, ὅλοι τους γνωστοὶ καὶ καταξιωμένοι ἐρευνητὲς μὲ λαμπρὲς περγαμηνὲς στοὺς τομεῖς τῶν εἰδικῶν ἐνδιαφερόντων τους, ἡ «Γραμματικὴ τῆς μεσαιωνικῆς καὶ πρώιμης νεοελληνικῆς γλώσσας» τοῦ Κέιμπριτζ ὁλοκληρώθηκε τυπογραφικὰ μὲ τὴν ἔκδοσή της τὸν περασμένο Ἀπρίλη σὲ τέσσερις τόμους: ὁ πρῶτος περιέχει τὴ Γενικὴ Εἰσαγωγή, τὴ Βιβλιογραφία καὶ τὴ Φωνολογία τῆς μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς, ὁ δεύτερος καὶ ὁ τρίτος, τὴ Μορφολογία, ὁ τέταρτος τὴ Σύνταξη καὶ εὑρετήρια γλωσσολογικῶν ὅρων καὶ ἐννοιῶν, λέξεων, καὶ καταλήξεων καὶ ἐπιθημάτων. Δὲν εἶναι τόσο οἱ ποσοτικὲς ‒ἡ περιεχόμενη ὕλη καταλαμβάνει 2.093 σελίδες‒ ὅσο οἱ ποιοτικὲς συντεταγμένες τοῦ ἐγχειρήματος ποὺ κάνουν τὸ ἔργο αὐτὸ σημαντικὸ καὶ ζηλευτό. Μιλῶ ὡς φιλόλογος, ὄχι ὡς γλωσσολόγος, καὶ μὲ τὸν αὐθορμητισμὸ ποὺ μοῦ ἐπιτρέπουν ἡ πρώτη ἐντύπωση ἀπὸ τὴν περιπλάνησή μου στὰ περιεχόμενα τοῦ βιβλίου καὶ ἡ τριβή μου μὲ τὸν κόσμο καὶ τὰ κείμενα τῶν ἀρχῶν τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας. Μιὰ τέτοιας ἐμβέλειας ἐρευνητικὴ καὶ συγγραφικὴ στόχευση ἦταν, ἀσφαλῶς, ἀδύνατο νὰ ὑλοποιηθεῖ στὸν εἰκοστὸ αἰώνα· γιατὶ ἔλειπαν οἱ βασικὲς προϋποθέσεις, τουλάχιστον οἱ ἱστορικο-φιλολογικές: ἀξιόπιστες ἐκδόσεις λογοτεχνικῶν ἔργων ἢ ἐξωλογοτεχνικῶν πηγῶν, συστηματικὲς μελέτες γιὰ τὴν ἱστορία τῆς δημώδους γλώσσας καὶ γραμματείας τῆς ὑστεροβυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς ἐποχῆς, ἀναλυτικὲς καταγραφές, περιγραφὲς καὶ ψηφιοποιήσεις χειρόγραφων καὶ ἔντυπων βιβλίων, λεξιλόγια καὶ συμφραστικοὶ πίνακες λέξεων, ἱστορικὸ Λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς καὶ τῶν ἰδιωμάτων της, κ.ἄ., καθὼς καὶ ὑλικοτεχνικὲς ὑποδομὲς ἀντάξιες ἑνὸς τόσο φιλόδοξου σκοποῦ: ὑπολογιστές, μηχανὲς ἔρευνας, προγράμματα καταχώρισης, ἐπεξεργασίας καὶ λημματοποίησης γλωσσικῶν δεδομένων, μέτρησης καὶ γρήγορης καὶ συνδυαστικῆς ἀναζήτησης λεξικῶν μορφῶν κ.ἄ.π. Οἱ φιλολογικὲς μελέτες τοῦ περασμένου αἰώνα στόχευαν στὴ διόρθωση τοῦ κειμένου ἢ ἐξέταζαν τὴ γλώσσα καὶ τὸ ὕφος συγκεκριμένων ἔργων καὶ δημιουργῶν. Οἱ ἐκδότες τῶν λογοτεχνικῶν καὶ γραμματειακῶν ἔργων ἀφιέρωναν συνήθως ἕνα κεφάλαιο τῆς Εἰσαγωγῆς στὴν περιγραφὴ τῆς γλώσσας (ἀπὸ κοινοῦ μὲ τὴ στιχουργία, ἂν αὐτὸ ἦταν ποιητικό), συντάσσοντας μιὰ μᾶλλον ἐμπειρικὴ (καὶ τυποποιημένη) ἀνάλυση τῶν βασικῶν φωνολογικῶν, μορφολογικῶν καὶ συντακτικῶν δομῶν τῆς γλώσσας, διανθισμένη μὲ παρατηρήσεις γιὰ διαλεκτικοὺς τύπους, ἰδιάζοντες σχηματισμοὺς καὶ συντάξεις, λεξιλογικὰ δάνεια κ.ἄ. ποὺ διέσωζαν οἱ διάφοροι μάρτυρες τῆς παράδοσης τοῦ κειμένου, καὶ τὰ ὁποῖα χρησίμευαν στὴ διερεύνηση τῶν γραμματολογικῶν προβλημάτων του. Ἡ ἔκδοση τῶν ἱστορικῶν πηγῶν γινόταν χωρὶς ξεκάθαρες ἐκδοτικὲς ἀρχές, ἀφοῦ τὸ βάρος ἔπεφτε στὴν πληροφορία ὄχι ὅμως καὶ στὸν τρόπο ἐκφορᾶς της. Ἡ κατάσταση ἄρχισε νὰ ἀλλάζει μετὰ τὰ μέσα τοῦ περασμένου αἰώνα, μὲ σημεῖα ἐκκίνησης τὴ λειτουργία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου Βενετίας τὸ 1961, τὴ δημοσίευση τὸ 1969, μετὰ ἀπὸ πολύχρονη προετοιμασία, τοῦ πρώτου τόμου τοῦ «Λεξικοῦ τῆς Μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς δημώδους γραμματείας 1100-1669» τοῦ Ἐμμανουὴλ Κριαρᾶ, καὶ τὴν ἵδρυση τὸ 1971 τῆς ἐκδοτικῆς σειρᾶς «Βυζαντινὴ καὶ Νεοελληνικὴ Βιβλιοθήκη» μὲ ἐνέργειες τοῦ Λίνου Πολίτη καὶ τὴν ἐπίνευση τοῦ Γιώργου Σεφέρη. Οἱ ἐντατικὲς ἔρευνες στὰ Ἀρχεῖα καὶ τὶς Βιβλιοθῆκες τῆς Βενετίας συνέβαλλαν ἀποφασιστικὰ στὴ μελέτη τῆς κοινωνίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου ποὺ βρέθηκε ὑπὸ ξένη κυριαρχία, στὴν προσωπογραφία καὶ τὴ χαρτογράφηση τῶν ἱστορικῶν βάσεων τῆς πρώιμης νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, καὶ στὴ δημοσιοποίηση πολύτιμων γιὰ τὴν ἱστορία τῆς γλώσσας γραπτῶν πηγῶν. Συνάμα, ἀποκτήσαμε ἔγκυρες κριτικὲς ἐκδόσεις (τὸ 1974 στὸ πρῶτο βιβλίο τῆς σειρᾶς «Βυζαντινὴ καὶ Νεοελληνικὴ Βιβλιοθήκη» ὁ Ντέιβιντ Χόλτον ὡς ἐκδότης τῆς ριμάδας τοῦ «Ἀλεξάνδρου» υἱοθετοῦσε τὴ ἀναλυτικὴ γλωσσολογικὴ περιγραφὴ ἑνὸς κειμένου ὡς ἀναπόσπαστο κεφάλαιο μιᾶς κριτικῆς ἔκδοσης καὶ τὴν ἔθετε ὡς προϋπόθεση γιὰ τὴ σύνταξη μιᾶς Γραμματικῆς τῆς μεσαιωνικῆς ἑλληνικῆς γλώσσας)·[8] ἀποκτήσαμε ἐπίσης πολυάριθμες εἰδικὲς γλωσσολογικὲς μελέτες καὶ δημοσιεύματα γιὰ ποικίλα φαινόμενα τῆς μεσαιωνικῆς καὶ νέας ἑλληνικῆς γλώσσας, γραμματικὲς καὶ ἱστορίες τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας (μεταξὺ αὐτῶν καὶ ἔργα τῶν δύο συντονιστῶν τοῦ Προγράμματος), καὶ εἴδαμε τὸν περασμένο Μάρτιο τὸ «Λεξικὸ» τοῦ Κριαρᾶ, κλείνοντας τὰ πρῶτα πενήντα χρόνια τῆς ζωῆς του, νὰ φτάνει αἰσίως τοὺς 21 τόμους καὶ στὸ λῆμμα «συνεορτάζω». Ὅλες αὐτὲς οἱ δράσεις, καθὼς καὶ πολλὲς ἄλλες συναφεῖς, ὅπως λ.χ. τὰ συνέδρια γιὰ τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα καὶ τὰ συμπόσια τῶν «Νεοελληνικῶν τοῦ Μεσαίωνα» («Neograeca Medii Aevi», I-VII), μὲ τὶς εἰδικὲς συνεδρίες ποὺ ἀφιέρωναν στὴ γλώσσα καὶ μὲ τὴ δυναμικὴ ποὺ ἀνέπτυσσαν, ἔθεταν ἐπιτακτικὰ τὸ αἴτημα γιὰ τὴ σύνταξη μιᾶς ἱστορικῆς γραμματικῆς τῆς ἑλληνικῆς τῶν ὑστεροβυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν χρόνων. Ἀλλὰ καὶ πάλι, μολονότι τὸ πρόγραμμα τοῦ Κέιμπριτζ ξεκίνησε τὸ 2004, χρειάστηκε μιὰ δεκαπενταετία ἐντατικῆς ἐργασίας γιὰ νὰ ὁλοκληρωθεῖ. Βέβαια, ἕνα ἔργο μνημειῶδες σὰν αὐτὸ ποὺ καλωσορίζουμε σήμερα, εἶναι καὶ παιδὶ πολλῶν ἄλλων ἀνθρώπων, μὲ τοὺς συντελεστές του νὰ ἔχουν ἐπιτελέσει ρόλο ἀνάλογο μὲ ἐκεῖνον τοῦ κορυφαίου τοῦ χοροῦ στὸ ἀρχαῖο δράμα: μιλοῦν ἐξ ὀνόματος ὅλων ὅσοι διακόνησαν καὶ διακονοῦν μὲ περισσὴ ἀγάπη τὴ μελέτη τῆς γλώσσας καὶ τῆς λογοτεχνίας της. Ἡ προτασσόμενη Βιβλιογραφία μὲ τὶς 130 σελίδες της, τὸ 7% τῆς συνολικῆς ἔκτασης τοῦ ἔργου, ἐξαντλητικὴ ὡς πρὸς τὶς ἐκδόσεις κειμένων, καὶ ἐπιλεκτικὴ ὡς πρὸς τὶς ἱστορικὲς πηγὲς καὶ τὴ δευτερογενὴ συγγραφή, ἀπογράφει τὰ πορίσματα τῆς ἔρευνας ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια: 350 ἔμμετρα καὶ πεζὰ ἔργα σὲ 450 ἐκδόσεις, πάνω ἀπὸ 700 ἐγγραφὲς μὲ δημοσιευμένες μὴ λογοτεχνικὲς πηγὲς (ὅπως ἰδιωτικὰ καὶ δημόσια ἔγγραφα, ἐπιστολές, ἐνθυμήσεις, βραχέα χρονικά, ἐπιγραφὲς καὶ ἄλλες ποικίλες μορφὲς καὶ ἀποχρώσεις τοῦ γραπτοῦ λόγου) καὶ περισσότερα ἀπὸ 1000 λήμματα μὲ φιλολογικὲς καὶ γλωσσολογικὲς μελέτες ἀπαρτίζουν τὴ βιβλιογραφία ποὺ παρατίθεται στὶς σελίδες τῆς «Γραμματικῆς»· τέλος, τὸ ἠλεκτρονικὸ σῶμα κειμένων ποὺ ἐρευνήθηκε ξεπερνᾶ τὰ 3 ἑκατομμύρια λέξεις, οἱ γλωσσικοὶ τύποι καὶ τὰ γραμματικὰ σχήματα καὶ δομές, τὶς 70.000 καταχωρήσεις στὴ βάση δεδομένων. Ἐργώδης, ἑπομένως, ἡ προσπάθεια ποὺ καταβλήθηκε γιὰ τὴν περιγραφὴ τῆς γλώσσας ἑνὸς κόσμου ποὺ μεστώνει πολιτισμικὰ μέσα σὲ συνθῆκες ἀμφίδρομων ἐπαφῶν μὲ τὴ λατινικὴ Δύση καὶ τὴν ἑλληνορθόδοξη Ἀνατολὴ σὲ μιὰ περίοδο κατὰ τὴν ὁποία, ὡς γνωστόν, παίχτηκε καὶ κερδήθηκε ἡ ὑπόθεση τῆς ἰδιοπροσωπίας τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ. Γιὰ πολλοὺς αἰῶνες ἡ γραπτή μας γλώσσα καὶ οἱ λόγιοι φορεῖς της ἀποτέλεσαν τὸ σταθερὸ ἑνοποιητικὸ στοιχεῖο τοῦ κόσμου αὐτοῦ, παρὰ τὶς μεταβολὲς ποὺ σημειώθηκαν στὴ γλωσσικὴ ἐξέλιξη τῶν φυσικῶν φορέων της καὶ οἱ ὁποῖες ἐντοπίζονται στὶς σχέσεις τῆς δημώδους γλώσσας μὲ τὶς τοπικὲς διαλέκτους, στὴ διακύμανση τοῦ βαθμοῦ προφορικότητας τῶν κειμένων μὲ τὸν βαθμὸ ἐγγραμματοσύνης τῶν δημιουργῶν τους, καὶ στοὺς αἰσθητικοὺς καὶ ἰδεολογικοὺς προσανατολισμοὺς τῆς κοινωνίας σὲ σχέση μὲ τὰ λογοτεχνικά της ἐπιτεύγματα. Μιὰ σύγκριση ἀνάμεσα στὸν «Διγενὴ» τοῦ Ἐσκοριὰλ καὶ στὸν «Ἐρωτόκριτο» ἢ τὴ «Θυσία τοῦ Ἀβραάμ» μὲ βάση τοὺς συμφραστικοὺς πίνακες ποὺ διαθέτουμε,[9] ἢ ἀνάμεσα σὲ μιὰ δικαιοπραξία συμφερόντων τῆς Ἀθωνικῆς πολιτείας τοῦ 13ου αἰώνα μὲ μιὰ ἀνάλογή της ἀπὸ τὴν Κρήτη τοῦ 16ου αἰώνα δείχνουν πόσο ἐντυπωσιακὴ καὶ οὐσιώδης ἦταν ἡ ἐξέλιξη αὐτή. Τὸ πέρασμα στοὺς νέους χρόνους συνδέεται μὲ τὴν ἐπικράτηση τοῦ δυναμικοῦ τονισμοῦ τῶν λέξεων στὸν γραπτὸ λόγο, μιὰ ἐπιλογὴ ποὺ προκάλεσε βαθιὲς καὶ ἁλυσιδωτὲς ἀλλαγὲς στὸν πνευματικὸ πολιτισμό μας. Γιατὶ ἡ ἀπόρριψη τοῦ ἀπαρχαιωμένου συστήματος τῆς προσωδίας στὸ πλαίσιο καὶ τῆς ἀναδιάταξης τῶν λογοτεχνικῶν εἰδῶν, καὶ ἡ ἀντικατάστασή του ἀπὸ τὸν δυναμικὸ τόνο ἀπελευθέρωσαν τὸν ζωντανὸ ποιητικὸ λόγο, δημοτικὸ καὶ γραπτό, καὶ τὸν ἔφεραν, ὄχι εὔκολα καὶ καθόλου εὐθύγραμμα, σὲ καινούργιους ἐκφραστικοὺς δρόμους. Ὅταν τὸ 1713 τυπώνονται στὴ Βενετία ὁ «Ἐρωτόκριτος» καὶ ἡ «Θυσία τοῦ Ἀβραάμ», ἡ ἐπίπονη αὐτὴ προσπάθεια γιὰ τὴν καλλιέργεια τῆς γλώσσας καὶ τοῦ ἐσωτερικοῦ της ρυθμοῦ ἔχει πιὰ φτάσει στὴν πιὸ καλή της ὥρα: «εἶναι ἡ τελειότερα ὀργανωμένη γλώσσα ποὺ ἄκουσε ὁ μεσαιωνικὸς καὶ ὁ νεότερος Ἑλληνισμὸς» θὰ μᾶς πεῖ ὁ Σεφέρης ἀποθαυμάζοντας τὸ ὑψηλὸ ὕφος τῶν ἔργων αὐτῶν ποὺ ἐξέφραζαν γιὰ τὸν ἴδιο τὴ «ζωντανὴ παράδοση τοῦ Ἑλληνισμοῦ» ‒ ποὺ ἄκουσε, ὄχι ποὺ μίλησε, ὁ μεσαιωνικὸς καὶ ὁ νεότερος Ἑλληνισμός· καὶ δὲν θὰ χρειαστεῖ πιὰ ἡ γλώσσα αὐτὴ παρὰ νὰ περιμένει τὸν Σολωμό, γιὰ νὰ τῆς προσθέσει τὸ ἐθνικό της πρόσημο. Γιὰ τὸ μέγεθος τοῦ σώματος τῶν γραπτῶν πηγῶν καὶ γιὰ τὰ εἴδη τῶν τεκμηρίων ποὺ χρησιμοποιήθηκαν στὴν ἔρευνα ἔγινε ἤδη λόγος. Μένει νὰ μιλήσουμε γιὰ δύο ἀκόμη καταστατικὲς δεσμεύσεις τοῦ ἐγχειρήματος, τὴ χρήση ἀξιόπιστων γραπτῶν μαρτυριῶν καὶ τὴν ἰσόρροπη ἀντιπροσώπευση τῶν γεωγραφικῶν ποικιλιῶν τῆς γλώσσας. Καὶ τὰ δύο αὐτὰ ζητήματα ἀντιμετωπίστηκαν ἀπὸ τὴν ἐρευνητικὴ ὁμάδα μὲ περισσὴ φροντίδα καὶ γνώση τῶν πραγμάτων. Γραμματειακὲς πηγὲς καὶ λογοτεχνικὰ ἔργα σημαδιακὰ ἑνὸς τόπου καὶ μιᾶς ἐποχῆς μελετήθηκαν συνδυαστικὰ ἀπὸ τὶς καθιερωμένες κριτικὲς ἐκδόσεις καὶ ἀπὸ τοὺς χειρόγραφους ἢ καὶ ἔντυπους μάρτυρες τοῦ κειμένου, ἀκόμη καὶ μὲ μεταγραφὲς διπλωματικοῦ τύπου ποὺ ἔγιναν γι’ αὐτὸν ἀποκλειστικὰ τὸν σκοπό. Τὰ ποιήματα, λ.χ., τοῦ Στέφανου Σαχλίκη, τοῦ πατέρα τῆς Κρητικῆς λογοτεχνίας καὶ εἰσηγητῆ τῆς ὁμοιοκαταληξίας στὴν ποίησή μας, γραμμένα τὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 14ου αἰώνα, σώζονται σὲ τρία διαφορετικῆς ποιότητας χειρόγραφα, νεότερα κατὰ 150 χρόνια ἀπὸ τὴ σύνθεσή τους· ἀπὸ αὐτά, τὰ δύο εἶναι προϊόντα ἀντιγραφῆς ἀπὸ παλαιότερα ἀντίβολα, ἐνῶ τὸ τρίτο προέρχεται ἀπὸ καταγραφὴ σὲ χειρόγραφο μιᾶς προφορικῆς τους ἐκτέλεσης. Στὸν βαθμὸ ποὺ οἱ ὑπάρχουσες ἐκδόσεις τοῦ Ἐμὶλ Λεγκράν, τοῦ Βίλελμ Βάγκνερ, τοῦ Συνόδη Παπαδημητρίου, τοῦ Μάριο Βίττι καὶ τοῦ Ν. Μ. Παναγιωτάκη εἶναι συνθετικὲς ἢ ἔχουν γίνει κατὰ κώδικα ἢ μὲ βάση ἕνα ὑποσύνολο τῆς χειρόγραφης παράδοσής τους, μὲ στοιχειῶδες ἢ χωρὶς κριτικὸ ὑπόμνημα, κρίθηκε σκόπιμο νὰ ἐπιστρατευθεῖ, ἐκτὸς ἀπὸ αὐτές, καὶ ἡ διπλωματικὴ μεταγραφὴ τῶν στιχουργημάτων καὶ ἀπὸ τὰ τρία χειρόγραφα, μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ἔτσι γινόταν τὸ ἀνθρωπίνως δυνατὸ γιὰ νὰ μελετηθεῖ ἡ γλωσσικὴ ταυτότητα ἑνὸς δημιουργοῦ ποὺ κινήθηκε μὲ ἀξιοθαύμαστη ἄνεση μέσα στὴν παράδοση τοῦ δημώδους ὕφους ἀλλὰ καὶ πέραν αὐτοῦ, στὴ σύγχρονή του ἰταλικὴ λογοτεχνία, γιὰ νὰ ὁδηγήσει τὴν ἑλληνόγλωσση ποίηση σὲ μιὰ καινούργια ἐποχή. Ἐφόσον ἕνας γλωσσικὸς τύπος (lectio) γεννοῦσε ἀμφιβολίες ἢ ἦταν ἅπαξ μαρτυρημένος, ἡ αὐτοψία τοῦ χειρόγραφου ἢ ἔντυπου μάρτυρα ἦταν μονόδρομος, ἀκόμη κι ὅταν ἡ ἐπίμαχη γραφὴ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ σὲ σφάλμα τοῦ ἀντιγραφέα ἢ τοῦ στοιχειοθέτη. Μὲ τὸν ἴδιο ὑπεύθυνο τρόπο ἀντιμετωπίστηκαν καὶ τύποι προερχόμενοι ἀπὸ ἐκδόσεις δημόσιων καὶ ἰδιωτικῶν ἐγγράφων. Στὴν περίπτωση τοῦ «Χρονικοῦ τοῦ Μορέως», ἑνὸς ἔργου ποὺ εἶχε κατ᾽ ἐπανάληψη ἀξιοποιηθεῖ στὴ μελέτη τῆς δημώδους γλώσσας (Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, Χοσὲ Μαρία Ἐχέα), ἀποδείχθηκε ὅτι πολλές, ὄψιμες γιὰ τὸν 14ο αἰώνα, μορφοσυντακτικὲς δομὲς τῆς γλώσσας του ἦταν ἀδήλωτες στὸ ὑπόμνημα λειάνσεις καὶ διορθωτικὲς-ρυθμιστικὲς ἐπεμβάσεις τοῦ ἐκδότη Τζὸν Σμίτ.[10] Ὁ νεότερος τύπος «πιότερος», ποὺ εἰσάγει ἕνας ἄλλος ἐκδότης στὸ κείμενο τῆς «Πανώριας» (τέλη 16ου αἰ.),[11] εἶναι ἐσφαλμένη ἀνάγνωση τοῦ χειρογράφου. Τὰ παραδείγματα αὐτά, ἀπὸ τὰ δεκάδες ἂν ὄχι ἑκατοντάδες ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὸ βιβλίο, ἀρκοῦν γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦμε πόσο συστηματικά, πόσο ὑποψιασμένα καὶ πόσο ἀφοσιωμένα ἐργάστηκαν οἱ συγγραφεῖς τῆς «Γραμματικῆς» γιὰ νὰ συλλέξουν καὶ νὰ διασταυρώσουν τὰ δεδομένα τῆς ἔρευνάς τους. Ἐξίσου ἐντατικὴ ὑπῆρξε καὶ ἡ ἐργασία τῆς ἀνάλυσης καὶ τῆς κατανομῆς τῶν γλωσσικῶν φαινομένων στὸν γεωγραφικὸ χῶρο. Κι ἀφοῦ, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ εἶχαν τεθεῖ τόσο αὐστηρὲς προϋποθέσεις γιὰ τὸν ἐντοπισμὸ καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ γλωσσικοῦ ὑλικοῦ καὶ ἀφοῦ καταβλήθηκε τόσος κόπος γιὰ νὰ περιοριστοῦν οἱ ὅποιες ἀστοχίες του, πόση φροντίδα δὲν θὰ ἔδειξαν οἱ συγγραφεῖς γιὰ νὰ βροῦν τὸν σωστὸ βηματισμὸ στὴν ἄρθρωση τῶν περιεχομένων καὶ γιὰ νὰ συνθέσουν τὰ ἐπιμέρους κεφάλαια! Ὁ «ἄπιστος Θωμὰς» ἂς διαβάσει τὴν ἑνότητα γιὰ τὴν ἀντωνυμία τίντα/ἴντα (σ. 1013-16) καὶ θὰ ἀναγνωρίσει, μέσα ἀπὸ χωρία προσεκτικὰ ἐπιλεγμένα (ἀπὸ τὸ «Λειμωνάριο» τοῦ Ἰωάννη Μόσχου [α´ μισὸ 7ου αἰ.] ὣς τὴν «Ἰφιγένεια» τοῦ Πέτρου Κατσαΐτη [1720]) καὶ μέσα ἀπὸ τὴν κριτικὴ ἀποτίμηση τῆς προηγούμενης συζήτησης (μὲ ἀναφορὲς ποὺ ξεκινοῦν ἀπὸ τὸν Παχώμιο Ρουσάνο [α´ μισὸ 16ου αἰ.] καὶ φθάνουν ὣς τὶς μέρες μας), τὴν ἄρτια ἐξέταση τῆς ἱστορίας καὶ τῆς λειτουργίας τοῦ τύπου. Ἡ παράθεση τοῦ τεκμηριωτικοῦ ὑλικοῦ πλαισιωμένο μὲ τὶς χωρικές, χρονικὲς καὶ ἱστορικὲς συστάσεις του δὲν ἐξυπηρετεῖ μόνο τὴν ἀναλυτικὴ περιγραφὴ ἑνὸς γλωσσικοῦ φαινομένου, ἀλλὰ καὶ ὑποστηρίζει τὴν περαιτέρω ἐπεξεργασία του ἀπὸ τὸν ἀναγνώστη. Ἡ παρουσίαση ἑνὸς φαινομένου ξετυλίγεται στοὺς διάφορους ἀναβαθμούς του σὰν μιὰ μακρὰ σειρὰ διαδοχικῶν τεκμηριώσεων μέσα στὸν χρόνο καὶ ὑπηρετεῖ τὴν ἱστορικο-συγκριτικὴ πραγμάτευσή του. Ἀπὸ ἐδῶ ἡ ἔρευνα περνᾶ πολὺ εὔκολα σὲ ὁλόκληρο τὸ σύστημα τῆς γλώσσας. Καὶ εἶναι ὄντως ἐντυπωσιακὴ ἡ ποικιλία τῶν φαινομένων ποὺ ἐντοπίζονται, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἔμεναν σχεδὸν ἀπαρατήρητα στὸν ἐκδότη-μελετητὴ τῶν κειμένων, μὲ ὅ,τι αὐτὸ σημαίνει γιὰ τὴν ἐπακριβὴ ἐξέταση τῶν γραμματολογικῶν, τῶν πολιτισμικῶν καὶ τῶν αἰσθητικῶν ζητημάτων τῶν ἔργων καὶ τῶν δημιουργῶν τους. Γιατὶ καὶ τὰ γλωσσικὰ φαινόμενα εἶναι ἐνδείξεις τῶν αἰτιωδῶν σχέσεων ποὺ διέπουν τὸν κόσμο, καὶ ὡς τέτοιες ἀξίζει νὰ τὶς βλέπουμε, κάθε φορὰ ποὺ μελετᾶμε τὸν βαθμὸ συμμόρφωσης ἢ ἀπόκλισής τους ἀπὸ τὶς συμβάσεις τῆς γραφῆς στοὺς αἰῶνες τῆς πρώιμης νεότερης ἐποχῆς. Καὶ ἀπὸ τὴ σκοπιὰ αὐτή, τὴν τόσο σύνθετη, ἡ «Γραμματικὴ» καταξιώνεται ὡς ἐγχείρημα, ἀφοῦ ἐξοπλίζει τὸν φιλόλογο μὲ γνώσεις καὶ ἐμπλουτίζει τὴν προβληματική του μὲ ἀξιόπιστα πορίσματα καὶ ἀξιοπρόσεκτες ἐπισημάνσεις: τὰ στάδια τῆς ἐξέλιξης τοῦ σχηματισμοῦ τοῦ μέλλοντος, ἡ χρήση ἀρχαϊκῶν ἢ νεότερων ρηματικῶν τύπων (ποιῶ/κάμνω), ἄσιγμων ἢ ὄχι μετοχῶν σὲ -όντα /-όντας, κ.ἄ.π., μπορεῖ, ὑπὸ προϋποθέσεις, νὰ βοηθήσουν στὴν κατὰ προσέγγιση χρονολόγηση ἑνὸς κειμένου. Ἡ «ἀποδεικτικὴ» ἰσχὺς τῶν στοιχείων αὐτῶν βρίσκεται στὴ συνδυαστικὴ ἀξιοποίησή τους ἀπὸ τὸν φιλόλογο καὶ τὸν ἱστορικὸ τῆς λογοτεχνίας. Ἔτσι, ἂν ὣς τώρα ἐξετάζαμε τὴ «φύση τῶν γλωσσικῶν πραγμάτων» ψηλαφητά, «μ᾽ ἕνα κερὶ ποὺ τρεμοσβήνει», χάρη στὸν γερὸ ἐξοπλισμὸ τῆς «Γραμματικῆς» τοῦ Κέιμπριτζ ἐπιστρέφουμε στὴ μελέτη τῆς γλωσσικῆς ταυτότητας καὶ τῆς λογοτεχνικότητας τῶν κειμένων μὲ μεγάλη ἀσφάλεια καὶ αὐτοπεποίθηση, γιὰ νὰ μιλήσουμε γιὰ τὸ ποιητικὸ ἢ πεζότροπο ἰδίωμα τῶν δημιουργῶν τους, νὰ διακρίνουμε τὰ ἐπίπεδα ὕφους καὶ τὶς ἐνδιάμεσες βαθμίδες τους, τὸ λογιότροπο καὶ τὸ λαϊκότροπο, νὰ περιγράψουμε τὶς αἰσθητικὲς καταβολὲς καὶ λειτουργίες τῆς λογοτεχνίας, νὰ ξεχωρίσουμε τὶς ἐποχὲς καὶ νὰ στρωματογραφήσουμε τὸ κοινὸ ποὺ ἀπόλαυσε ὡς ἀνάγνωμα καὶ ὡς ἀκρόαμα τὰ ἔργα καὶ τὰ κατέστησε ἐμβληματικὰ τῆς συλλογικῆς του ταυτότητας, πέρα ἀπὸ τὶς προθέσεις τῶν δημιουργῶν τους· κι ἀκόμη, νὰ σταθμίσουμε τὴν ἐπίδρασή τους μὲ λέξεις, μὲ εἰκόνες καὶ ἰδέες στοὺς ἀποδέκτες τους στὴ ροὴ τοῦ χρόνου. Ἀνοίγεται ἔτσι ὁ δρόμος γιὰ δράσεις καὶ ἀναδράσεις ποὺ θὰ ὁδηγήσουν τὶς νεοελληνικὲς σπουδὲς σὲ περιοχὲς καὶ σὲ ζητήματα αὐτογνωσίας ποὺ περιμένουν ἀκόμη καρτερικὰ τὸν μελετητή τους. Γιατὶ ὅσο πιὸ καλὰ μαθαίνουμε τὸν λόγο τῶν δημιουργῶν, αὐτὸν ποὺ ξεπηδᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ἐποχή, ἀπὸ τὰ ἱστορικὰ καὶ πολιτισμικὰ περιβάλλοντα καὶ τοὺς εἰδολογικοὺς ἄξονες ποὺ ἡ λογοτεχνικὴ παράδοση ἔχει χαράξει, τόσο πιὸ καθαρὰ ἀκοῦμε καὶ τὴ φωνή τους. Συνάμα, ὅπως εἴπαμε, ἡ παράθεση τοῦ τεκμηριωτικοῦ ὑλικοῦ προσφέρει καὶ τὶς προϋποθέσεις γιὰ τὴν ἐπαναξιολόγηση τῶν διακριτικῶν γνωρισμάτων ἑνὸς γλωσσικοῦ φαινομένου ὑπὸ τὸ φῶς τῶν ἀναστοχαστικῶν προσεγγίσεων καὶ μὲ τὴ συνδρομὴ τῶν νέων ἀνακαλύψεων στὸν κόσμο τῶν γραπτῶν πηγῶν. Στὸν ἀναγνώστη ἀπομένει ἡ ἐμπέδωση καὶ ἡ ἐνίσχυση, ἡ καταμαρτύρηση καὶ ἡ ἀμφισβήτηση, ἡ ἀπόρριψη καὶ ἡ ἀντιπρόταση. Σὲ πόσο βάθος καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση θὰ φτάσει ἡ ἀναθεώρηση τῆς ὕλης τῆς «Γραμματικῆς», ὁ χρόνος θὰ δείξει. Ἕνα σχόλιο τοῦ Θεοτοκόπουλου στὸ ἀντίτυπο τῆς πρώτης ἔκδοσης τοῦ «Περὶ Ἀρχιτεκτονικῆς» τοῦ Βιτρούβιου (1556) ποὺ εἶχε στὴν κατοχή του, νομίζω ὅτι ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ δικό μας ἔργο: «τέλειο, γράφει, δὲν σημαίνει πάντοτε τελειωμένο, σημαίνει ὁλοκληρωμένο».[12] Τέλος, ἡ σπουδαιότητα τῆς «Γραμματικῆς» τοῦ Κέιμπριτζ ἀπορρέει ὄχι μόνο ἀπὸ τὸν πακτωλὸ τῆς γνώσης ποὺ κομίζει στὴν ἐπιστήμη, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν διάλογο ποὺ ἀνοίγει μὲ τὸν ἀναγνώστη του. Γιατὶ ἡ φιλολογικὴ καὶ ἡ γλωσσολογικὴ ἔρευνα δὲν σταματᾶ, οἱ ἐκδόσεις πηγῶν συνεχίζονται μὲ αὐξανόμενο ρυθμὸ καὶ οἱ κατακτήσεις τῆς ἐπιστήμης μέρα μὲ τὴ μέρα μᾶς κάνουν ὅλο καὶ πιὸ σοφούς, δηλαδὴ ὅλο καὶ πιὸ προσεκτικοὺς καὶ ὑποψιασμένους ἀπέναντι σὲ μιὰ πνευματικὴ κληρονομιὰ μοναδικὴ γιὰ τὴ διάρκειά της μέσα στὸν χρόνο καὶ ξεχωριστὴ γιὰ τὴ συνομιλία της μὲ τὸν κόσμο. Στὴν προοπτικὴ αυτὴ ἡ «Γραμματικὴ τῆς Μεσαιωνικῆς καὶ πρώιμης Νεοελληνικῆς Γλώσσας» προβάλλει τὴν ἰδιαίτερη δυναμική της λειτουργώντας ὡς πολύτιμη παρακαταθήκη καὶ ὡς σταθερὸ ἐφαλτήριο στὶς σπουδές μας. [1] Γιῶργος Σεφέρης, «Ἐρωτόκριτος», Δοκιμές, τ. Α´, Ἀθήνα 1970, σ. 296. [2] Ὅ.π., Α´, σ. 316. [3] Ὅ.π., Α´, σ. 302. [4] Ὅ.π., Α´, σ. 274. [5] Ὅ.π., Α´, σ. 275. [6] Βιτζέντζου Κορνάρου Ἐρωτόκριτος. Ἔκδοσις κριτικὴ γενομένη ἐπὶ τῇ βάσει τῶν πρώτων πηγῶν, μετ᾽ εἰσαγωγῆς, σημειώσεων καὶ γλωσσαρίου ὑπὸ Στεφάνου Ξανθουδίδου, ἐφόρου ἀρχαιοτήτων ἐν Κρήτῃ, ᾗ ἐπισυνάπτονται Πραγματεία τοῦ καθηγητοῦ τῆς γλωσσολογίας Γεωργίου Ν. Χατζηδάκι περὶ τῆς γλώσσης καὶ γραμματικῆς τοῦ Ἐρωτοκρίτου καὶ ὀκτὼ φωτοτυπικοὶ πίνακες ἐκ τοῦ χειρογράφου, Ἡράκλειον Κρήτης 1915 (φωτοαναστατικὴ ἐπανέκδοση, Ἀθῆναι 1973). [7] Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, ὑπὸ Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι, τ. Α´, Β´, ἐν Ἀθήναις 1905, 1907. [8] Διήγησις τοῦ Ἀλεξάνδρου. The Tale of Alexander. The Rhymed Version. Critical Edition with an Introduction and Commentary by David Holton, Β´ ἔκδοση, διορθωμένη, Ἀθήνα, ΜΙΕΤ, 2002 (α´ ἔκδοση, Θεσσαλονίκη 1974) [Βυζαντινὴ καὶ Νεοελληνικὴ Βιβλιοθήκη 1], σ. 61. [9] «Διγενὴς Ε»: Roderick Beaton - James Kelly - Tίνα Λεντάρη, Πίνακας συμφραζομένων τοῦ «Διγενῆ Ἀκρίτη», σύνταξη E. Concordance to «Digenes Akrites», Version E, Ἡράκλειο 1995. «Θυσία τοῦ Ἀβραάμ»: Ντία Φιλιππίδoυ, Ἡ Θυσία τoῦ Ἀβραὰμ στὸν ὑπoλoγιστή: λεξιλoγικoὶ πίνακες καὶ ὑφoλoγικὰ σχόλια, Ἀθήνα 1986. «Ἐρωτόκριτος»: Dia M. L. Philippides - David Holton (μὲ τὴν τεχνικὴ συνεργασία τοῦ John L. Dawson), Τοῦ κύκλου τὰ γυρίσματα. Ὁ Ἐρωτόκριτος σὲ ἠλεκτρονικὴ ἀνάλυση, τόμος Β΄-Δ΄, Ἀθήνα 1996· τόμος A΄, Ἀθήνα 2001. [10] The Chronicle of Morea, Tὸ Xρονικὸν τοῦ Mορέα, edited in two parallel Texts from the Mss of Copenhagen and Paris, with Introduction, Critical notes and Indices by John Schmitt, London 1904. [11] Γεωργίου Χορτάτση Πανώρια. Kριτικὴ ἔκδοση μὲ Εἰσαγωγή, Σχόλια καὶ Λεξιλόγιο Ἐμμανουὴλ Kριαρᾶ, Θεσσαλονίκη 1975 [Βυζαντινὴ καὶ Nεοελληνικὴ Βιβλιοθήκη 2]. [12] Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Σχόλια περὶ τέχνης καὶ ἀρχιτεκτονικῆς. Σημειώσεις του στὸ βιβλίο «Περὶ ἀρχιτεκτονικῆς» τοῦ Βιτρούβιου, στὸ Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ΚΡΗΣ ΕΠΟΙΕΙ. Τετρακόσια πενήντα χρόνια τῆς γέννησής του, Τετράδια «Εὐθύνης» 31 (Ἀθήνα 1991), σ. 95-137, εἰδικὰ σ. 109.

Ἡ Γραμματικὴ τῆς μεσαιωνικῆς καὶ πρώιμης νεοελληνικῆς γλώσσας τοῦ Κέιμπριτζ

Σύνδεση