Πόλεις που άγγιζαν τον ουρανό

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS The World Between Empires: Art and Identity in the Ancient Middle East [Ο κόσμος ανάμεσα σε δύο αυτοκρατορίες. Τέχνη και Ταυτότητα στη Μέση Ανατολή]. Έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης, 18 Μαρτίου - 23 Ιουνίου 2019. Κατάλογος της έκθεσης από τους Blair Fowlkes-Childs και Michael Seymour. Metropolitan Museum of Art, σελ. 310, (διατίθεται από τον Yale University Press). Matthew P. Canepa, The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity Through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE [Η ιρανική έκταση. Η μεταβολή της βασιλικής ταυτότητας μέσω της αρχιτεκτονικής, του τοπίου και του δομημένου περιβάλλοντος, 550 π.Χ. - 642 μ.Χ.], University of California Press, σελ. 494. H.C. Teitler, The Last Pagan Emperor: Julian the Apostate and the War Against Christianity [Ο τελευταίος παγανιστής αυτοκράτορας. Ο Ιουλιανός ο παραβάτης και ο πόλεμος κατά του Χριστιανισμού], Oxford University Press, σελ. 271. Το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης μας φέρνει ακόμα μια φορά στη Μέση Ανατολή, σε μια κοιτίδα πολιτισμού η οποία εξαιτίας ενός απάνθρωπου παιχνιδιού της ιστορίας κατέληξε σε χώρο μίσους, καταστροφής και κυνικής λεηλασίας. Δεν συμβαίνει συχνά ένας χώρος να καθίσταται αντικείμενο τόσης προσοχής τη στιγμή που πολλά από τα πιο γνωστά μνημεία του έχουν ισοπεδωθεί με δυναμίτη κι άλλα φέρουν επάνω τους φανερά τα ίχνη της λεηλασίας. Για παράδειγμα, στην Παλμύρα της Συρίας φωτογραφίες από δορυφόρο δείχνουν την εξαφάνιση του τεράστιου ναού του Βάαλ, του παλιού κέντρου της αρχαίας πόλης. Ενώ υπήρχε ακόμα στις 27 Αυγούστου 2015, στις 31 Αυγούστου είχε εξαφανισθεί και στη θέση της τεράστιας βάσης πάνω στην οποία υψωνόταν ο ναός για 1900 χρόνια φαινόταν τώρα μόνο μια γκρίζα σκόνη. Λίγο αργότερα ο Χαλίντ ελ Ασαάντ, ο συνταξιούχος διευθυντής αρχαιοτήτων της Παλμύρας, εκτελέστηκε από μέλη του ISIS, επειδή «αρνήθηκε να τους δώσει πληροφορίες για αντικείμενα που έψαχναν για να πουλήσουν». Όλα αυτά ήταν ορατά διά γυμνού οφθαλμού με τρόπο σοκαριστικό, όμως ήδη από τη δεκαετία του 1980 η Παλμύρα, που κάποτε θεωρούνταν η «Βενετία της άμμου», ήταν η τοποθεσία της φρικτής φυλακής Τάντιμορ, όπου τα εκτελεστικά αποσπάσματα του τυράννου Χαφέζ αλ Άσαντ έκαναν τη δουλειά τους σιωπηλά στα υπόγεια, κι όλα αυτά σε απόσταση μισού μιλίου από τον ναό. Πρέπει λοιπόν να προσεγγίσουμε την έκθεση μετά δέους πολλού, μια και ακόμη βαδίζουμε επάνω σε ηφαίστειο. Η πρωτοβουλία των Μπλέαρ Φόουλκς-Τσάιλντς και Μάικλ Σέιμουρ να συγκεντρώσουν έναν τεράστιο αριθμό αντικειμένων για να περιγράψουν μια Μέση Ανατολή πολύ διαφορετική από αυτή που ξέρουμε σήμερα είναι κάτι παραπάνω από αξιέπαινη. Ο τόμος με τον τίτλο Ο κόσμος ανάμεσα σε δύο αυτοκρατορίες καλύπτει την περίοδο από τον δεύτερο αιώνα π.Χ. μέχρι τον τρίτο αιώνα μ.Χ., όταν η Μέση Ανατολή ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στη Ρώμη και την Περσία. Η έκθεση μας ταξιδεύει από περιοχή σε περιοχή, ξεκινώντας από την Υεμένη και φθάνοντας μέσω Συρίας στη Μεσοποταμία. Πρόκειται για μια πλουσιότατη συγκέντρωση σχετικά μικρού μεγέθους αντικειμένων δανεισμένων από ολόκληρη την Ευρώπη και από τις ΗΠΑ. Αποδεικνύει ότι, παρά τα όσα λένε οι ερευνητές για «σύγκρουση πολιτισμών», δεν υπήρχε τόσο αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών, που αντιπροσώπευαν τη Δύση και την Ανατολή. Όπως οι παλαιστές Σούμο, που πέφτουν με όλο τον όγκο τους ο ένας πάνω στον άλλο, οι δύο υπερδυνάμεις δεν είχαν περιθώρια να ελιχθούν στον χώρο κι έτσι σπάνια κατέληγαν σε ολοκληρωτικό πόλεμο. Αυτό συνέβη μόνο δυο φορές, πρώτα όταν το 116 μ.Χ. ο Τραϊανός προήλασε προς τον μυχό του Περσικού Κόλπου, και ακόμη μια φορά στα μέσα του τρίτου αιώνα όταν ο Πέρσης βασιλιάς Σαπώρης Α΄ εισέβαλε δυναμικά στη βόρεια Συρία, λεηλατώντας την. Τις περισσότερες φορές καμιά από τις δυο αυτοκρατορίες δεν επεδίωκε να προσαρτήσει εδάφη ούτε πολύ περισσότερο να καταστρέψει ολοσχερώς τον αντίπαλο. Από αμνημονεύτων χρόνων το σύνορο στη Συρία χώριζε πάντα δύο αυτοκρατορίες του ενός ή του άλλου τύπου, απόμακρες την μια από την άλλη και ολοκληρωτικού χαρακτήρα και τις δύο. Όπως περίπου ο ουρανός! Οι πληθυσμοί της περιοχής, συνηθισμένοι να υποτάσσονται σε μία από τις δυο υπερδυνάμεις, απολάμβαναν την ευημερία τους, η οποία για μας είναι ακόμη πιο ενδιαφέρουσα, διότι κάτι τέτοιο στις μέρες μας έχει πάψει να λειτουργεί και χρειάζεται να επιστρατεύσει κανείς αρκετή φαντασία για να μπορέσει να το συλλάβει. Οι Φόουλκς-Τσάιλντ και Σέιμουρ μας προτρέπουν να ξεχάσουμε, έστω προς στιγμήν, το παρόν που τυφλώνει την όρασή μας με τις σύγχρονες προκαταλήψεις που κυριαρχούν στη μελέτη της Μέσης Ανατολής. Για παράδειγμα, πρέπει να ξεχάσουμε τα εθνικά κράτη. Δεν υπήρχαν τότε ούτε η Συρία ούτε το Ιράκ ούτε το Ισραήλ ούτε η Ιορδανία ως κρατικές οντότητες, υφίσταντο μόνον ως ρευστές γεωγραφικές έννοιες. Υπήρχαν όμως πόλεις γύρω από ναούς που συνδέονταν με τους δρόμους των καραβανιών ή, αν η περιοχή ήταν εύφορη, με βασιλικούς δρόμους. Οι πόλεις αυτές κατανάλωναν όλο το νερό και το φαγητό που τους προμήθευε το φυσικό περιβάλλον. Σε αυτές τις πόλεις ένιωθαν ότι ανήκουν οι κάτοικοι των περιοχών μεταξύ Αντιόχειας και Βαβυλώνας: αυτό ήταν ό,τι θα περιγράφαμε σήμερα ως «εθνικό αίσθημα». Ένα μικροσκοπικό καμέο από σαρδόνυχα της συλλογής μεταλλίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας δείχνει τον Σαπώρη Α΄ την ώρα που συλλαμβάνει αιχμάλωτο τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Βαλεριανό το 260 μ.Χ. Οι γλώσσες εμφανίζονταν κι εξαφανίζονταν χωρίς να έχουν άμεση σύνδεση με τα έθνη και πολύ λιγότερο με τις διάφορες κρατικές οντότητες. Εκείνο που είχε σημασία σε αυτό το συνονθύλευμα παλαιών και νέων πόλεων ήταν να υπάρχει μια γλώσσα κοινή για τη διευκόλυνση του εμπορίου, την καλή διοίκηση, την εξασφάλιση της απαραίτητης κοινωνικής αναγνώρισης και την αναζήτηση των ωραίων πραγμάτων που προσφέρει η ζωή. Από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και εξής η γλώσσα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της δυτικής Ασίας, από τη Μεσόγειο μέχρι το Αφγανιστάν, ήταν τα ελληνικά. Η γλώσσα αυτή δεν χρησιμοποιούνταν από τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Ήταν σαν τα γαλλικά στην Ευρώπη πριν τις αλλαγές του ΙΘ΄ αιώνα. Επρόκειτο για μια γλώσσα για όλες τις χρήσεις, που κάλυπτε με τον πλούτο της όλες τις εκφάνσεις της ζωής των ανθρώπων, όταν ήθελαν να εκφραστούν σε αυτήν. Ακόμη και την περίοδο της ρωμαιοκρατίας τα λατινικά ήταν τελείως περιφερειακά στη Μέση Ανατολή, εφόσον όσοι μιλούσαν αραβικά ή αραμαϊκά πιο εύκολα χρησιμοποιούσαν, όταν ήταν ανάγκη, τα ελληνικά. Κείμενα σε σφηνοειδή γραφή εξακολουθούσαν να συντάσσονται στα αρχαία κέντρα του Ουρούκ και της Βαβυλώνας, ωστόσο πολλές πινακίδες συνοδεύονταν από ελληνική μετάφραση και η γλώσσα τους έβριθε δανείων από την ελληνική. Η ελληνο-ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, στις πιο τελειοποιημένες της μορφές, εξακολουθεί να εκπλήσσει τους επισκέπτες, που βρίσκονται σε τοπία πολύ διαφορετικά από εκείνα της Ελλάδας ή της Ρώμης. Όσοι έτυχε να επισκεφθούν την πρωτεύουσα των Ναβαταίων, την Πέτρα, και σκαρφαλώνουν στο Βάντι Αράμπ νιώθουν κάποια αμηχανία όταν βλέπουν μέσα στο άγριο αυτό τοπίο λαξεμένους τάφους στο Ντέιρ, όπως ονομάζεται τώρα το μέρος, λέξη που σημαίνει μοναστήρι. Η χρυσαφένιας απόχρωσης πέτρα τους θυμίζει το Μπάαθ της Αγγλίας της περιόδου της Αντιβασιλείας, όσο κι αν δεν υπήρχαν εκεί ούτε ο πρίγκιπας-αντιβασιλέας ούτε οι κυρίες των διηγημάτων της Τζέιν Όστεν. Πρόκειται για τάφους των σκληροτράχηλων αρχηγών των καραβανιών που μετέφεραν μπαχαρικά της Ινδίας από τον κόλπο της Άκαμπα στα λιμάνια της Μεσογείου. Αν κατεβεί κανείς από το Ντέιρ στο κέντρο της πόλης, θα βρει κοντά στο προαύλιο του ναού όπου υπάρχουν εξεζητημένης τέχνης ελληνικά αγάλματα της Αφροδίτης και του Διονύσου, ένα ανάθημα στην αλ-Ούζα, την αραβική Αφροδίτη που έχει δυο μεγάλα μάτια, μεγάλη μύτη και σαρκώδη χείλη σαν γλυπτό του Μπρανκούς (Μπρανκουζί). Πρόκειται για ένα από τα σαγηνευτικότερα εκθέματα της έκθεσης του Μητροπολιτικού Μουσείου. Έπρεπε οπωσδήποτε το άγαλμα αυτό να τραβήξει την προσοχή της ίδιας της θεάς. Η επιγραφή είναι στα ναβαταϊκά, όχι στα ελληνικά: «Η θεά του Χαγιά, γιου του Νιμπάτ». Υπάρχει όμως και μια άλλη όψη της Μέσης Ανατολής εκείνης της εποχής που σήμερα προκαλεί θλίψη. Ήταν μια περιοχή στην οποία συνυπήρχαν και συμβίωναν πολλές θρησκείες. Στη Δούρα Ευρωπό, εκεί που το παλάτι του Ρωμαίου «δούκα της όχθης του ποταμού» δεσπόζει πάνω από τον Ευφράτη, όπως τώρα στη Γερμανία τα κάστρα του Ρήνου, υπήρχε ειρηνική συμβίωση πολλών θρησκειών. Το 1930 η ανασκαφική ομάδα του Πανεπιστημίου του Γέιλ υπό την επίβλεψη του μεγάλου Ρώσου εξόριστου ιστορικού Μιχαήλ Ροστόβτσεφ ανακάλυψε μια πόλη γεμάτη με ναούς, μικρούς και μεγάλους, που της έδιναν όψη κυψέλης μελισσών. Βρήκαν εκεί τον Μίθρα, τον Άδωνη, την Αταργάτη και μια τριάδα θεών της Παλμύρας. Ο καθένας από τους τρεις θεούς έφερε τη λεγόμενη πανοπλία του κλιβανάριου, ή «κλιβανοφόρου» όπως λέγονταν επειδή η αρματωσιά ήταν πολύ βαριά (βλ. εικόνα στη σ. 29). Αυτοί οι αρματωμένοι ιππείς πρωτοεμφανίστηκαν στην ασιατική στέπα: είναι οι πρόδρομοι των μεσαιωνικών ιπποτών της Δύσης. Ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι ότι η ομάδα του Γέιλ το 1932, τότε που πίστευαν ότι δεν υπάρχει ιουδαϊκή θρησκευτική τέχνη, ανακάλυψε μια συναγωγή, γεμάτη νωπογραφίες από την οροφή μέχρι κάτω, οι οποίες διασώθηκαν ως εκ θαύματος, θαμμένες κάτω από το χώμα που υποστήριζε το δυτικό τείχος, προστατεύοντάς το από τις επιθέσεις των Περσών. Λίγο πιο πέρα από αυτό το εντυπωσιακό οικοδόμημα, ένα άλλο κτίριο μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία. Εκεί στις νωπογραφίες παριστάνονταν τα θαύματα του Χριστού. Καλό θα ήταν να επιμείνουμε λίγο σε αυτή την ποικιλομορφία του θρησκευτικού φαινομένου της Μέσης Ανατολής. Οι σύγχρονοι έχουν την τάση να βλέπουν τις πόλεις της περιοχής σαν μέρη ενός εκτεταμένου εμπορικού δικτύου και μόνο. Πόλεις σαν την Παλμύρα έχουν χαρακτηριστεί «πόλεις καραβανιών». Είναι όντως ελκυστική η ιδέα ότι η ευημερία της Μέσης Ανατολής οφειλόταν στη θέση της, στο δυτικό άκρο του Δρόμου του Μεταξιού, που εκτεινόταν σε μια συνέχεια από τη Συρία μέχρι την Κίνα. Έχει γίνει πλέον δόγμα που συντελεί στη διατήρηση στον νου μας μιας εικόνας ευημερίας, προόδου, θρησκευτικής ανοχής και ανοικτότητας σε κάθε κατεύθυνση των περιοχών, τις οποίες υποθέτουμε ότι διέσχιζε ο μαγικός αυτός δρόμος. Πάνω: Ανάγλυφο των τριών θεών της Παλμύρας. Ασβεστόλιθος, πρώτος αιώνας μ.Χ. Κάτω: Ανάγλυφο στο Νακς-ε Ροστάμ του Ιράν, που απεικονίζει τη σύλληψη του αυτοκράτορα Βαλεριανού από τον Σαπώρη Α΄ το 260 μ.Χ. Στην πραγματικότητα όμως αυτές οι «πόλεις των καραβανιών» που τις θεωρούμε κυρίως «κέντρα εμπορίου» θεωρούνταν από τους ίδιους τους πολίτες τους πόλεις επικεντρωμένες σε ένα ναό. Ήταν περήφανοι που κατοικούσαν σε περιοχές όπου η γη υποτίθεται πως ερχόταν σε επαφή με τον ουρανό. Έτσι, εκτός από τα έσοδα για τα οποία ήταν επίσης περήφανοι, οι κάτοικοι αισθάνονταν ότι, έστω στιγμιαία, μετείχαν στη μακαριότητα και στη δύναμη του πάνθεου στο οποίο πίστευαν. Ο ναός της Ιερουσαλήμ είναι μόνο ένα από τα ιερά μέρη της Μέσης Ανατολής, όπου οι κραυγές χαράς ενώνονταν με τη μυρωδιά του λιβανωτού και του ψημένου αρνιού της θυσίας. Για να καταλάβουμε τη Μέση Ανατολή μέχρι το έτος 300 μ.Χ., αλλά και πέρα από αυτό, πρέπει να ξεχάσουμε για λίγο και την επικράτηση του χριστιανισμού και τους θριάμβους του ισλαμισμού και αντί γι’ αυτό πρέπει με τη φαντασία μας να αναστήσουμε ένα πλήθος πόλεων, στις οποίες συγκεντρώνονταν πλήθη πιστών για να λατρέψουν τους θεούς τους με καπνούς από θυμιάματα, λιτανείες, αλλά και άκρατη κατανάλωση ποτών. Ήταν αυτή η θρησκευτική ποικιλία που έδινε ώθηση στα καραβάνια που μετέφεραν θυμίαμα από την Υεμένη στη Μεσόγειο. Το κατάλληλο φυσικό περιβάλλον, δηλαδή οι τυφώνες του Ινδικού Ωκεανού που φυσούσαν μανιασμένα μέσα στα κλαδιά των αρωματοφόρων δένδρων στους λόφους κοντά στη Σάνα, συντελούσε στην παραγωγή λιβανιού, που για τον κάθε λαό σήμαινε κάτι διαφορετικό. Οι αυτοκράτορες έκαιγαν λιβάνι για να ευχαριστήσουν τον όχλο της Ρώμης, οι γιατροί το χρησιμοποιούσαν για να κατασκευάζουν φάρμακα. Ο Γκλεν Μπάουερσοκ εντόπισε διακόσιες παραπομπές στο λιβάνι στα έργα του μεγάλου γιατρού από την Πέργαμο, του Γαληνού (129-199 μ.Χ.)[1]. Όμως το λιβάνι ήταν κάτι περισσότερο. Η λάμψη του χρυσού και το φως θεωρούνταν αντανακλάσεις του κόσμου του πνεύματος στον υλικό κόσμο: μια ολοφώτιστη εκκλησία κρατούσε τρόπον τινά φυλακισμένο τον θεό! Το ίδιο και η μυρωδιά του λιβανιού: ήταν το πιο κοντινό που μπορούσε να υπάρξει στην αιθέρια μυρωδιά των θεών και λειτουργούσε σαν γέφυρα μεταξύ ουρανού και γης. Σε έναν κόσμο γεμάτο δυνάμεις εχθρικές αλλά και φιλικές στον άνθρωπο, το λιβάνι έδιωχνε τους δαίμονες. Δεν ήταν περίεργο λοιπόν που οι καπνοί του υψώνονταν μέσα στους ναούς της Μέσης Ανατολής. Το 1937, μετά από χρόνια ανασκαφών στη Δούρα Ευρωπό, ο Ροστόβτσεφ ταξίδεψε στην Ινδία. Εντυπωσιασμένος από όσα είδε, έγραψε στο φίλο του Γκεόργκι Βερνάντσκι: Αυτό που με εξέπληξε πάνω από όλα στην Ινδία ήταν ότι αυτά που στο παρελθόν μελετούσα σαν νεκρά υπολείμματα ενός χαμένου παρελθόντος, εκεί ήταν ακόμη ζωντανά. … Στους ινδικούς ναούς, ιδιαίτερα στον νότο της χώρας, όλα έχουν ζωή. Τεράστιοι ναοί σαν τους ναούς των πόλεων της Συρίας, γεμάτοι με πλήθος Βραχμάνων, υπηρέτες, κορίτσια που χορεύουν, μουσικούς, ιερόδουλες, επαίτες, προσκυνητές και των δύο φύλων. Ναοί όπου το λιβάνι καίγεται συνεχώς. … Ναοί στους οποίους οι τελετές γίνονται επί καθημερινής βάσεως. …[2] Στη θέα των ναών αυτών η καρδιά του επιστήμονα εκείνη την εποχή αισθάνθηκε αναπαυμένη. Η θέα τους όμως και σήμερα προκαλεί τους ερευνητές να σκεφτούν λίγο περισσότερο σχετικά με την κοινωνική και οικονομική λειτουργία των πόλεων αυτών. Τον δεύτερο και τον τρίτο μεταχριστιανικό αιώνα τεράστιοι ναοί υψώνονταν σε μια αδιάσπαστη συνέχεια από τον Λίβανο μέχρι την Ταμίλ Νάμπου. Όμως οι οικονομικές σχέσεις που διαμορφώνονταν γύρω από τους ναούς αυτούς δεν ήταν αποκλειστικότητα της εξωτικής Ανατολής. Ο μεσαιωνολόγος Ίαν Γουντ έδειξε πρόσφατα σε μια ερεθιστική μονογραφία ότι και στα χριστιανικά μοναστήρια και προσκυνήματα η οικονομία έπαιζε εξίσου σημαντικό ρόλο. Τα θρησκευτικά αυτά κέντρα συνέβαλαν αποφασιστικά στην κοινωνική και οικονομική εξέλιξη της Ευρώπης[3]. Πώς όμως η Μέση Ανατολή, το δυτικό άκρο της ασιατικής θρησκευτικής ενότητας, μετά το έτος 300 μ.Χ. αποσπάσθηκε από αυτή τη θρησκευτική ενότητα και απομονώθηκε; Δύο πρόσφατα βιβλία δίνουν εν μέρει την απάντηση στο ερώτημα αυτό. Το βιβλίο του Μάθιου Κανέπα Η ιρανική έκταση είναι μια εξαιρετικά πρωτότυπη μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι διαδοχικοί ηγέτες της Περσίας, από την περίοδο των Αχαιμενιδών (550-330 π.Χ.) ως τους Σασσανίδες (224-651 μ.Χ.) προσπάθησαν να επηρεάσουν προς το συμφέρον τους τη συλλογική μνήμη των υπηκόων τους μέσω της δημιουργίας εντυπωσιακών μνημείων σε σημαντικές τοποθεσίες της αυτοκρατορίας τους. Σε όλη την έκταση του ιρανικού υψιπέδου παλάτια χτισμένα σε επιλεγμένα με προσοχή μέρη και εντυπωσιακά έργα σκαλισμένα στα βράχια έστελναν τα κατάλληλα πολιτικά και ιστορικά μηνύματα, που γίνονταν ακόμη πιο αποτελεσματικά, κατασκευασμένα καθώς ήταν σαν να ξεφυτρώνουν μέσα από το τοπίο με μια δυναμική που δεν μπορεί να εκφραστεί με τα λόγια. Ο Κανέπα κάνει τα τοπία αυτά να μιλούν κι έτσι μας βοηθά να δούμε τον κόσμο με τα μάτια των Περσών των ίδιων, που κοιτούσαν από το υψίπεδο του Ιράν τη Μέση Ανατολή, κι όχι με τα μάτια των Ρωμαίων. Ο Κανέπα είναι στα καλύτερά του όταν μιλά για τη δυναστεία των Σασσανιδών, που αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη απειλή για τη Ρώμη στην προσπάθειά της να ελέγξει τη Μέση Ανατολή. Τότε άνθρωπος και φυσικό τοπίο σε συνδυασμό δημιούργησαν εντυπωσιακά μνημεία. Στο Τακ-ε Μποστάν, κοντά στην σημερινή πόλη Κερμανσάχ του Ιράν, τα γλυπτά μοιάζουν να αναδύονται μόνα τους μέσα από τους βράχους ακριβώς στα σημεία εκείνα που ρυάκια νερού και λίγο πράσινο σπάζουν τη μονοτονία του κατάξερου τοπίου. Στο Φιζουραμπάντ, το παλάτι και μια πόλη σε σχήμα κύκλου μοιάζουν να κάθονται στο μέσον ενός φυσικού αμφιθεάτρου σαν ένα τεράστιο ενιαίο σώμα, ενώ μια γραμμή από τις μακρινές κορυφές στο βάθος μοιάζει να συμβολίζει την απεραντοσύνη του κόσμου. Το παλάτι κι ο ναός του ιερού πυρός στο Ταχτ-ε Σολεϊμάν είναι καθισμένα στον κρατήρα ενός σβησμένου ηφαιστείου στο ιρανικό Κουρδιστάν κι είναι σαν να έχουν καταλάβει την κορυφή του κόσμου, εκεί ακριβώς που τα όρη του Ζάγρου κατεβαίνουν σαν γίγαντες με μεγάλα βήματα προς τις πεδιάδες του Ιράκ και της Συρίας. Οι ίδιοι οι Σασσανίδες έβλεπαν τα μνημεία αυτά που τόσο μας εντυπωσιάζουν ως εκφράσεις μιας μοναδικής αίσθησης του τοπίου, ως εκδήλωση της κρυμμένης βούλησης του Αχούρα Μάζντα (στον κόσμο του πνεύματος), η οποία γινόταν αντιληπτή στον υλικό μας κόσμο μέσω της φανερής βούλησης του «βασιλέως των βασιλέων». Όμως ταυτόχρονα ο Κανέπα δείχνει με ποιο τρόπο οι Σασσανίδες, ενώ προσπαθούσαν να διαιωνίσουν τη δική τους εξουσία, εδραιώνοντάς την σε ακατάλυτα θεμέλια, επεδίωκαν παράλληλα να εξαφανίσουν κάθε ανάμνηση για τους προκατόχους τους, τους Πάρθους, οι οποίοι κυβέρνησαν την αυτοκρατορία από τον τρίτο προχριστιανικό αιώνα μέχρι το 224 μ.Χ. Οι Σασσανίδες, λέει ο συγγραφέας, «δημιούργησαν ένα τεράστιο χάσμα πολιτιστικής μνήμης, από τα πιο σημαντικά της δυτικής Ασίας», αντικαθιστώντας ένα πλήθος από τοπικές λατρείες με μια «μεταρρυθμισμένη» ορθοδοξία του Ζωροαστρισμού, η οποία καθοριζόταν από τον βασιλιά και τους συμβούλους του. Άλλωστε, εκείνοι εισήγαγαν μια μορφή σκληρότερης διεξαγωγής του πολέμου, αλλά και της ειρήνης και της διπλωματίας σε κάθε μέρος της τεράστιας αυτοκρατορίας τους. Η βασιλεία του Σαπώρη Α΄ (περίπου 215-272 μ.Χ.) σήμανε την έναρξη μιας πολιτικής πράγματι οικουμενικών διαστάσεων για τα δεδομένα της εποχής. Οι βαριά αρματωμένοι ιππείς του ξεχύθηκαν στη Συρία φτάνοντας μέχρι την Αντιόχεια. Τα μνημεία του Νακς-ε Ροστάμ και του Μπισαπούρ τον δείχνουν να στέκεται μπροστά σε μια σειρά ηττημένων και υποτελών Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Μάλιστα το 260 συνέλαβε τον αυτοκράτορα Βαλεριανό αιχμάλωτο με τα ίδια του τα χέρια. Ένα μικροσκοπικό καμέο στο τέρμα της έκθεσης του Μητροπολιτικού Μουσείου από τη συλλογή των μεταλλίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Παρισίων δείχνει τον Σαπώρη Α΄ σε μια στιγμή επικής δόξας ‒ την ώρα που εφορμά, με τις σημαιούλες σαν κορδέλες, που συμβολίζουν το χάρισμα του βασιλιά, να ανεμίζουν πίσω του, και αρπάζει τον Ρωμαίο αυτοκράτορα από τον καρπό. Δεν ήταν όμως αυτό όλη η ιστορία. Ένα γλυπτό σε βράχο που ανακαλύφθηκε το 2002 στο Αφγανιστάν (στο Ραγκ-ε Μπιμπί βόρεια της Καμπούλ, έξω από τον δρόμο για το Μαζάρ-ε Σαρίφ) δείχνει τον Σαπώρη Α΄ να κυνηγά ρινόκερους. Οι ρινόκεροι συμβολίζουν το βασίλειο των Κοσσανών στη βόρεια Ινδία, τους οποίους είχε εκδιώξει από το Αφγανιστάν. Οπότε, στα δύο άκρα της δυτικής Ασίας, οι νίκες επί των Ρωμαίων στη Συρία και επί των Κοσσανών στο Αφγανιστάν σήμαιναν για τον Σαπώρη Α΄ την εκπλήρωση του θελήματος επί της γης του Αχούρα Μάζντα. Ανάγλυφο μνημείο του 3ου αι. μ.Χ. στην Τακ-ε Μποστάν του Ιράν, για να θυμίζει την κατάλυση της Αυτοκρατορίας των Πάρθων από τον ιδρυτή της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών Αρδασίρ Α΄. Οι Πάρθοι κυβέρνησαν την αυτοκρατορία από τον 3ο αι. π.Χ. μέχρι το 224 μ.Χ. Εδώ εικονίζονται ο Αρδασίρ Α΄ μαζί με τον γιο του Σαπώρη Α΄ καθώς συμβολικά τραυματίζουν τον τελευταίο Πάρθο βασιλιά Αρτάβανο Ε΄. Έτσι η πολιτική στη Μέση Ανατολή πήρε χαρακτήρα πλέον υπόθεσης άκρως σοβαρής και ενίοτε κρίσιμης, μια και οι Ρωμαίοι και οι Σασσανίδες αισθάνονταν ότι βρίσκονται διαρκώς στα πρόθυρα πολέμου για τον οποίο έπρεπε να είναι έτοιμοι. Μάλιστα και οι δύο αυτοκρατορίες είχαν ως επικεφαλής τους ηγεμόνες που πρέσβευαν ότι χαίρουν καθοδηγήσεως θεϊκής. Σε έναν τέτοιο κόσμο η Μεγάλη Χαλαρότητα που αντιπροσώπευαν οι πόλεις-ναοί φάνταζε πια βλαβερή, αν όχι ανήθικη. Αρκούσε πλέον η καθοδήγηση του θεού που κατέβαινε ψηλά από τον ουρανό κατευθείαν στον μονάρχη και το ιερατείο που εκείνος επέλεγε. Ο Σαπώρης Α΄ είχε συμμαχήσει με μια μερίδα του κλήρου των Μαζδαίων που διακήρυσσαν πως αντιπροσωπεύουν τάχα μια μορφή ανανεωμένου και πιο ορθόδοξου Ζωροαστρισμού. Μια γενιά μόλις αργότερα, από το 312 και εξής, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έκανε το ίδιο, ισχυριζόμενος ότι έχει την άνωθεν καθοδήγηση του ίδιου του Χριστού. Έτσι απομακρύνθηκε από τους ειδωλολατρικούς ναούς κι έδωσε πλούσια προνόμια στον χριστιανικό κλήρο. Κι ο Σαπώρης κι ο Κωνσταντίνος ήταν επαναστάτες που πίστευαν ότι έτσι σώζουν την αυτοκρατορία τους. Ο Σαπώρης Α΄ τοποθέτησε τα δικά του γλυπτά στους τάφους των Αχαιμενιδών στο Νακς-ε Ροστάμ, για να διεκδικήσει μια σύνδεση με το απώτατο παρελθόν της χώρας του. Όμως συμμαχώντας με τον ζωροαστρικό κλήρο και εγκαινιάζοντας μια άκρως επιθετική πολιτική πέρασε τον Ρουβίκωνα και μπήκε σε μια νέα εποχή. Το ίδιο κι ο Κωνσταντίνος: ήθελε να είναι ο νέος Αύγουστος, όμως βλέποντας τον εαυτό του ως τον ηγέτη μιας χριστιανικής και άρα πολύ καλύτερης από ό,τι προηγουμένως αυτοκρατορίας, έκοψε ό,τι τον έδενε με το παγανιστικό παρελθόν. Εδώ έγκειται και η σημασία του βιβλίου για έναν άνθρωπο που πίστεψε ότι θα ξαναπεράσει το Ρουβίκωνα, για να γυρίσει πίσω στον κόσμο των ειδωλολατρικών ναών και των θεών. Μιλάμε για τον ανιψιό του Κωνσταντίνου, τον Ιουλιανό, που ήταν αυτοκράτορας από το 361 ως το 363 και σκοτώθηκε σε μια εκστρατεία στην περσική Μεσοποταμία. Το βιβλίο του Χάρις Τάιτλερ Ο τελευταίος παγανιστής αυτοκράτορας: ο Ιουλιανός ο παραβάτης και ο πόλεμος κατά των Χριστιανών είναι μια άψογη επιστημονική εργασία. Αποδεικνύει με ατράνταχτα επιχειρήματα και ένα ξηρό χιούμορ ότι τα μαρτύρια που δήθεν υπέστησαν οι Χριστιανοί στα χρόνια του ήταν απλοί μεταγενέστεροι θρύλοι. Ποτέ ο Ιουλιανός, παρά τις κακές του πλευρές, δεν δίωξε την εκκλησία. Σε κάθε θρυλικό μαρτύριο αφιερώνεται ένα ολόκληρο κεφάλαιο, στο οποίο καταρρίπτεται συστηματικά η αξιοπιστία του. Ο αναγνώστης, ιδιαίτερα εκείνος που θα επισκεφθεί το χωριό Σεν-Ελόφ κοντά στην Τουλ της βόρειας Γαλλίας, μπορεί να είναι βέβαιος ότι ο άγιος Ελίφιος δεν αποκεφαλίστηκε στις 16 Οκτωβρίου του 362· ούτε περπάτησε «μερικές εκατοντάδες μέτρα … κρατώντας στα χέρια του το κομμένο κεφάλι του … μέχρι το μέρος όπου ο Ελίφιος παρέδωσε το πνεύμα του». Όμως τέτοια μικρά γεγονότα και η βεβαιότητα του συμπεράσματος είναι ενθαρρυντικά, διότι μας δείχνουν τον επιστήμονα με όλη του τη σκευή, δηλαδή την εξονυχιστική μελέτη των πηγών, την εξακρίβωση της χρονολογίας και τη γνώση του ρωμαϊκού δικαίου. Όμως τι μας λέει το βιβλίο για τον ίδιο τον Ιουλιανό; Πάνω απ’ όλα το γεγονός ότι στο βιβλίο δεν απεικονίζεται πλέον ως διώκτης των Χριστιανών μας βοηθά να καταλάβουμε ότι η αποστασία του Ιουλιανού ήταν καθαρά οικογενειακή υπόθεση. Δεν μισούσε τη μεγάλη εκκλησία των Χριστιανών που εκτεινόταν πια σε όλη την αυτοκρατορία, αλλά τον Χριστιανισμό του θείου του Κωνσταντίνου (του οποίου την επιδειξιμανία και την αυταρέσκεια απεχθανόταν βαθύτατα), και του εξαδέλφου του Κωνσταντίου Β΄, που ανέβηκε στην εξουσία σκοτώνοντας τους συγγενείς του. Θύμα του θα μπορούσε να είναι κι ο ίδιος ο Ιουλιανός. Δεν ήθελε να χτυπήσει τον Χριστιανισμό δημιουργώντας από τον παγανισμό μία «αντι-εκκλησία». Ο Τάιτλερ υποστηρίζει ότι ήθελε να γίνει ο ίδιος Κωνσταντίνος και να τον ξεπεράσει μάλιστα, δίνοντας στους ειδωλολάτρες ιερείς τα προνόμια που χάρισε ο Κωνσταντίνος στις χριστιανικές εκκλησίες, π.χ. φοροαπαλλαγές και διανομές σίτου, με τις οποίες εξαγοράζονταν οι πληθυσμοί ολόκληρων πόλεων. Στην ιεραρχική κοινωνία της ύστερης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η ξαφνική αφαίρεση αυτών των προνομίων, που εξασφάλιζαν την κοινωνική επιρροή του χριστιανικού κλήρου, ισοδυναμούσε με τον χειρότερο και τον πιο αποκαρδιωτικό «διωγμό». Ήταν φυσικό όσοι υφίσταντο αυτόν τον, μέσω γραφειοκρατικών αποφάσεων, μη δραματικό παραγκωνισμό (déclassement) να δημιουργούν και να διαδίδουν φανταστικές ιστορίες για αίμα και μαρτύρια. Τι ήξερε όμως ένας νέος στα 340 και 350 για την αρχαία λατρεία των θεών; Η κρυφή αποστασία του Ιουλιανού που έλαβε χώρα όταν ήταν είκοσι περίπου ετών ουσιαστικά ήταν μεταστροφή στη «φιλοσοφία». Κάτι τέτοιο στον αρχαίο κόσμο δεν σήμαινε μόνο μεταβολή στον διανοητικό προσανατολισμό, αλλά ριζική αλλαγή του όλου τρόπου ζωής, κάτι σαν την εισαγωγή σε μοναχικό τάγμα καθολικών στις μέρες μας. Η γενειάδα και η σκούρα χλαμύδα του φιλοσόφου έμοιαζε με το κολάρο των καθολικών ιερέων ή με το μοναχικό σχήμα. Η αποστασία οδήγησε τον Ιουλιανό σε πιο μυστικιστικούς από ό,τι συνηθιζόταν κύκλους νεοπλατωνικών φιλοσόφων, για τους οποίους μεγάλο μέρος της ειδωλολατρίας χρειαζόταν κάθαρση, γιατί ήταν πλέον πολύ υλιστικό. Ο Ιουλιανός δυσανασχετούσε με τις εκδηλώσεις παραδοσιακού παγανισμού που έβλεπε. Όταν περνούσε από τις Βάτνες το 363, οι καπνοί των θυμιαμάτων του έκαναν άσχημη εντύπωση. Δεν χάρηκε, αλλά το θεώρησε «υπερβάλλοντα ζήλο και ξένο προς την ορθή λατρεία του Θεού»[4]. Πολύ θυμίαμα όντως! Υποψιάζομαι ότι, αν ο Ιουλιανός είχε επιστρέψει από την εκστρατεία στην Περσία, θα ασχολούνταν τόσο με την αναμόρφωση της εθνικής λατρείας όπως έκανε κι ο Σαπώρης Α΄ με την «μεταρρύθμιση» του Ζωροαστρισμού, όσο και με τον διωγμό των Χριστιανών. Δεν επέστρεψε όμως. Κινούμενος κι αυτός στον χώρο της Μέσης Ανατολής, παρ’ όλα τα ηγετικά του χαρίσματα, έγινε τελικά δούλος του αρχαίου τοπίου της. Ο αντίπαλος που τόσο σκληρά κριτίκαρε τον Κωνστάντιο Β΄, μπλέχτηκε τελικά ο ίδιος σε μια εκστρατεία περίπλοκη σαν το Σχέδιο Σλίφεν για τον πόλεμο της Γερμανίας με τη Γαλλία, την οποία ο μισητός ξάδελφος είχε σχεδιάσει χρόνια πριν. Έτσι έφτασε μέχρι τη Βαβυλώνα, ο στρατός του όμως βρέθηκε παγιδευμένος στη λάσπη των καναλιών που συνέδεαν τον Τίγρη με τον Ευφράτη. Υποχώρησε προς τα βόρεια, για να αποφύγει τα έλη με τα επικίνδυνα κουνούπια, όμως χτυπήθηκε με βέλος από έναν Άραβα που ανήκε σε φυλή σύμμαχο των Περσών. Έπεσε θύμα της σύγκρουσης Ρώμης και Περσίας, που είχε γίνει πιο έντονη ύστερα από την αναγέννηση της Περσίας επί Σαπώρη Α΄. Ο Παραβάτης ήταν ένας από τους χιλιάδες εκείνους ρομαντικούς στρατιώτες που χάθηκαν μέσα στην κρεατομηχανή του πολέμου, που ήταν η άλλη όψη του κόσμου των δύο αυτοκρατοριών. Σίγουρα δεν ήταν ο τελευταίος. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2019 — Μετάφραση: Ιωάννης Πολέμης [1] G.W. Bowersock, “Perfumes and Power”, στο Profumi d’Arabia, επιμ. Alessandra Avanzini (L’Erma di Bretschneider, Ρώμη 1997). [2] Παρατίθεται στο Marinus A. Wes, Michael Rostovtzeff, Historian in Exile: Russian Roots in an American Context (Franz Steiner, Στουτγάρδη 1990), σ. 80. [3] Βλ. Ian Wood, The Transformation of the Roman West (ARC Humanities Press, Ληντς 2018), σσ. 57-123. [4] Επιστολή 58, στο The Works of the Emperor Julian, Vol. III, translated by Wilmer Cave Wright (Harvard University Press, 1923), σ. 205.

Πόλεις που άγγιζαν τον ουρανό

Σύνδεση