Η μεγάλη έκρηξη

Τα παρακάτω αποσπάσματα επιστολών προς συγγενείς και οι συνοδευτικές σημειώσεις προέρχονται από το βιβλίο του Freeman Dyson, Maker of Patterns: An Autobiography Through Letters (Liveright, 2018). 19 Μαΐου 1942 Κέιμπριτζ, Αγγλία Βρισκόμουν στο δεύτερο έτος των προπτυχιακών σπουδών μου στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ όταν αποφάσισα να υπηρετήσω τη στρατιωτική μου θητεία. Κατατάχθηκα στην Εθνοφρουρά, που είχε ως αποστολή τη συνδρομή του στρατού σε περίπτωση εισβολής των Γερμανών. Η απειλή μιας εισβολής το 1940 ήταν απόλυτα ρεαλιστική, όμως το 1942 οι Γερμανοί είχαν στρέψει όλες τους τις δυνάμεις στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Ρωσία και κανείς δεν θεωρούσε σοβαρό τον κίνδυνο εισβολής. Ήμασταν τυχεροί που δεν χρειάστηκε να πολεμήσουμε πραγματικά. Μία από τις υποχρεώσεις μου στην Εθνοφρουρά ήταν η συμμετοχή μου σε περιστασιακές νυχτερινές ασκήσεις. Το ενδεχόμενο μιας εισβολής απομακρυνόταν όλο και περισσότερο καθώς περνούσαν τα χρόνια, όμως οι ασκήσεις συνεχίστηκαν ως το τέλος του πολέμου. Και βοήθησαν να διατηρηθεί το πνεύμα εκείνο που έκανε την Αγγλία πιο φιλική ως χώρα, στα χρόνια του πολέμου. Πήγα στην άσκηση εντέλει το Σάββατο. Καθίσαμε στον προαύλιο χώρο έως τις 10 μ.μ. και η μονάδα μου ξεκίνησε να πάει στο Γκράντσεστερ με ποδήλατα. Στόχος μας ήταν να αποτρέψουμε μια κατάληψη του Κέιμπριτζ από τους Ουαλούς Τυφεκιοφόρους, κι έτσι τοποθετηθήκαμε κοντά σε μια γέφυρα στο Γκράντσεστερ· δύο άντρες θα κατεδάφιζαν τη γέφυρα και οι υπόλοιποι θα τους προστάτευαν. Πήραμε μια πολύ χαλαρή αμυντική θέση στην άκρη του δρόμου, ξαπλώνοντας κατά μήκος των θάμνων, και περιμέναμε διαταγές για καταστροφή της γέφυρας με το που θα έκανε την εμφάνισή του ο εχθρός. Είχαμε μια ωραία πινακίδα που έγραφε Η Γέφυρα Κατεδαφίστηκε και μια μικρή ποσότητα εκρηκτικών αρκετή για να κάνει κρότο. Φυσικά, όπως συμβαίνει πάντα όταν βρίσκομαι σε άσκηση, ο εχθρός ούτε που πλησίασε στο Γκράντσεστερ, παρ’ όλο που εισέβαλε στο ένα τρίτο σχεδόν της έκτασης του Κέιμπριτζ. Μείναμε πίσω από τους θάμνους από τις 11 μ.μ. έως τις 11 π.μ. Ήταν αδύνατο να πάρουμε αρκετά ρούχα για να μας κρατήσουν ζεστούς, παρ’ όλο που ο καιρός ήταν αρκετά καλός. Την χθεσινή νύχτα την πέρασα στο υπόστεγο κοιτάζοντας τη φωτιά. Ήμουν έξω από τις δώδεκα έως τις δύο και μισή, αλλά κοιμήθηκα πολύ καλά τις υπόλοιπες ώρες. Ευτυχώς ο καιρός ήταν και πάλι καλός. Όμως αυτή η στρατιωτική δραστηριότητα απαιτεί πολλή ενέργεια όταν γίνονται νυχτερινές επιχειρήσεις. 24 Ιανουαρίου 1943 Κέιμπριτζ, Αγγλία Οι Γερμανοί βομβάρδισαν το Λονδίνο σε μεγάλη κλίμακα το 1940-1941 και σε μικρότερη το 1944-1945 με πυραύλους κρουζ V-1 και ρουκέτες V-2. Κατά τα έτη 1942-1943 έγιναν πολύ λίγοι βομβαρδισμοί. Από καιρού εις καιρόν περνούσαν κάποια βομβαρδιστικά και έριχναν μερικές βόμβες, πιθανώς για να αναπτερώνουν το ηθικό του πληθυσμού της Γερμανίας, που δεχόταν συνεχή πλήγματα από τους εντεινόμενους βομβαρδισμούς του από Βρετανούς και Αμερικανούς. Μία από αυτές τις συμβολικές επιδρομές στο Λονδίνο έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 1943. Θα ήθελα να είχα βρεθεί στο Λονδίνο όταν έγιναν οι αεροπορικές επιδρομές· τίποτα δεν με χαροποιεί περισσότερο από μια επίδειξη πυροτεχνημάτων. Φαίνεται ότι εγκατέλειψαν την ιδέα μιας επιδρομής αντιποίνων στο Κέιμπριτζ και αυτό είναι κρίμα. Χθες αγόρασα μια σειρά τόμων του Πόλεμος και Ειρήνη στα Ρωσικά, την πρώτη που έχω δει στην Αγγλία, η οποία κυκλοφόρησε στη Μόσχα το 1941. Πιστεύω ότι πρόκειται για πολεμική έκδοση, όμως και πάλι διαβάζεται και τα γράμματα είναι αρκετά μεγάλα. Θα τη διαβάσω κάποια στιγμή με ησυχία, αν και όχι στο άμεσο μέλλον. Έχει έκταση 1.927 σελίδων. Κοστίζει δεκαοκτώ ρούβλια στη Ρωσία και μία στερλίνα στην Αγγλία, δηλαδή αρκετές φορές παραπάνω. Δεν ξέρω πού πηγαίνουν αυτά τα χρήματα. Γράφει μέσα ότι έχουν κυκλοφορήσει 100.000 αντίτυπα της έκδοσης το 1941-42, προφανώς διότι στην Αγγλία υπήρχε μεγάλη ζήτηση. Διαβάζω τις τελικές παραγράφους, που τονίζουν το ηθικό δίδαγμα του έργου, ότι δηλαδή τα ανθρώπινα ζητήματα μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο μέσω της πίστης στην απόλυτη εξάρτηση από τη Θεία Πρόνοια. Όπως διαπιστώνω με μεγάλη μου χαρά, το κείμενο δεν έχει πειραχτεί. 13 Αυγούστου 1947 Βρετανικός Στρατός στον Ρήνο, Μύνστερ …Πιο πολύτιμες από όλες τις διασκεδάσεις που μας προσφέρονται είναι οι συζητήσεις που γίνονται κάποιες φορές μεταξύ μας. Θα περιγράψω δύο από αυτές που μου έκαναν βαθιά εντύπωση. Η πρώτη έγινε σε μια συγκέντρωση πέντε ανδρών, ανάμεσα στους οποίους ήμουν κι εγώ· ένας από την 90ή Ελαφρά Μεραρχία, το πιο περίφημο τμήμα του Εκστρατευτικού Σώματος Αφρικής, ένας από τον στόλο τορπιλακάτων του γερμανικού ναυτικού στη Βόρεια Θάλασσα, ένας που υπηρετούσε σε υποβρύχιο, ένας από την Διοίκηση Μεταφορών της RAF, και ένας από τη Διοίκηση Βομβαρδιστικών της RAF. Αρχίσαμε να μιλάμε για τα χρόνια του πολέμου, και τις διαφορετικές απόψεις που είχαμε για τα γεγονότα της εποχής. Σταδιακά περάσαμε σε πιο προσωπικές αναμνήσεις. Μιλούσα ελάχιστα, όμως οι Γερμανοί σύντομα έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα και άνοιξαν τις καρδιές τους χωρίς αναστολές. Σπάνια έχω δει τους Γερμανούς να εκφράζουν τόσο ειλικρινή και εμφανή χαρά. Ο ναύτης του υποβρυχίου περιέγραψε με ξεκάθαρο ενθουσιασμό τη στιγμή που ένα πετρελαιοφόρο τάνκερ δέχεται χτύπημα από τορπίλη. Μου θύμισε έντονα τις περιγραφές που διαβάζαμε στη Διοίκηση Βομβαρδισμών για τις επιτυχημένες εμπρηστικές επιθέσεις και την αγαλλίαση που νιώθαμε όταν οι επιθέσεις αυτές πετύχαιναν. Η ειρωνεία είναι ότι όταν κάποτε οι εχθροί συναντιούνται και συνυπάρχουν σε μια φιλική παρέα, καταλήγουν και πάλι να διασκεδάζουν ο ένας τον άλλο με τέτοιες ιστορίες… 7 Δεκεμβρίου 1947 Πανεπιστήμιο Κορνέλ, Ιθάκη, Νέα Υόρκη Χθες είχα μια συζήτηση με τον [Χανς] Μπέτε για το μέλλον μου. Ο Μπέτε μού ανακοίνωσε ότι αν δεν έχω αντίρρηση, θα εισηγηθεί να μου δοθεί και δεύτερος χρόνος· όπως είπε, για «το συμφέρον της επιστήμης, αλλά και για το δικό σου». Είπε ότι θα πρέπει να περάσω τον δεύτερο χρόνο στο Πρίνστον με τον [Τζ. Ρόμπερτ] Οπενχάιμερ, και ότι ο Οπενχάιμερ θα χαιρόταν να με έχει υπό την επίβλεψή του. Όταν πήγα για πρώτη φορά να συναντήσω τον [Ρούντολφ] Πάιερλς στο Μπέρμινχαμ, μου είπε ότι ο Οπενχάιμερ ξεπερνούσε σε εμβρίθεια σκέψης τους σύγχρονούς του στον τομέα της φυσικής, αλλά την εποχή εκείνη ήταν διευθυντής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και είχε ακόμα μεγάλη εμπλοκή σε μυστικά προγράμματα που λάμβαναν χώρα στο Λος Άλαμος, επομένως η θέση μου θα ήταν αρκετά αμφιλεγόμενη αν πήγαινα να δουλέψω κοντά του. Παρ’ όλα αυτά, το καλοκαίρι που μας πέρασε ο Οπενχάιμερ ανακοίνωσε ότι κουράστηκε από όλη αυτή τη μυστικότητα και ήθελε για λίγο να ασχοληθεί με την πραγματική φυσική, εγκατέλειψε τη θέση του στην Καλιφόρνια και μεταφέρθηκε στο [Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών τού] Πρίνστον. Δεν θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς καλύτερη θέση από αυτήν κοντά του. Όλα αυτά δείχνουν πόσο σωστή στη βάση της ήταν η ιδέα που με έκανε να αλλάξω από τα μαθηματικά στη φυσική, παρότι πολλοί με είχαν αποτρέψει. Δεν έχω κάνει τίποτα τους τελευταίους δύο μήνες που θα μπορούσε να θεωρηθεί έξυπνο ή δύσκολο· τίποτα που να έχει έστω και κατά το ένα δέκατο τον βαθμό δυσκολίας της διδακτορικής διατριβής μου· όμως επειδή τα θέματα με τα οποία ασχολούμαι τώρα είναι δημόσια ζητήματα και όλοι οι θεωρητικοί φυσικοί σπάνε το κεφάλι τους για να βρουν απαντήσεις εδώ και δέκα χρόνια με αμελητέα αποτελέσματα, ακόμη και οι πιο μικρές συνεισφορές γνωστοποιούνται αμέσως και επικροτούνται. Αν ποτέ έχω την τύχη να κάνω κάτι έξυπνο σε αυτόν τον τομέα, θα πρέπει να προσέξω να μην πάρουν αέρα τα μυαλά μου. Η πολιτική συζήτηση εδώ κυριαρχείται από το ζήτημα της ατομικής ενέργειας. Δεν είναι μυστικό ‒έχουν υπάρξει αναφορές σε εφημερίδες‒ ότι η ισχύς της ατομικής βόμβας μπορεί να χιλιαπλασιαστεί με πολύ μικρή αύξηση του κόστους και γνωρίζω αρκετή φυσική (δεν χρειάζεται πολλή) για να μπορώ να δω πώς γίνεται αυτό. Η γνώση τέτοιων πληροφοριών τείνει να ενισχύει τη θέση των ακραιφνών ιδεαλιστών, που υποστηρίζουν ότι «δεν μπορεί να μας σώσει τίποτα παρά μόνο μια παγκόσμια κυβέρνηση». Η κύρια διάσταση υπάρχει σήμερα μεταξύ αυτών των ανθρώπων (με επικεφαλής τον Αϊνστάιν) και των συμβιβαστικών (με επικεφαλής τον [Φίλιπ] Μόρισον και υποστηρικτή τον Μπέτε) που πιστεύουν ότι οι υπερβόμβες είναι μια δυσάρεστη εξέλιξη που όμως δεν αλλάζει ουσιαστικά τη φύση του πολιτικού ζητήματος. Οι συμβιβαστικοί, στους οποίους ανήκω σίγουρα κι εγώ, πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να κάνει ελάχιστα στο παρόν για να αλλάξει την πορεία της ιστορίας, όμως δεν χάνουμε τίποτα να συνεχίσουμε τις διαπραγματεύσεις με τους Ρώσους όσο πιο ειλικρινά μπορούμε και να συμβιβαστούμε με όσο περισσότερα από τα αιτήματά τους είναι δυνατόν. 10 Οκτωβρίου 1948 Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών του Πρίνστον, Νιου Τζέρσεϊ Υπάρχει ένας προβληματισμός ως προς το ζήτημα της φυσικής έναντι της αστρονομίας, που δεν έχω αναφέρει σε προηγούμενα γραπτά μου. Έως πρόσφατα θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ενώ η πυρηνική φυσική ήταν ένας τομέας όπου η μυστικότητα έθετε σοβαρά εμπόδια στην έρευνα, η αστρονομία θα είχε τουλάχιστον το πλεονέκτημα να είναι ελεύθερη από αυτά. Ωστόσο, αποδεικνύεται ότι το είδος της θεμελιώδους πυρηνικής φυσικής με την οποία ασχολούμαι επί του παρόντος είναι εντελώς ελεύθερο, και είναι πιθανό να παραμείνει έτσι καθώς είναι μάλλον ανέφικτο να χρησιμοποιηθεί πρακτικά για την πρόβλεψη της συμπεριφοράς της ύλης σε μεγάλη ποσότητα. Από την άλλη πλευρά, ακριβώς σε αυτό το όριο μεταξύ φυσικής και αστρονομίας είναι που προκύπτουν τα πιο λεπτά ζητήματα, τα οποία σχετίζονται με την κατασκευή υπερισχυρών ατομικών βομβών, και σε αυτό το επιστημονικό πεδίο φαντάζομαι ότι βρίσκονται τα πιο επιμελώς φυλασσόμενα μυστικά. Μια υπερβόμβα μοιάζει μάλλον περισσότερο με νόβα (καινοφανή αστέρα) από οτιδήποτε άλλο μπορούμε να δούμε, οπότε ίσως φτάσει κάποτε η ώρα όπου τα τηλεσκόπια θα είναι πιο σημαντικά στρατιωτικά όπλα από τις ατομικές στήλες [πυρηνικοί αντιδραστήρες]. 14 Νοεμβρίου 1948 Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών του Πρίνστον, Νιου Τζέρσεϊ … Ο Οπενχάιμερ βρίσκεται στην Καλιφόρνια αυτό το Σαββατοκύριακο, για να μιλήσει στους ανθρώπους εκεί. Επιστρέφει την Τρίτη. Δεν είναι περίεργο ότι τα νεύρα του είναι κουρέλια, με όλο αυτόν τον κόσμο να περιφέρεται γύρω του. Περίεργο είναι το ότι καταφέρνει να κρατήσει τόσο καθαρό το μυαλό του. Παρακολουθώ με προσοχή τη συμπεριφορά του στα σεμινάρια. Αν κάποιος λέει, χάριν του υπόλοιπου κοινού, πράγματα που εκείνος ήδη γνωρίζει, δεν μπορεί να αντισταθεί να τον στρέψει άμεσα σε άλλο θέμα· έπειτα όμως, αν κάποιος πει πράγματα που ο ίδιος δεν γνωρίζει ή δεν συμφωνεί με αυτά σε πρώτο επίπεδο, τον διακόπτει πριν ολοκληρώσει την εξήγησή του, με έντονες και μερικές φορές ισοπεδωτικές επικρίσεις, στις οποίες είναι αδύνατο να απαντήσει κανείς επαρκώς ακόμα και όταν είναι λανθασμένες. Αν κάποιος τον παρακολουθήσει, μπορεί να δει ότι κινείται ολόγυρα νευρικά όλη την ώρα, δεν σταματά ποτέ να καπνίζει και θεωρώ ότι η ανυπομονησία του είναι σε μεγάλο βαθμό εκτός ελέγχου. Την Τρίτη είχαμε την πιο έντονη δημόσια διαμάχη μέχρι στιγμής, όταν επέκρινα κάποιες αδικαιολόγητα απαισιόδοξες παρατηρήσεις που είχε κάνει για τη θεωρία του Σβίνγκερ. Μου επιτέθηκε με μεγάλη αυστηρότητα και κέρδισε απόλυτα την αντιπαράθεση στα μάτια του κοινού. Ωστόσο, αργότερα ήταν πολύ φιλικός και έφτασε στο σημείο να μου ζητήσει συγγνώμη. Όταν ζει κανείς τέτοια ζωή είναι μεγάλη υπόθεση να διατηρεί την αίσθηση της αναλογίας και να αποφεύγει να γίνουν τα νεύρα του κουρέλια όπως του Όπι. Μέχρι στιγμής νομίζω ότι το πετυχαίνω, αλλά δεν πρέπει να σας εκπλήξει αν κάποιες φορές οι επιστολές μου έχουν μια μελαγχολία. 25 Νοεμβρίου 1948 Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών του Πρίνστον, Νιου Τζέρσεϊ Χθες το βράδυ το ζεύγος Οπενχάιμερ είχε πάρτι για την ημέρα των Ευχαριστιών, ένα όρθιο δείπνο για περίπου εκατό επισκέπτες, κυρίως από το Ινστιτούτο, μαζί με τις συζύγους τους. Το πάρτι ήταν αρκετά ευχάριστο όπως συμβαίνει συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις. Οι νεαροί φυσικοί ήταν αρκετά κλεισμένοι στον εαυτό τους και δεν μίλησα σε πολλούς ανθρώπους εκτός του κύκλου μας. Μου έχουν συμβεί, ωστόσο, δύο εξαιρέσεις σε αυτόν τον κανόνα. Η πρώτη ήταν ένα αποχαιρετιστήριο πάρτι για τον Τ. Σ. Έλιοτ, ο οποίος θα πήγαινε στην Ευρώπη για να παραλάβει το βραβείο Νόμπελ και να επιστρέψει σπίτι του. Την περισσότερη ώρα βρισκόταν μακριά από το κύριο πλήθος, σε ένα μικρό σαλόνι, περιτριγυρισμένος από διακεκριμένους ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας· η ομάδα των φυσικών μας βρισκόταν στην κύρια αίθουσα μεμψιμοιρώντας διότι κανείς μας δεν ήταν αρκετά αποφασιστικός ώστε να πάει να μιλήσει στον σπουδαίο αυτόν άνθρωπο. Η συζήτηση έκανε να λάμψουν από φιλοδοξία τα μάτια της Σεσίλ, η οποία αναφώνησε: «Ε, είστε όλοι σας δειλοί· θα πάω εγώ να σας τον φέρω».[1] Πήγε λοιπόν στο μικρό δωμάτιο όπου βρίσκονταν οι διακεκριμένοι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας, απ’ όπου βγήκε μετά από λίγα δευτερόλεπτα σέρνοντας από κοντά έναν Έλιοτ με ζωγραφισμένο στο πρόσωπο ένα βεβιασμένο χαμόγελο, και στον οποίο έπειτα μας σύστησε έναν προς ένα. Μετά από αυτό ακολούθησε μια σύντομη περίοδος μιας μάλλον αμήχανης συζήτησης, που διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι ο Έλιοτ διαθέτει αίσθηση του χιούμορ και κάποια εμπειρία στην αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Στη συνέχεια η Σεσίλ τον οδήγησε ξανά στο μικρό δωμάτιο. Όλη αυτή την ώρα ο Όπι γύριζε γύρω γύρω, λαμπερός με τη μαύρη γραβάτα και το σακάκι δείπνου του, φροντίζοντας να γνωριστεί με όλους και να μιλήσει μαζί τους. Είναι ένας πρώτης τάξεως οικοδεσπότης και έδειχνε πιο ευτυχισμένος απ’ ό,τι τον έχω δει ποτέ. Όταν μου μίλησε, ήταν για να μου δώσει τη συνταγή για κάποια νοστιμότατα μεξικάνικα πιάτα που σερβίρονταν με το δείπνο. (Είναι δεινός μάγειρας.) Στη συνέχεια άλλαξε τελείως τη συζήτηση, μιλώντας περί ανέμων και υδάτων, πιάνοντας θέματα από το ποδόσφαιρο έως τη σφηνοειδή γραφή. Αυτό το είδος βραδιάς είναι ίσως ό,τι πιο χαλαρωτικό μπορεί να του συμβεί. Γνώρισα επίσης και την κα. Όπι. Είναι πανέξυπνη, αλλά σε πολύ πιο ανθρώπινο επίπεδο. Μου φάνηκε φιλική, ειλικρινής, μια νέα γυναίκα χωρίς έπαρση και καθόλου κακομαθημένη από όλο αυτό το μεγαλείο. Το πιο παράξενο και τρελό κομμάτι της βραδιάς ήταν στο τέλος. Εκείνη την ώρα, ο κόσμος προσπαθούσε χωρίς επιτυχία να χορέψει στον περιορισμένο διαθέσιμο χώρο. Ξαφνικά με πλεύρισε μια περίεργη στην όψη και πολύ μεθυσμένη γυναίκα, η οποία με διέταξε να χορέψω μαζί της. Καθώς επρόκειτο για ένα αξιολύπητο πλάσμα με μια παραμορφωτική ουλή στο πρόσωπό της, δεν μπορούσα να την απορρίψω ευγενικά. Έτσι χορέψαμε μαζί για περίπου είκοσι λεπτά, όπου ήταν εμφανές ότι αδιαφορούσε για το πόσο άσχημα χόρευα. Στο τέλος άρχισε να χορεύει τόσο άγρια, πηδώντας από δω κι από κει, που ένιωσα πολύ άβολα και τελικά κατάφερα να την επιστρέψω στον σύζυγό της. Ο σύζυγος, ένας αγέλαστος ανθρωπάκος με φοβισμένη όψη, στεκόταν παραδίπλα μόνος του με μια έκφραση δυστυχίας όσο συνέβαιναν όλα αυτά. Δεν φάνηκε να μιλάει με κανέναν όλο το βράδυ. Με αρρωσταίνει και μόνο που σκέφτομαι τη φρικτή ζωή που μπορεί να ζουν αυτοί οι δύο άνθρωποι. Προφανώς ο λόγος για τον οποίο η σύζυγος κόλλησε πάνω μου είναι ότι είμαι ο μόνος από τους νέους στο πάρτι, τον οποίο είχε γνωρίσει νωρίτερα. Το όνομα του συζύγου (αναρωτιέμαι αν το μαντέψατε) είναι Κουρτ Γκέντελ. Η φρίκη της σκηνής αυτής ήταν αληθινή, όμως η Αντέλ Γκέντελ σπάνια μεθούσε και νηφάλια ήταν καλή σύζυγος για τον Κουρτ. 20 Ιουνίου 1956 Λα Χόγια, Καλιφόρνια Πέρασα το καλοκαίρι του 1956 στη Λα Χόγια εργαζόμενος στην General Atomic, μια νεοσύστατη εταιρεία που ιδρύθηκε το 1955 από τον Φρέντι ντε Χόφμαν, έναν νέο επιστήμονα από το Λος Άλαμος, η οποία κατασκεύαζε και πωλούσε αντιδραστήρες σχάσης στην εμπορική αγορά. Το έργο μπορεί να αποδειχθεί πολύ συναρπαστικό ή μπορεί να είναι τρομερή αποτυχία. Είναι δύσκολο να το πούμε σήμερα. Σε πολλά σημεία μου θυμίζει τη Διοίκηση Βομβαρδισμών. Μια ομάδα από εμάς έχει αναλάβει τη θεωρητική σύλληψη ενός πυρηνικού αντιδραστήρα που θα είναι απόλυτα ασφαλής, ώστε να μπορούν να τον χειριστούν ανειδίκευτοι άνθρωποι χωρίς φόβο να ανατιναχθεί. Ένας τέτοιος αντιδραστήρας θα έχει μεγάλη ζήτηση σε νοσοκομεία και χώρους όπου χρειάζονται αντιδραστήρα, αλλά δεν θέλουν να απασχολούν μια ομάδα φυσικών για να τον φροντίζουν. Πρόκειται για έναν αρκετά σαφή στόχο και αν μπορούμε να κάνουμε κάτι προς αυτή την κατεύθυνση θα είναι συναρπαστικό. Από την άλλη μεριά, έχουμε την αίσθηση, όπως και στη Διοίκηση Βομβαρδισμών, ότι είμαστε απομακρυσμένοι από την πραγματική ζωή. Λίγοι από εμάς γνωρίζουμε κάτι για την πρακτική κατασκευή των αντιδραστήρων και δεν διαθέτουμε εγκαταστάσεις για πειράματα. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να σκεφτούμε τις γενικές ιδέες και να τις προχωρήσουμε έως ένα προκαταρκτικό στάδιο σχεδιασμού. Ίσως βγει κάτι καλό από αυτό. 24 Μαΐου 1959 Λα Χόγια, Καλιφόρνια Για το ακαδημαϊκό έτος 1958-1959 έλαβα άδεια από το Ινστιτούτο Προηγμένων Ερευνών για να εργαστώ στο Γενικό Ατομικό Εργαστήριο της Λα Χόγια στο Project Orion, ένα αεροσκάφος προωθούμενο από πυρηνικές βόμβες, που πιστεύαμε ότι θα μπορούσε να φτάσει ως τον Άρη και τους δορυφόρους του, Δία και Κρόνο. Η κατασκευή του εντέλει δεν αποδείχθηκε εφικτή. Χθες δειπνήσαμε σε ένα όμορφο πικ-νικ στην παραλία. Ήταν μαζί πολλοί φίλοι μας, όπως επίσης ο Νιλς Μπορ και η σύζυγός του. Ο παλιός καλός μας Μπορ ήταν εδώ για τα επίσημα εγκαίνια του εργαστηρίου στο όνομά του, την περασμένη εβδομάδα. Ο Μπορ έμεινε άλλη μια εβδομάδα για να μιλήσει στον κόσμο και να απολαύσει το τοπίο. Για περίπου μισή ώρα ο Μπορ μιλούσε σε εμένα μόνο, καθώς περπατούσαμε πάνω-κάτω στην παραλία. Η εμπειρία ήταν για μένα μεγάλη δοκιμασία, διότι η φωνή του ίσα που ακούγεται και κάθε φορά που έσκαγε ένα κύμα η σοφία του χανόταν ανεπανόρθωτα. Έμαθα πολλά για τους αγώνες που έκανε στα χρόνια του πολέμου, για να πείσει τον Ρούσβελτ και τον Τσόρτσιλ ότι η ατομική βόμβα δεν ήταν κάτι που θα μπορούσαν να κρατήσουν για τον εαυτό τους. Πίστευε τότε ότι οι Ρώσοι θα έφτιαχναν σύντομα τις δικές τους βόμβες και ότι η μόνη ευκαιρία να αποφευχθεί μια καταστροφή ήταν να γίνουν άμεσα διαπραγματεύσεις με τη Ρωσία ώστε να εγκαταλειφθεί η μυστικότητα και από τις δύο πλευρές. Φυσικά, δεν κατάφερε να πείσει τον Ρούσβελτ και τον Τσόρτσιλ. Όμως είπε ότι είχε τον στρατηγό [Γιαν] Σματς και τον Λόρδο Χάλιφαξ στο πλευρό του. Χάρηκα για τον ενθουσιασμό που έδειξε ο Μπορ για το διαστημόπλοιό μας. Θεωρεί ότι μπορεί να βοηθήσει σε μια ακόμη λογική διαπραγμάτευση με τη Ρωσία. Φυσικά, οι δυσκολίες τώρα είναι από πολλές απόψεις μεγαλύτερες από ό,τι ήταν το 1944. Αλλά τουλάχιστον δεν υπάρχει τόση εμμονή με τη μυστικότητα, όπως τότε. Οι πολιτικοί έχουν μάθει ότι τα μυστικά δεν παραμένουν μυστικά για πάντα, και μιλάμε πολύ πιο ελεύθερα απ’ ό,τι το 1944. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε πολλά να προσφέρουμε στη Ρωσία ως αντάλλαγμα για το άνοιγμα της χώρας τους σε εμάς. Δεν τρέφω μεγάλες ελπίδες ότι μπορούμε να λύσουμε τα ζητήματα που αφορούν τον πόλεμο και την ειρήνη με αυτόν τον τρόπο. Όμως θα είμαι ικανοποιημένος αν το προσπαθήσουμε. Ο Μπορ με ενθάρρυνε πολύ. 28 Αυγούστου 1963 Ουάσινγκτον, D.C. Θα ήθελα να σας γράψω για τα σημερινά γεγονότα, όσο είναι ακόμα φρέσκα στο μυαλό μου.[2] Σταμάτησα τη δουλειά μου στις 11 π.μ. και περπάτησα από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ μέχρι τη Λεωφόρο Συντάγματος, λίγα τετράγωνα μακριά. Η φαρδιά λεωφόρος ήταν εντελώς άδεια από κυκλοφορία και γεμάτη ανθρώπους. Περπάτησα ως το τέλος της λεωφόρου όπου ξεκινούσε η πορεία, και στη συνέχεια ενώθηκα με τους ανθρώπους και περπάτησα μαζί τους ως την άλλη άκρη, φτάνοντας στο Μνημείο του Λίνκολν. Το βρήκα πολύ συγκινητικό να συμμετέχω στην πορεία μαζί με όλο αυτόν τον κόσμο. Να βλέπω έστω και για μια φορά την ιστορία να δημιουργείται, αντί μόνο να διαβάζω και να γράφω γι’ αυτήν. Η πορεία ήταν ήσυχη. Δεν υπήρχε μουσική και ποδοβολητά. Μόνο άνθρωποι που βημάτιζαν με την ησυχία τους στη λεωφόρο. Κάθε ομάδα ανθρώπων κρατούσε πανό που έγραφε από πού προερχόταν. Πού και πού κάποιοι φώναζαν ή ζητωκραύγαζαν όταν μια ομάδα ερχόταν από κάποια δύσκολη περιοχή, όπως το Μπέρμιγχαμ, η Αλαμπάμα ή το Όλμπανι της Γεωργίας ή η κομητεία Πρινς Έντουαρντ της Βιρτζίνια. Οι περισσότεροι από όσους έρχονταν από τον Βαθύ Νότο δεν είχαν ξαναφύγει μακριά ποτέ από τα σπίτια τους και κανείς ποτέ δεν είχε ζητωκραυγάσει γι’ αυτούς. Πρέπει να ήταν ξεχωριστή εμπειρία να βλέπουν τόσο πολλούς φίλους μαζεμένους. Υπήρχε δε μια ενδιαφέρουσα διαφορά μεταξύ των ανθρώπων από τον Βορρά κι εκείνων από τον Νότο. Οι βόρειοι ήταν ως επί το πλείστον καλοντυμένοι οικογενειάρχες, άντρες και γυναίκες, πολλοί από αυτούς συνδικαλιστές, που τους είχαν φέρει στην Ουάσιγκτον τα συνδικάτα τους. Οι νότιοι ήταν πολύ νεότεροι, οι περισσότεροι από αυτούς σχεδόν παιδιά, και έμοιαζαν να αντιπροσωπεύουν την ελπίδα για το μέλλον, με τα φωτεινά πρόσωπα και τα χαρούμενα ρούχα τους. Φυσικά, στις κακές νότιες πολιτείες ένας άνθρωπος με οικογενειακές ευθύνες δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά να φυλακιστεί, γι’ αυτό πρέπει αναγκαστικά τον αγώνα να τον συνεχίσουν οι νέοι. Ορισμένες από αυτές τις νότιες ομάδες τραγούδησαν πολύ όμορφα τραγούδια για την ελευθερία τους, ενώ οι βόρειοι άκουγαν. Η πορεία κατά μήκος της Λεωφόρου Συντάγματος ξεκίνησε στις έντεκα και συνεχίστηκε για τρεις ώρες χωρίς καμία στάση. Είπαν ότι ήρθαν 250.000 άνθρωποι. Εκτιμώ ότι πρέπει ήταν περίπου 80% μαύροι από τον Βορρά, 10% λευκοί από τον Βορρά, 10% μαύροι από τον Νότο. Ο καιρός ήταν καλός, η θερμοκρασία σχεδόν 28 βαθμοί, με δροσερό αεράκι και ηλιόλουστο ουρανό. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν απολάμβαναν την εκδρομή τους. Τους είχαν πει να αφήσουν τα παιδιά στο σπίτι, κι έτσι το κλίμα ήταν εντελώς διαφορετικό απ’ ό,τι αν βρίσκονταν σε διακοπές. Ήταν αρκετά χαλαροί, αλλά με μια βαθιά σοβαρότητα. Από τις δύο έως τις τέσσερις πραγματοποιήθηκαν οι επίσημες ομιλίες στο Μνημείο του Λίνκολν. Η τεράστια φιγούρα του Λίνκολν, που έστεκε επιβλητικά πάνω από τα ηχεία, δρούσε καταλυτικά. Οι ομιλίες ήταν γενικά εκπληκτικές. Μίλησαν όλοι οι διάσημοι μαύροι ηγέτες, εκτός από τον Τζέιμς Φάρμερ, ο οποίος έστειλε γραπτό μήνυμα από μια φυλακή της Λουιζιάνας. Καλύτερος από όλους ήταν ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο οποίος μιλάει σαν προφήτης της Παλαιάς Διαθήκης. Μάγεψε ένα ολόκληρο κοινό 250.000 ανθρώπων με τη βιβλική ρητορική ικανότητά του. Ένιωσα ότι θα μπορούσα να πάω στη φυλακή γι’ αυτόν ανά πάσα στιγμή. Νομίζω ότι όλη αυτή η υπόθεση ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη. Όλοι αυτοί οι 250.000 άνθρωποι έδειξαν εξαιρετικά καλή διάθεση και πειθαρχία όλη την ημέρα. Και κατέστησαν αδιαμφισβήτητα σαφές ότι αν τα αιτήματά τους δεν ικανοποιηθούν άμεσα θα επιστρέψουν μια μέρα με πολύ διαφορετική διάθεση. Βλέποντας όλα αυτά, δυσκολεύτηκα να κρατήσω τα δάκρυα να μην κυλήσουν από τα μάτια μου. Copyright © 2018 by Freeman Dyson — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Cécile Morette, η μετέπειτα Cécile DeWitt (1922-2017), γαλλίδα φυσικός. [2] Η Πορεία στην Ουάσινγκτον για την Εργασία και την Ελευθερία, την οποία οργάνωσαν οι A. Philip Randolph και Bayard Rustin, και στην οποία ο Martin Luther King Jr. εκφώνησε την περίφημη ομιλία του «I Have a Dream».

Σύνδεση