Ο Καρυωτάκης του Λορεντζάτου

Το κείμενο αυτό, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του για όσους γνωρίζουν το κριτικό έργο του Λορεντζάτου, αναφέρεται στις απόψεις του Λορεντζάτου για τον ρόλο του Καρυωτάκη στη μετάβαση της ποίησής μας από τις έμμετρες μορφές στον ελεύθερο στίχο. Οι απόψεις αυτές, που από την πρώτη εμφάνισή τους μέχρι σήμερα παραμένουν σχεδόν αναμφισβήτητες,[1] έχουν παίξει, μαζί με ανάλογες απόψεις του Τέλλου Άγρα, έναν σημαντικό –θα έλεγα, αξονικό– ρόλο στην ιστορία της πρόσληψης της καρυωτακικής ποίησης από την κριτική τα τελευταία τριάντα πέντε χρόνια. Επειδή όμως δεν έχουν ώς τώρα γίνει αντικείμενο ενδελεχούς κριτικού ελέγχου, θεωρώ απαραίτητη μιαν εξέτασή τους, την οποία επιχειρώ συνοπτικά. Οι απόψεις αυτές είναι διατυπωμένες κυρίως σε δύο κείμενα του Λορεντζάτου. Το πρώτο από αυτά καταλαμβάνει οχτώ σελίδες από τις εξήντα του δοκιμίου «Το χαμένο κέντρο», που περιέχεται στον τιμητικό τόμο Για τον Σεφέρη, του 1961·[2] το δεύτερο είναι μια μελέτη τριάντα οκτώ σελίδων με τίτλο Ο Καρυωτάκης, που δημοσιεύτηκε αυτοτελώς το 1988.[3] Υπάρχουν αναφορές του Καρυωτάκη και σε άλλα κείμενα του Λορεντζάτου, μία από τις οποίες θα σχολιάσω. Παραθέτω την κεντρική θέση του κειμένου του 1961: Η αληθινή στροφή της ελληνικής ποίησης δε γίνηκε με τη Στροφή [1931, την πρώτη ποιητική συλλογή του Σεφέρη] αλλά ο Σεφέρης σχετίζεται μαζί της, επειδή εκείνος είναι που έδωσε την πρώτη απάντηση με τη συλλογή [το συνθετικό ποίημα] Μυθιστόρημα (1935) στην κρίση της ελληνικής ποίησης, ή του ποιητικού parlar, όπως θα έλεγε ο Δάντης – που τη σημαδεύουνε, δέκα σχεδόν χρόνια πριν, τα Ελεγεία και Σάτιρες (1927) του Καρυωτάκη. […] Ο Καβάφης έδωσε στην κατάσταση αυτή μια απάντηση (την πρώτη πριν φανερωθεί ανοιχτά η κρίση της ποίησης με τα Ελεγεία και Σάτιρες· την πρώτη απάντηση μετά από τα Ελεγεία και Σάτιρες την έδωσε –είπαμε– ο Σεφέρης με το Μυθιστόρημα).[4] Προσπαθεί να καταλάβει κανείς τι ακριβώς θέλει να πει ο Λορεντζάτος με τα παραπάνω. Διότι αν η κρίση της ελληνικής ποίησης «φανερώνεται ανοιχτά» με τα Ελεγεία και Σάτιρες, όπως γράφει, και αν τα Ελεγεία και Σάτιρες αποτελούν συγχρόνως μιαν «αληθινή στροφή» της ποίησής μας, όπως αφήνει να εννοηθεί, τότε το έργο αυτό δεν μπορεί να μην αποτελεί και μιαν απάντηση στην κρίση, την πρώτη απάντηση σε αυτήν. Συνεπώς το Μυθιστόρημα του Σεφέρη δεν μπορεί να είναι η πρώτη απάντηση μετά την κρίση – θα πρέπει να είναι η δεύτερη. Ούτε ο Καβάφης θα μπορούσε να είχε δώσει μιαν απάντηση σε μια κρίση που δεν είχε ακόμη φανερωθεί. Τα γράφω αυτά για να δείξω πόσο προβληματική είναι η διατύπωση του Λορεντζάτου στο εν λόγω θέμα· η οποία αντανακλά την προβληματικότητα των σημαινομένων του. Χαρακτηρίζοντας την κρίση της ποίησης «γενική», ο Λορεντζάτος γράφει ότι «περιορίζ[ει] τις παρατηρήσεις [τ]ου στα φανερά παθήματα της προσωδίας»,[5] ότι δηλαδή θα μιλήσει για την κρίση του στίχου. Με τον όρο προσωδία εννοεί, βέβαια, τη σύσταση του έμμετρου στίχου, ο οποίος, «γύρω στα 1927»,[6] είχε φτάσει σε μια «βαθειά διαταραχή ολόκληρου του προσωδιακού οργανισμού».[7] Η διαταραχή αυτή, συνεχίζει ο Λορεντζάτος, που είχε ήδη εμφανιστεί στην ευρωπαϊκή ποίηση και που είχε «φανερωθεί» στη μορφή του στίχου, δεν είχε την αιτία της «μέσα από το εσωτερικό» της ποίησης. «Και αυτό θα πρέπει να το καταλάβουμε καλά όλοι μας (δεν το έχουμε καταλάβει)», γράφει.[8] Ως απόδειξη των λεγομένων του ο Λορεντζάτος παραθέτει τέσσερα χωρία στίχων: δύο του Παλαμά σε κανονικό έμμετρο στίχο, ένα του Καβάφη, σε ελευθερωμένο στίχο, και ένα δίστιχο από το «Αισιοδοξία» του Καρυωτάκη («Για να μας δεχτεί κάποια λαίδη τρυφερά, / έδιωξε τους υπηρέτες της ολημέρα»): εναλλαγή δωδεκασυλλάβου με δεκατρισύλλαβο, με τρεις παρατονισμούς «που δείχνουνε το ακραίο σημείο της διάλυσης στην κανονική προσωδία».[9] Και αποφαίνεται: «Ο Καρυωτάκης είναι ο πορθμός ή ο δίαυλος [της παλαιότερης ποίησης με τη νεότερη]. Χωρίζει και ενώνει. Η περίπτωσή του πέφτει ακριβώς απάνω στο κεντρικό σημείο της έντασης, εκεί όπου το σκοινί [ο στίχος] αρχίζει και τινάζει ένα ένα τα κλωνιά του ώσπου να τα σπάσει».[10] Είκοσι εφτά χρόνια αργότερα, στην αυτοτελή μελέτη του 1988, ο Λορεντζάτος επαναλαμβάνει τις απόψεις του τού 1961 για τον κομβικό ρόλο του Καρυωτάκη, επαυξάνοντάς τες. Γράφει: Δεν βλέπω να έχει κανένας βάλει τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων αναφορικά με τη μεγάλη σημασία του στο πέρασμα που οδηγάει από τον Παλαμά ή το Σικελιανό και τους minores του δημοτικισμού στον Σεφέρη και στον ελεύθερο στίχο. […] Δεν υπάρχει άλλο διάβα. […] Στα χέρια του η παλιά [η έμμετρη] παράδοση κομματιάζεται και τα membra disjecta της σκορπίζονται στους ανέμους, που θα μεταφέρουν το σπόρο για την καινούργια ανθοφορία.[11] Βέβαια, τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων τον είχε ήδη βάλει, όπως θα δούμε παρακάτω, το 1935, ο Τέλλος Άγρας. Αλλά εδώ μας ενδιαφέρει η εικόνα της έκρηξης, που θα πρέπει να διαλύει, βέβαια, και την επιφάνεια του στίχου, αφού τα προσωδιακά μέλη του (μέτρα, παρατονισμοί, τομές, διασκελισμοί) τινάζονται στον αέρα για να γονιμοποιήσουν με τον σπόρο τους τον στίχο της γενιάς του ’30. Ωστόσο τέσσερις σελίδες παρακάτω η εικόνα τροποποιείται αντιφατικά. Η έκρηξη τώρα περιορίζεται κάτω από την επιφάνεια του στίχου. Διαβάζουμε: Στα χέρια του Καρυωτάκη βλέπομε την παλιά ποιητική παράδοση να κομματιάζεται ή σωστότερα να υπονομεύεται από μέσα, ενώ το εξωτερικό περίγραμμα απομένει τυπικά απείραχτο –τα μέτρα δεν αλλάζουν– με όλη τη φαινομενική αναστάτωση που παρατηρούμε στην επιφάνεια εξαιτίας της υπονόμευσης αυτής.[12] Και συνεχίζει ο Λορεντζάτος: Η αναστάτωση στην επιφάνεια του περιγράμματος –αποκλειστική απάντηση του Καρυωτάκη στο εσωτερικό κομμάτιασμα της παλιάς ποιητικής παράδοσης– προετοιμάζει και προμηνάει την επερχόμενη ανθοφορία της νεότερης ποίησης που περνάει αναγκαστικά –και α) ιστορικά και β) τεχνικά και γ) ποιητικά– από την περίπτωση του Καρυωτάκη. […] Κι όχι μονάχα αυτό. Μια μοναδική φορά αλλά ενδειχτική για το πέρασμα της νεοελληνικής προσωδίας από μια εποχή σε μια άλλη, το σκοινί κόβεται και έχομε –προμήνυμα σε μικρογραφία αυτού που θα ακολουθήσει αργότερα, όταν «γύρω στα 1930 τα πράγματα αλλάζουν» (Σεφέρης)– το θαυμαστό εκείνο ατιτλοφόρητο ποίημα που μας δίνει συνάμα και την πιστότερη ψυχική προσωπογραφία του ποιητή: Σαν δέσμη από τριαντάφυλλαείδα το βράδυ αυτό…[13] Και παραθέτει ο Λορεντζάτος ολόκληρο το ποίημα (δεκαοχτώ στίχοι), το οποίο, σε μιαν άλλη αναφορά του στον Καρυωτάκη, σε ένα από τα Collectanea του, το χαρακτηρίζει ως «ένα από τα δύο καλύτερα, ωραιότερα ή αληθινότερα ελληνικά ποιήματα σε ελεύθερο στίχο (το δεύτερο θεωρεί ότι είναι το οκτάστιχο με το οποίο ο Παπαδιαμάντης τελειώνει το «Μυρολόγι της φώκιας»).[14] Απέφυγα να περιγράψω περιφραστικά τις απόψεις του Λορεντζάτου επί του θέματος παραθέτοντας αυτούσια τα κεντρικά χωρία του (και σχολιάζοντας μόνο τα ασύμβατα ή αντιφατικά τους σημεία) για τρεις λόγους: πρώτον, για να δείξω ποιες ακριβώς είναι οι απόψεις αυτές· δεύτερον, για να φανεί ο τόνος της διατύπωσής τους· και, τρίτον, γιατί όσοι γνωρίζουν επαρκώς την ιστορία της ελληνικής μετάβασης από τον έμμετρο στον ελεύθερο στίχο δεν χρειάζεται να μακρηγορήσουν για να δείξουν ότι δεν υπάρχει (εκτός από το –αυτονόητο– ότι η εκάστοτε κρίση του στίχου προκαλείται από έξω) ούτε μία σωστή φράση στα παραπάνω χωρία. Θα αρχίσω τον έλεγχό τους από τα όσα γράφει ο Λορεντζάτος για το «Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα…», που περιέχουν ένα διπλό και χοντρό πραγματολογικό λάθος: πρώτον, το ποίημα δεν είναι σε ελεύθερο στίχο (ούτε άλλωστε και το ποίημα του Παπαδιαμάντη): είναι σε ελευθερωμένο στίχο (όπως και του Παπαδιαμάντη) και μάλιστα στην πιο συντηρητική μορφή του (σε στίχους ομοιοκατάληκτους και ομοιόμετρους)· και ως εκ τούτου –το δεύτερο λάθος– δεν είναι το πρώτο ελληνικό ποίημα σε ελεύθερο στίχο (το σκοινί της νεοελληνικής προσωδίας είχε κοπεί μια δεκαετία πριν από το 1927). Είναι φανερό ότι ο Λορεντζάτος αγνοεί (δεν γνωρίζει επαρκώς ή έχει ξεχάσει) την πορεία της νεότερης κρίσης του ελληνικού στίχου και τη σχετική ώς το 1961 και το 1988 βιβλιογραφία·[15] όπως αγνοεί (δεν λαμβάνει υπόψη) και την ιστορία της ποίησής μας από τον Παλαμά ώς το 1927 (θυμάται μόνο τον Καβάφη, κι αυτόν ημιτελώς). Γιατί η κρίση φανερώνεται όχι «γύρω στα 1927», αλλά όταν κλονίζονται οι σταθερές έμμετρες μορφές, με τις αναμοχλεύσεις στο εσωτερικό του δεκαπεντασύλλαβου και την εμφάνιση του ελευθερωμένου στίχου (αφήνω απέξω το πεζοτράγουδο και το verset της εποχής, που είναι περισσότερο λυρική πρόζα). Ο Παλαμάς είναι ο πρώτος που επιχειρεί μια πρώτη και ουσιαστική επέμβαση για τη θεραπεία της νεότερης κρίσης της ποίησής μας, αφενός με τους σπασμένους ετερόμετρους δεκαπεντασύλλαβους των Ιάμβων και αναπαίστων (1897) και του «Τάφου» (1898), και αφετέρου με τον ελευθερωμένο στίχο ποιημάτων της συλλογής Τα μάτια της ψυχής μου (1892) και των Χαιρετισμών της Ηλιογέννητης (1900) – στίχο τον οποίο ονομάζει και «πολύτροπο».[16] Ποιήματα όπως το «Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα…», που είναι το μοναδικό σε ελευθερωμένο στίχο ποίημα του Καρυωτάκη, εμφανίζονται πλήθος πριν από το 1927 (Καμπύσης, Σικελιανός, Γρυπάρης, Μαλακάσης, Φιλύρας και άλλοι)· το ίδιο και ποιήματα με ελευθερωμένους στίχους τολμηρότερους: ανομοιοκατάληκτους ή ετερόμετρους ομοιοκατάληκτους ή χωρίς ρίμα (Δροσίνης, Βλαχογιάννης, Ουράνης, Βάρναλης, Χάγερ-Μπουφίδης και άλλοι – παραλείπω τα φουτουριστικά ποιήματα του 1916 του Φώτου Γιοφύλλη). Ο Λορεντζάτος δεν έχει προσέξει ότι ανάμεσα στους ελευθερωμένους στίχους του Καβάφη υπάρχουν, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1910, και πολλοί ελεύθεροι. Και βέβαια, απορεί κανείς που αγνοεί (ξεχνά ή δεν λαμβάνει υπόψη του) τον Παπατσώνη.[17] Τα δεκαέξι σε ελεύθερο στίχο ποιήματα του οποίου, αν είχαν συλλεχθεί και εκδοθεί σε βιβλίο το 1926, θα συγκροτούσαν μια συλλογή τεσσάρων τυπογραφικών φύλλων: το πρώτο –ουσιαστικά– ελληνικό ποιητικό βιβλίο σε μοντερνιστικό ελεύθερο στίχο. Λέω ουσιαστικά, γιατί το πρώτο τυπικά είναι Ο κουρασμένος της ηδονής (1926) του Βασίλη Μεσολογγίτη, το οποίο έφερε στο φως το 2012 η Αλεξάνδρα Σαμουήλ – έργο με ατμόσφαιρα ελιοτική, της Έρημης Χώρας, ανώριμο μεν, αλλά με αξιοσημείωτη ιστορική σημασία.[18] Στο «διάβα» της ελληνικής ποίησης από τον έμμετρο στον ελεύθερο στίχο ο Καρυωτάκης δεν είναι ούτε «αναγκαστικά», ούτε «ιστορικά», ούτε «τεχνικά», ούτε «ποιητικά» «ο πορθμός ή ο δίαυλος». Και αν θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω μια μεταφορά σαν τις δύο παραπάνω του Λορεντζάτου, θα έλεγα ότι σε αυτό το «διάβα» ο Καρυωτάκης, όπως μας δείχνει η συντηρητική σε σύγκριση με τις έντονες προσωδιακές ζυμώσεις της εποχής στιχουργία του, είναι ο τελευταίος, όχι μόνο χρονικά, τροχός της αμάξης. Φοιτητική φωτογραφία του Κ.Γ. Καρυωτάκη, περ. 1916/1917. Από το αρχείο του Θ.Γ. Καρυωτάκη. Ο ψόγος αυτής της μεταφοράς απευθύνεται, βέβαια, στον Λορεντζάτο και όχι στον Καρυωτάκη, ο οποίος δεν διεκδικούσε τα πρωτεία σε κανένα πέρασμα (τροχήλατο ή δρομαίο) από μια μορφή στίχου σε μιαν άλλη, και που το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να αναγνωριστεί η ποιητική ποιότητα των στίχων του («Είναι ή δεν είναι ποιήματα τα Ελεγεία και σάτιρες;», έγραφε απαντώντας στην αρνητική κριτική του Βασίλη Ρώτα για το βιβλίο. «Αν κατά τύχην, συμβαίνει το πρώτο, εγώ είμαι ευχαριστημένος, γιατί η κοινωνιολογική άποψις δεν με αφορά»).[19] Όσο για την άμαξα, αυτή είναι η “συνομιλία” των ποιητών της γενιάς του ’30 με έργα ξένων ποιητών της εποχής. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η κρίση του στίχου που οδήγησε την ποίησή μας από τις έμμετρες μορφές στον ελεύθερο στίχο ήταν η τελευταία ώς τότε «κρίση του στίχου» στην ιστορία του νεοελληνικού ποιητικού λόγου· και ότι οι προηγούμενες κρίσεις, που είναι κυρίως κρίσεις του δεκαπεντασύλλαβου, προκλήθηκαν από μιαν ανάγκη ανανέωσής του, την οποία ικανοποιούσε, στο πλαίσιο των εκάστοτε πολιτισμικών συμφραζομένων, η “συνομιλία” του με τον στίχο άλλων ευρωπαϊκών παραδόσεων. Μια πρώτη κρίση, εκείνη του δεκαπεντασύλλαβου της βυζαντινής παράδοσης, μαρτυρεί η ιταλόφερτη είσοδος της ομοιοκαταληξίας και της συνίζησης (δεύτερο μισό του 14ου αιώνα – Στέφανος Σαχλίκης), που είχε ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό του ζευγαρωτού δεκαπεντασύλλαβου. Η μακρόχρονη, σχεδόν μονοπωλιακή χρήση του οποίου –αλλά και του συνεχιζόμενου της βυζαντινής παράδοσης– προκάλεσε περί τα μέσα του 18ου αιώνα νέα κρίση και τις προσπάθειες μιας στιχουργικής ανανέωσης, είτε με την εσωτερική ποίκιλση του δεκαπεντασύλλαβου από τον ιταλοθρεμμένο Θωμά Βελάστη, είτε με την αναζήτηση –με βοήθεια ιταλογαλλική και ανατολική (Καισάριος Δαπόντες, Φαναριώτες)– νέων στιχουργικών μορφών.[20] Χρειάζεται να τα επισημάνει κανείς αυτά, γιατί ο Λορεντζάτος δεν θα πρέπει να αγνοούσε (αν δεν είχε ξεχάσει), τον ευρέως γνωστό, άλλωστε, κοινό κριτικό τόπο, που ο Σεφέρης στην «Εισαγωγή» της μετάφρασής του της Έρημης Χώρας επαναλάμβανε από τον Ρεμύ ντε Γκουρμόν: «Κάθε φορά που βλέπετε κάποια κίνηση σε μια λογοτεχνία, γυρέψετε έξω από τη λογοτεχνία αυτή, τη δύναμη που την εμψυχώνει».[21] Και όπως με τις προηγούμενες κρίσεις του στίχου έτσι και με αυτήν: το πέρασμα έγινε λιγότερο με τη συμβολή της εγχώριας παράδοσης και περισσότερο με την καθοδήγηση της ξένης (η εγχώρια συνέβαλε, όπως πάντα, στην καλύτερη αφομοίωση του ξένου παραδείγματος). Οι ποιητές του ελεύθερου στίχου της γενιάς του ’30 (και με ελεύθερο στίχο εννοώ και την αποδέσμευση από τους γλωσσικούς εξαναγκασμούς του έμμετρου) δεν αγνοούσαν, φυσικά, τις προσπάθειες εξόδου από την κρίση του Παλαμά και των νεωτέρων του, οι οποίες γίνονταν, βέβαια, με τα μάτια στραμμένα στον ευρωπαϊκό στιχουργικό ορίζοντα (ακόμη και οι Ίαμβοι και ανάπαιστοι, που ακολουθούν την προσωδία των καλβικών Ωδών, στην πραγματικότητα “αναπαράγουν” ένα ιταλότροπο στιχουργικό παράδειγμα). Και δεν χρειάζονταν να βοηθηθούν από τον στίχο του Καρυωτάκη, γιατί είχαν πλουσιότερους χορηγούς: ο Σεφέρης τον Έλιοτ, τον Πάουντ και τους Γάλλους μοντερνιστές· ο Ελύτης τον Ελυάρ, τον Ζουβ και τους Γάλλους υπερρεαλιστές, στους οποίους ομνύουν ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος και ο Κάλας· ο Σαραντάρης τον Ουνγκαρέττι· ο Ρίτσος τους Γάλλους και (μέσω γαλλικών μεταφράσεων) τον Μαγιακόφσκι· ο (πρόδρομος και σύγχρονος της γενιάς του ’30) Παπατσώνης τον Κλωντέλ. Δεν είναι χωρίς σημασία ότι ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1980 οι αφ’ υψηλού προσωδιακές αποφάνσεις του Λορεντζάτου για τον Καρυωτάκη είχαν περάσει ασχολίαστες. Αλλά και η λανθάνουσα πεποίθηση του Τέλλου Άγρα, η περιεχόμενη στο περίφημο μελέτημα του 1935 για τον ποιητή –«ο Καρυωτάκης έγραψε τον vers liberé μ’ ελευθεριότητες που δεν είχεν αποτολμήσει κανείς στην ελληνική ποίηση»[22]‒ την οποία ουσιαστικά επαναλαμβάνει σιωπηρώς[23] ο Λορεντζάτος το 1961, είχε λησμονηθεί. Το γεγονός ότι η κριτική, από το 1935 έως σήμερα, χαρακτηρίζει το σημαντικό αυτό κείμενο «αξεπέραστο»,[24] επειδή περιέχει μερικές από τις πλέον καίριες εκτιμήσεις για την ποίηση του Καρυωτάκη, δεν θα πρέπει να μας κάνει να παραβλέπουμε τα λάθη του, τα οποία είναι εξίσου σημαντικά. Τα παραθέτω συνοπτικά: Σε ό,τι αφορά τη βεβαιότητά του για τις τολμηρότερες από κάθε άλλον στιχουργικές ελευθεριότητες του Καρυωτάκη, ο Άγρας είχε ξεχάσει ότι το 1933 μιλούσε για τον «ελεύθερο στίχο» του Καβάφη[25] και ότι το 1932 έγραφε ότι «η στιχουργία του Παπατσώνη είναι απολύτως ελευθέρα από τε συλλαβικής, μετρικής και συστηματικής απόψεως, ξένη δε προς πάσαν έννοιαν ομοιοκαταληξίας»[26] (σημειωτέον ότι από τα σαράντα δύο ποιήματα που ο Παπατσώνης δημοσίευσε ώς το 1932 τα δεκατρία είναι ομοιοκατάληκτα)·[27] ούτε, βέβαια, ο Καρυωτάκης, που έγραψε μόνο ένα ποίημα σε ελευθερωμένο στίχο, «εδημιούργησε», όπως θα γράψει ο Άγρας το 1940, «τον ελληνικό vers liberé»[28] – στίχο που, όπως είδαμε, στην ποίησή μας, το 1927, αριθμούσε ήδη σαράντα περίπου χρόνων ζωή. Πέρα όμως από αυτά, ο Άγρας, το 1935, αποδίδει, εσφαλμένα, στον Καρυωτάκη και άλλες ιδιότητες: ότι «έγραψε τα πρώτα ποιήματα μέσα από τη ζωή και την παράδοση των νεοελληνικών γραμμάτων, αυτήν που τη ζούμε κι εγώ κι εσύ κι ο διπλανός μας, και που δεν είχεν εκφράσει ακόμη κανείς».[29] Αλλά η παράδοση αυτή αρχίζει ήδη από τους Αθηναίους Ρομαντικούς, ενώ ο Παλαμάς έγραψε πολλαπλάσια τέτοια ποιήματα και ο Φιλύρας όσα και ο Καρυωτάκης. Ούτε ο Καρυωτάκης είναι ο πρώτος που, «μετά τον Καβάφη (που είναι ποιητής ιδιότυπος) ήδη φέρνει λέξεις απ’ την καθαρεύουσα μέσα στην κοινή, την καθιερωμένη λυρική ποίηση».[30] Πριν από τα Ελεγεία και Σάτιρες ο Φιλύρας χρησιμοποιούσε λέξεις της καθαρεύουσας περισσότερες, αναλογικά, από εκείνες του Καρυωτάκη, και πολλαπλάσιες ο Παπατσώνης (ο Άγρας είχε ξεχάσει, κι εδώ, ότι το 1932 έγραφε ότι «το λεκτικόν αυτού είναι κράμα δημοτικής και καθαρευούσης»).[31] Δεν θα χρειαζόταν να ασχοληθεί κανείς επίμονα με τις πεποιθήσεις του Άγρα και του Λορεντζάτου για τη στιχουργική τόλμη του Καρυωτάκη, αν η βεβαιότητα με την οποία τις διατυπώνουν, δεν είχε διασταυρωθεί, κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1980, με τη συνέργεια δύο λογοτεχνικών εξελίξεων: αφενός με την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος της κριτικής για τον Καρυωτάκη, που είχαν προκαλέσει οι δύο εκδόσεις των έργων του από τον Γ. Π. Σαββίδη –η φιλολογική των Απάντων του (1965-66)[32] και, κυρίως, η χρηστική, του 1972,[33] στην οποία περιλαμβανόταν και το υποτιθεμένως αλάνθαστο μελέτημα του Άγρα του 1935· και αφετέρου με την εμφάνιση της λεγόμενης Θεωρίας και των πολιτισμικών σπουδών, και τη συνακόλουθη ορθοπολιτική λατρεία της ετερότητας, χάρη στην οποία αρκετοί, που ένιωθαν βαρειά τη σκιά του Σεφέρη, ανακάλυψαν ότι ο ποιητής αυτός είναι ελληνοκεντρικός και συνεπώς συντηρητικός. Επειδή όμως αυτό δεν ήταν αρκετό για να ελαφρύνει στον επιθυμητό βαθμό το βάρος της παρουσίας του Σεφέρη, πράγμα για το οποίο χρειαζόταν και το αντίβαρο ενός αντίπαλου ποιητικού δέους εκείνης της εποχής, αποδόθηκαν άκριτα στον Καρυωτάκη δύο υποτιθέμενες ιδιότητες, η στιχουργική ριζοσπαστικότητα και η πολιτική πρωτοποριακότητα που, συγχωνευμένες, διαμόρφωσαν τη σημερινή εικόνα του.[34] Ως προς το πρώτο, ο Καρυωτάκης έχει φτάσει να χαρακτηρίζεται «θιασώτης της στιχουργικής ανταρσίας» και να συναριθμείται με «τον Rimbaud, τον Apollinaire, τους φουτουριστές, τους ντανταϊστές, τους υπερρεαλιστές»[35] και ως «αυτός που πραγματώνει (θεματικά, γλωσσικά και “μορφικά”) την περιλάλητη στροφή» της ποίησής μας·[36] ως προς το δεύτερο χρειάστηκε να επιστρατευτούν τα τέσσερα (από το σύνολο των εκατόν δεκατριών) ποιήματά του, που ο Άγρας χαρακτήριζε πολιτικά (και το δημοσιευμένο το 1938 «Κάθαρσις»), και να διογκωθεί, με αριστερό πρόσημο, η πολιτική διάσταση της ποίησής του, σε βαθμό που να θεωρείται ότι αποτελεί την «ελλείπουσα κριτική συνείδηση της Αριστεράς. Και η Αριστερά τη μόνη δυνατή (ιστορικά δυνατή…) “οργάνωση” της αλήθειάς της».[37] Οι κριτικοί μύθοι παράγονται από την επανάληψη και διόγκωση κριτικών λαθών. Είναι αποτέλεσμα παρανάγνωσης, διασταυρούμενης αφενός με την ελλιπή γνώση των πραγματολογικών δεδομένων των πεδίων στα οποία εμφανίζονται τα κρινόμενα λογοτεχνικά φαινόμενα και κείμενα, και αφετέρου με την έλλειψη κριτικής ικανότητας ή/και τις προκαταλήψεις ή τις ιδεοληψίες των κριτικών. Η βασιζόμενη στην λανθασμένη άποψη του Άγρα ακλόνητη πεποίθηση του Λορεντζάτου για τον κομβικό ρόλο του Καρυωτάκη στο πέρασμα στον ελεύθερο στίχο επαναλαμβανόμενη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και εμπλουτιζόμενη με πρόσθετα “στοιχεία”, είναι κριτικά κυρίαρχη τις τελευταίες δεκαετίες αποτελώντας έναν ακόμη κριτικό μας μύθο.[38] Μύθο στην κατασκευή του οποίου ο ρόλος του Λορεντζάτου, χάρη στο υποτιθέμενο κριτικό κύρος του, υπήρξε, όπως είπα, αξονικός. Μιλώ για το κύρος του Λορεντζάτου ως λογοτεχνικού κριτικού, όχι για το κύρος του ως στοχαστή, το οποίο είναι για πολλούς αδιαμφισβήτητο. Όμως όσο και αν εκτιμά κανείς την ποιότητα του στοχασμού του, η ποιότητα των αξιολογήσεών του για τα λογοτεχνικά πράγματα –και όχι μόνο για τα νεοελληνικά– σπάνια αντέχει σε έναν σοβαρό κριτικό έλεγχο. Συντείνει σε αυτό και ο τρόπος των κριτικών διατυπώσεών του. Τα όχι λίγα πραγματολογικά λάθη[39] που βρίσκει κανείς στις σελίδες της λογοτεχνικής κριτικής του, σε συνδυασμό με την απόλυτη αυτοπεποίθηση με την οποία διαπράττονται, καθιστούν τις εκτιμήσεις του εκφράσεις ενός αφελούς κριτικού ιμπρεσιονισμού. Άφησα τελευταίο τον τόνο των δύο καρυωτακικών κειμένων του Λορεντζάτου (και της γραφής του γενικά): το αφ’ υψηλού ύφος τού εμβριθούς με την πομπώδη εκφορά του λόγου. Αλλά γι’ αυτά πολύ εγκυρότερος από τον δικό μου είναι ο σχολιασμός του Σεφέρη, που σε μιαν εγγραφή του ημερολογίου του (1η Αυγούστου 1966) σημειώνει: Τις μέρες που πέρασαν διάβασα τις Μελέτες του Ζ[ήσιμου] Λ[ορεντζάτου] (έκδοση Γαλαξία που μόλις κυκλοφόρησε). Πώς φαίνεται που αυτός ο άνθρωπος δεν έχει γυμναστεί αρκετά στο γράψιμο – και το μεγάλο ελάττωμα, σ’ αυτόν τον Χριστιανό ωστόσο, η στέρηση από κάθε ταπεινοφροσύνη».[40] Ανάμεσα στις μελέτες αυτού του βιβλίου είναι και «Το χαμένο κέντρο» του τιμητικού τόμου για τον Σεφέρη.[41] ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ Για να αποφύγω τις παρεξηγήσεις θα ήθελα να διευκρινίσω ότι με τα όσα γράφω παραπάνω περιγράφω, δεν αξιολογώ. Όταν αμφισβητώ την άποψη περί περάσματος στον ελεύθερο στίχο διά του Καρυωτάκη δεν προσπαθώ να τον μειώσω, όπως με επικρίνουν πολλοί αντιμαχόμενοι τη γενιά του ’30, που με θεωρούν υπέρμαχό της (έχω δημοσιεύσει –συνολικά– εκατό, αν όχι περισσότερες, σελίδες επικριτικών παρατηρήσεων για τα κείμενα του Σεφέρη, και αρκετές για του Ελύτη),[42] αλλά να συμβάλω στην ακριβέστερη απεικόνιση αυτής της μετάβασης. Για τη σπουδαιότητα της ποίησης του Καρυωτάκη, που έχει γράψει μερικά από τα ωραιότερα ποιήματα του ελληνικού 20ού αιώνα, έχω γράψει αλλού.[43] Οι χαρακτηρισμοί παραδοσιακός και πρωτοποριακός από μόνοι τους –δηλαδή χωρίς αναφορά στο ταλέντο του καλλιτέχνη– δεν λένε τίποτε, και το ταλέντο υπερβαίνει την τεχνοτροπία. Σε μιαν εποχή τεχνοτροπικών μεταβολών ο νεωτερισμός δεν σημαίνει αναγκαστικά υπεροχή έναντι του καθιερωμένου. Ο νεωτερικός Κάλας είναι κατώτερος ποιητής από τον σύγχρονό του Κοτζιούλα, και ο Δρίβας του ελεύθερου στίχου δεν είναι καλύτερος από τον Δρίβα του έμμετρου. Αν η ποίηση των πρώτων έχει κάποια σημασία, αυτή είναι περισσότερο ιστορικής και λιγότερο αισθητικής φύσεως. Όμως στην “τελική” αποτίμηση ενός καλλιτεχνικού έργου το ιστορικό στοιχείο του μετράει λιγότερο από το αισθητικό, το οποίο μακροπρόθεσμα, όταν ο νεωτερισμός έχει πάψει να λειτουργεί ως τέτοιος, είναι ο κυριότερος συντελεστής της επιβίωσης ή ανάδειξης ενός έργου. [1] Οι μόνοι που τις αμφισβήτησαν είναι: Νάσος Βαγενάς, «Το παράδοξο του Καρυωτάκη», Το Βήμα, 15 Σεπτεμβρίου 1996 (= Σημειώσεις από το τέλος του αιώνα, Κέδρος, Αθήνα 1999, σ. 218-219)· Αλεξάνδρα Σαμουήλ, «Ο ποιητής στην πόλη. Βασίλης Μεσολογγίτης: Μια πρώιμη μοντερνιστική φωνή», Νέα Εστία, τχ. 1855, Ιούνιος 2012, σ. 840-841· Νάσος Βαγενάς, «Ο Παπατσώνης και η πρωτοποριακότητα», The Athens Review of Books, τχ. 41, Ιούνιος 2013, σ. 24-25 (= Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη, Μικρή Άρκτος, Αθήνα 2015, σ. 69-71). [2] Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Το χαμένο κέντρο», Για τον Σεφέρη. Τιμητικό αφιέρωμα στα τριάντα χρόνια της Στροφής, Αθήνα 1961, σ. 89, 95. [3] Ζήσιμος Λορεντζάτος, Ο Καρυωτάκης, Δόμος, Αθήνα 1988. [4] Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Το χαμένο κέντρο», ό.π., σ. 89 και 95. [5] Ό.π., σ. 90. [6] Ό.π., σ. 93. [7] Ό.π., σ. 97. [8] Ό.π., σ. 90. [9] Ό.π., σ. 96-97. [10] Ό.π., σ. 97. [11] Ζήσιμος Λορεντζάτος, Ο Καρυωτάκης, ό.π., σ. 12 και 16. [12] Ό.π., σ. 24-25. [13] Ό.π., σ. 25 και 26-27. Βλ. τον σχολιασμό του χωρίου αυτού από την Αλεξάνδρα Σαμουήλ, ό.π., σ. 843-844. [14] Ζήσιμος Λορεντζάτος, Collectanea, Δόμος, Αθήνα 2009, σ. 680-681. [15] Βλ. γι’ αυτά τη σημαντική επισκόπηση της Άννας Κατσιγιάννη: «Μορφικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική ποίηση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα», Παλίμψηστον, τχ. 5, Δεκέμβριος 1987, σ. 159-175. [16] Κωστής Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 1, σ. 378. [17] Βλ. Αλέξανδρος Αργυρίου, Νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέμου, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1979, σ. 110-113 (της Εισαγωγής) και 5-10 (της συνοδευτικής Ανθολογίας). Συμπληρωματικά: Νάσος Βαγενάς, «Ο Παπατσώνης και η πρωτοποριακότητα», ό.π., σ. 69-110 (όπου και η πριν από το 1988 βιβλιογραφία). [18] Αλεξάνδρα Σαμουήλ, ό.π., σ. 840-863. [19] Βλ. Ελληνικά Γράμματα, τχ. 7, 16 Μαρτίου 1928, σ. 276. [20] Για τις κρίσεις αυτές βλ. Γ. Π. Σαββίδης, Φιλολογική επιμέλεια, Κανών περιεκτικός πολλών εξαιρέτων πραγμάτων υπό Κωνσταντίνου Δαπόντε (1778), Λέσχη, Αθήνα 1991, σ. 67-68· Νάσος Βαγενάς, «Ο “αντιποιητικός” 18ος αιώνας», «Θωμάς Βελάστης», «Καισάριος Δαπόντες», Η ειρωνική γλώσσα, Στιγμή, Αθήνα 1994, σ. 156-161, 162-171, 173-176. Χαρακτηριστικά μιας νέας κρίσης του στίχου (του ελεύθερου στίχου αυτή τη φορά) εμφανίστηκαν πρόσφατα· βλ. Νάσος Βαγενάς, «Η κρίση του στίχου», Νέα Εστία, τχ. 1734, Μάρτιος 2001 (= Μεταμοντερνισμός και λογοτεχνία, Πόλις, Αθήνα 2012, σ. 121-135). [21] Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, Ίκαρος, Αθήνα 1974, σ. 19. [22] Τέλλος Άγρας, «Ο Καρυωτάκης και οι “σάτιρες”», Κριτικά, Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Στεργιόπουλος, Ερμής, Αθήνα 1981, τόμ. 2, σ. 217. [23] Το όνομα του Άγρα δεν υπάρχει στις σελίδες του «Χαμένου κέντρου». Εμφανίζεται μόνο στο Ο Καρυωτάκης του 1988 (σ. 13), όμως όχι σε συσχετισμό με τα όσα γράφει ο Άγρας για τις στιχουργικές ελευθεριότητες του Καρυωτάκη, αλλά για να επαινεθεί γενικά ο Άγρας για την αναγνώριση –το 1935– του Καρυωτάκη ως του σημαντικότερου ποιητή της γενιάς του. [24] Γ. Π. Σαββίδης, «Ο Καρυωτάκης ανάμεσά μας», εισαγωγή στο Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά, Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ερμής, Αθήνα 1972, σ. ιστ΄ (= Στα χνάρια του Καρυωτάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1989, σ. 18). Ο χαρακτηρισμός αυτός του Σαββίδη επαναλαμβάνεται συχνά από την κριτική. [25] Τέλλος Άγρας, Κριτικά, ό.π., 1980, τόμ. 1, σ. 108-109. [26] «Παπατσώνης, Τάκης», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία. [27] Βλ. Τάκης Παπατσώνης, Εκλογή Α΄. Ursa Minor. Εκλογή Β΄, Ίκαρος, Αθήνα 1988, σ. 345-347 (όπου η χρονολόγηση των ποιημάτων). [28] Τέλλος Άγρας, «Ποιητική παράδοση και Καρυωτάκης», Κριτικά, ό.π., τόμ. 2, 1981, σ. 250. [29] Ό.π., σ. 202. [30] Ό.π., σ. 191. [31] Τέλλος Άγρας, «Παπατσώνης, Τάκης», ό.π. [32] Κ. Γ. Καρυωτάκης, Άπαντα τα ευρισκόμενα, τόμ. Α΄ και Β΄, Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ίκαρος, Αθήνα 1965-1966. [33] Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά, Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Ερμής, Αθήνα 1972. [34] Στον Λορεντζάτο παραπέμπουν (Κώστας Στεργιόπουλος, Μάσσιμο Πέρι, Δημήτρης Αγγελάτος, Χρήστος Παπάζογλου) ή τον Λορεντζάτο έχουν στον νου τους –όπως άλλωστε και τον Άγρα– (Γιάννης Δάλλας, Δημήτρης Τζιόβας, Ελένη Μαρμαρινού-Πολίτου) όσοι μιλούν για τον Καρυωτάκη ως κομβικό σημείο της «στροφής»: Στεργιόπουλος, Συμπόσιο για τον Καρυωτάκη, 10-14 Σεπτεμβρίου 1986, Δήμος Πρέβεζας, Πρέβεζα 1990, σ. 4 και «Η διατάραξη του παραδοσιακού στίχου στην ποίηση του Καρυωτάκη», Η ελευθέρωση των μορφών, Επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996, σ. 188-189· Πέρι, Συμπόσιο για τον Καρυωτάκη, ό.π., σ. 93-94· Αγγελάτος, Διάλογος και ετερότητα: Η ποιητική διαμόρφωση του Κ. Γ. Καρυωτάκη, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1994, σ. 62· Δάλλας, Συμπόσιο για τον Καρυωτάκη, ό.π., σ. 75-79· Τζιόβας, ό.π., σ. 412-413 (= Από τον λυρισμό στον μοντερνισμό, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 177 και 173)· Μαρμαρινού-Πολίτου, ό.π., σ. 120-121· Γιώργος Αράγης, «Εκδοχές του ιδανικού κριτικού», Η ελληνική λογοτεχνική κριτική. Πρακτικά Συνεδρίου, Επιμέλεια Βασιλική Κοντογιάννη, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2018, σ. 149-150. Ο Χρήστος Παπάζογλου στην εκτενέστερη μελέτη που έχει γραφεί για τη μετρική του Καρυωτάκη –διδακτορική διατριβή (1984)– σημειώνει: «Την καλύτερη μελέτη για την κρίση της ποίησης στην Ελλάδα την έχομε από τον Ζ. Λορεντζάτο, ο οποίος μάλιστα εντοπίζει τα πρώτα συμπτώματά της στα Ελεγεία και σάτιρες ακριβώς, το 1927» (Παρατονισμένη μουσική: Μελέτη για τον Καρυωτάκη, Κέδρος, Αθήνα 1988, σ. 223). [35] Δημήτρης Τζιόβας, ό.π., σ. 413-414 και 173-177, αντιστοίχως. [36] Κώστας Βούλγαρης, Κ. Γ. Καρυωτάκης: Φύλλα πορείας, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 1998, σ. 58 [37] Ό.π., σ. 57. [38] Για τους μύθους αυτούς βλ. Νάσος Βαγενάς, «Μύθοι της λογοτεχνικής κριτικής μας», Η ειρωνική γλώσσα, ό.π., σ. 345-352· «Η δημιουργία των μύθων», Σημειώσεις από το τέλος του αιώνα, ό.π., σ. 201-205. [39] Στα όσα λάθη ανέφερα παραπάνω παραθέτω ένα ακόμη, χάριν παραδείγματος πάντα, χαρακτηριστικό και της ρητορικής τους: Τώρα που βλέπω μαζεμένες, πρώτη φορά, σε βιβλίο τις μεταφράσεις του Καρυωτάκη –σκόρπιες μέσα στις διάφορες συλλογές του ποιητή και μακριά από τα πρωτότυπα δεν έδιναν τέτοια θαμπωτική συνολική εικόνα– τώρα που τις βλέπω, λοιπόν, και σαστίζω με την ποιητική προσωπικότητα ή δεινότητα του μεταφραστή, αναρωτιέμαι: δε βρίσκεται ένας, ανάμεσα σε τόσους νέους ανθρώπους, φίλους της ποίησης, που να τον πιάσει ταραχή (να πάρει μολύβι και χαρτί στο χέρι, κουβέντες παστρικές, όχι τα συνηθισμένα μισόλογα αποδίπλα) και να βγει να φωνάξει στο αποκοιμισμένο πανελλήνιο πως δεν ξανάγινε ποτέ μήτε θα ξαναγίνει από κανένα τέτοια ποιητική μεταφορά από γλώσσα σε γλώσσα; (Collectanea, ό.π., σ. 506). Στο χωρίο αυτό, που αναφέρεται στη συγκεντρωτική έκδοση των μεταφράσεων του Καρυωτάκη, του 1994 (Αθήνα, Εκδόσεις Το Ροδακιό), υπάρχουν δύο –χοντρά κι εδώ– λάθη. Πρώτον, στην έκδοση αυτή δεν βρίσκονται «μαζεμένες [για] πρώτη φορά σε βιβλίο» οι μεταφράσεις του Καρυωτάκη, αλλά για τρίτη: είχαν προηγηθεί, δίγλωσσες επίσης, η συναγωγή τους στο βιβλίο της Βάσως Τοκατλίδη Οι μεταφράσεις του Καρυωτάκη και η ένταξή τους στο πρωτότυπο έργο του, Θεσσαλονίκη 1978 (ο τίτλος ενδεικτικός) και το Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιητικές μεταφράσεις, Εκδόσεις Γραφή, Αθήνα 1980. Και δεύτερον, οι μεταφράσεις αυτές, πραγματικά αριστουργηματικές, χαρακτηρίζονται από την κριτική ως εφάμιλλες των ποιημάτων του ήδη από το 1928: Κλέων Παράσχος: «Είναι όλες σχεδόν άψογες και μερικές αριστουργηματικές», εφ. Ελεύθερος Λόγος, 8 Ιανουαρίου 1928· Τέλλος Άγρας: «Είναι καμωμένες με μαεστρία, ικανές να ανοίξουν καινούργιο δρόμο στις μεταφράσεις των συγχρόνων» (Νέα Εστία, 16 Αυγούστου 1928, σ. 728), «είναι δημιουργικές» (Τα Νέα Γράμματα, 1935, ό.π., σ. 682)· Τίμος Μαλάνος: «Ο τίτλος του ποιητή θα του ανήκε χωρίς άλλο κι αν ακόμη δεν έγραφε δικά του ποιήματα» (Κριτικά δοκίμια, Αλεξάντρεια 1943, σ. 62)· Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος: «αληθινά κατορθώματα» (Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τόμ. 5, Αθήνα 1948, σ. 159)· Γ. Π. Σαββίδης: «Οι μεταφράσεις του ανήκουν οργανικά στο έργο του ποιητή και προεκτείνουν ή ενισχύουν θεματικά τα πρωτότυπα ποιήματά του» (Άπαντα τα ευρισκόμενα, ό.π., σ. 159)· Νάσος Βαγενάς: «Ορισμένες μεταφράσεις του Καρυωτάκη θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι από τα καλύτερα ποιήματά του» («Η μετάφραση ως πρωτότυπο», Ποίηση και μετάφραση, Στιγμή, Αθήνα 1989, σ. 28). [40] Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Θ΄, Φιλολογική επιμέλεια Κατερίνα Κρίκου-Davis, Ίκαρος, Αθήνα 2019, σ. 123. [41] Σε ένα άλλο ολιγοσέλιδο (έντεκα σελίδων) κείμενό του επί του θέματος, που δημοσίευσε αυτοτελώς (Αποσιωπήσεις, Το Ροδακιό, Αθήνα 2000), ο Λορεντζάτος μιλάει για τα «αποσιωπούμενα» (όπως πιστεύει) δολίως (όπως αφήνει να εννοηθεί), «πολλά χρέη της λεγόμενης γενιάς του ’30 στον Καρυωτάκη και τον Κάλβο» (του Σεφέρη στον πρώτο και του Ελύτη στον δεύτερο). Η κριτική ολιγόνοια αυτού του κειμένου δεν κατορθώνει να κρύψει τα αισθήματά του για τους δύο ποιητές. [42] Για τον Σεφέρη βλ. την απαρίθμησή τους στο βιβλίο μου Γκιόστρα, Μικρή Άρκτος, Αθήνα 2012, σ. 257-260· για τον Ελύτη τη μελέτη μου «Προϋποθέσεις της δεύτερης γραφής», Ποίηση και μετάφραση, ό.π., 41-49. [43] Βλ. «Το παράδοξο του Καρυωτάκη», ό.π., σ. 216-220 και Η παραμόρφωση του Καρυωτάκη, ό.π., σ. 35.

Ο Καρυωτάκης του Λορεντζάτου

Σύνδεση