Για τη θεατρική πορεία των Δαναΐδων του Ανδρέα Κάλβου

Κατά το προηγούμενο διάστημα, παρουσιάστηκαν αρκετά δημοσιεύματα ‒τόσο διαδικτυακώς όσο και εντύπως‒ για την ιταλόγλωσση τραγωδία Οι Δαναΐδες (Le Danaidi, 1818, 1820) του Ανδρέα Κάλβου, με αφορμή τις δύο παραστάσεις στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου στις 2-3 Αυγούστου 2019 που συνέπεσαν με τη συμπλήρωση των 150 χρόνων από τον θάνατο του ποιητή.[1] Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην είδηση ότι οι εν λόγω παραστάσεις, υπό τη σκηνοθετική καθοδήγηση της Νατάσας Τριανταφύλλη, η οποία αξιοποίησε τη σύγχρονη μετάφραση του έργου από τον Δημήτρη Αρβανιτάκη και την Έφη Καλλιφατίδη[2], θα παρουσίαζαν «για πρώτη φορά στο θέατρο» μιαν «άγνωστη» τραγωδία του Κάλβου, η οποία παρέμενε «άπαιχτη» επί σχεδόν διακόσια χρόνια από την εποχή της συγγραφής της[3]. Εντούτοις, για την ιστορία, οφείλομε εδώ να αναφέρομε ότι οι Δαναΐδες του Κάλβου, αφενός δεν είναι άγνωστες στα ελληνικά γράμματα ‒έστω και αν οι παλαιότερες μεταφράσεις τους παραμένουν δυσπρόσιτες στο ευρύ αναγνωστικό κοινό‒ και αφετέρου δεν είναι «άπαιχτες» από σκηνής καθώς έχουν ήδη παρασταθεί στο παρελθόν, συνολικά από τρεις ερασιτεχνικούς και από δύο επαγγελματικούς θιάσους, σε μια χρονική περίοδο έξι δεκαετιών. Η πρώτη μετάφραση του έργου στα ελληνικά πραγματοποιήθηκε και δημοσιεύθηκε στα 1939 από τη Μαριέττα Γιαννοπούλου-Μινώτου, ενώ στα 1960 περιελήφθη σε έναν συγκεντρωτικό τόμο με μεταφράσεις και βιοεργογραφικά κείμενά της για τον Κάλβο.[4] Στο ίδιο αυτό εορταστικό «Έτος Κάλβου 1960» δημοσιεύθηκε και μια καινούργια μετάφραση των Δαναΐδων από τον Ρήγα Γαρταγάνη, σε μια από τις πληρέστερες εργασίες που είδαν το φως, έως εκείνη τη στιγμή, υπό τη μορφή καλβικών «Απάντων»[5], ενώ μια τρίτη μεταφραστική προσπάθεια από τον Γεώργιο Θ. Ζώρα έμεινε, δυστυχώς, ανολοκλήρωτη, καταλείποντας μεταφρασμένους τους πρώτους 455 στίχους της τραγωδίας οι οποίοι δημοσιεύθηκαν μετά τον θάνατό του, στα 1986.[6] Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί, ότι η προαναφερόμενη μετάφραση της Μινώτου, η οποία χρησιμοποιήθηκε διαχρονικά σε όλες τις θεατρικές παραστάσεις του έργου, γνώρισε και μια τελευταία αναδημοσίευση στα 1992 για λογαριασμό της Νομαρχίας Ζακύνθου με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή.[7] Ως προς τη σκηνική πορεία των Δαναΐδων, η ιστορικά πρώτη καταγεγραμμένη παράσταση δόθηκε στην Αθήνα, στις 18 Μαΐου 1940, στο Θέατρο Αρσακείου Ψυχικού από μαθήτριες της Ε΄ τάξεως Γυμνασίου του ίδιου σχολείου, σκηνοθετημένη από τον εκπαιδευτικό Ορέστη Κοντογιάννη, στην ‒πρόσφατη τότε‒ μετάφραση της Μινώτου. Με αφορμή την παράσταση αυτή, που δεν πέρασε απαρατήρητη, ο Γεράσιμος Σπαταλάς, στον απόηχο των κινητοποιήσεων του προηγούμενου έτους για τη μετακομιδή των οστών του ποιητή, έγραφε με οξυδέρκεια σε ένα κριτικό του σημείωμα στις 25 Μαΐου 1940: «Το έργο έχει αναμφισβήτητα χαρίσματα και στέκεται θαυμάσια στο θέατρο. Κι’ αυτό το διαπίστωσε πανηγυρικά η αριστοτεχνική παράσταση του Αρσακείου. Γι’ αυτό σωστό θά ’τανε το έργο αυτό να το παίξει κάποιος από τους καλούς μας θιάσους, τώρα μάλιστα που πρόκειται να γίνουν οι γιορτάδες της μετακομιδής των λειψάνων του Κάλβου από την Αγγλία».[8] Ωστόσο, οι έγκαιρες παραινέσεις του Σπαταλά δεν εισακούστηκαν, όπως άλλωστε δεν τελεσφόρησαν και οι προπολεμικές εκείνες ενέργειες για τη μετακομιδή των οστών του ποιητή από το Λάουθ στη Ζάκυνθο, που ματαιώθηκαν λόγω του πολέμου. Τελικά, η επί μακρόν αναμενόμενη μετακομιδή των οστών, πραγματοποιήθηκε δύο δεκαετίες αργότερα, στα 1960 και με την ευκαιρία αυτή, ‒παράλληλα με τον εορτασμό για την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα‒ δόθηκαν στις 21-22 Μαΐου καθώς και ανήμερα της μετακομιδής, στις 5 Ιουνίου 1960, συνολικά τρεις παραστάσεις των Δαναΐδων, στο ζακυνθινό Θέατρο «Ακροπόλ», από μαθητές και μαθήτριες του Γυμνασίου Ζακύνθου.[9] Η επόμενη σκηνική παρουσίαση της τραγωδίας δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από τον διαμορφωμένο επετειακό κανόνα και έτσι στην εκπνοή του «Έτους Κάλβου 1969» για τα εκατοντάχρονα από τον θάνατο του ποιητή ‒ακολουθώντας μιαν ακόμα εκταφή των οστών, από τον προσωρινό τάφο στον περίβολο του Αγίου Γεωργίου των Φιλικών και την οριστική τοποθέτησή τους στο Μαυσωλείο του «Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων» στις 17 Ιανουαρίου 1968‒ παραστάθηκαν οι Δαναΐδες στις 21 Δεκεμβρίου 1969, και πάλι από μαθητές και μαθήτριες, των Γυμνασίων Αρρένων και Θηλέων Ζακύνθου, στην αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου της πόλης.[10] Είναι γεγονός, ότι στο επόμενο «Έτος Κάλβου 1992» σημειώθηκε μια σημαντική ώθηση και ανανέωση στις καλβικές σπουδές[11], θέτοντας τις βάσεις για τη σταδιακή αποδέσμευση του «εθνικού ποιητή» Κάλβου από λογής «εξαρτήσεις» και προκαταλήψεις, με τη διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για μια ουσιαστικότερη ανάγνωση και επανεξέταση του συνολικού καλβικού έργου, που μας επιτρέπει, ειδικά σήμερα ‒μέσω και της συνεχιζόμενης έκδοσης των Έργων του Κάλβου από το Μουσείο Μπενάκη, ως αποκορύφωμα αυτής της πορείας‒ να βλέπομε καθαρότερα τον άνθρωπο, ποιητή και λόγιο Κάλβο στην ιστορική και πνευματική του ακεραιότητα. Σε αυτή, λοιπόν, την ευτυχή επετειακή συγκυρία, η τέταρτη κατά σειρά παράσταση των Δαναΐδων είχε την ειδοποιό διαφορά ότι δόθηκε για πρώτη φορά από έναν κανονικό, επαγγελματικό θίασο («Θεατρικός Κύκλος ’85») περιοδεύοντας σε θέατρα ανά την Ελλάδα, κατά τη θεατρική περίοδο 1992-1993 και συμπληρωματικά στα 1994. Τη σκηνοθεσία αυτής της πρώτης επαγγελματικής παράστασης των Δαναΐδων, είχε αναλάβει ο Παναγιώτης Κωνσταντίνου, τον σχεδιασμό των σκηνικών και των κοστουμιών ο Γιάννης Καρύδης, ενώ τη μουσική είχε γράψει ο Μίμης Πλέσσας. Τους τρεις πρωταγωνιστικούς ρόλους, ερμήνευσαν τότε οι ηθοποιοί: Δημήτρης Πετράτος (Δαναός), Λάια Παγκάλου (Υπερμνήστρα) και Γιώργος Πετρινόλης (Λυγκέας), με τη σύμπραξη επταμελούς γυναικείου χορού[12]. Η πρεμιέρα, πραγματοποιήθηκε στις 18 Ιουλίου 1992 στο «Υπαίθριο Δημοτικό Θέατρο Ζακύνθου» στο πλαίσιο των ευρύτερων τιμητικών εκδηλώσεων της Νομαρχίας Ζακύνθου για τον Ανδρέα Κάλβο[13], ενώ αργότερα δόθηκαν παραστάσεις σε θέατρα της Λευκάδας, Κεφαλλονιάς, Κέρκυρας, Πάργας, Καβάλας, Θάσου, Ναυπλίου, Νέας Κίου, Πόρου, καθώς και στο αρχαίο θέατρο Άργους (μια παράσταση υψηλού συμβολισμού, λόγω του μυθικού Δαναού), όπως και στο αρχαίο θέατρο της Μαντινείας. Ακολούθως, με άδεια του Υπουργείου Παιδείας, η τραγωδία παρουσιάστηκε και στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, σε Γυμνάσια και Λύκεια της Πελοποννήσου, Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας, ενώ η επιτυχημένη της πορεία συνεχίστηκε και στα 1994 με παραστάσεις στον Νομό Λακωνίας (Απρίλιος 1994) και, τέλος, στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (Σεπτέμβριος 1994). Το πέμπτο σκηνικό ανέβασμα των Δαναΐδων πραγματοποιήθηκε κατά τη θεατρική περίοδο 1997-1998 από τον θίασο «Νέος Θεατρικός Κύκλος ’85» ‒μετεξέλιξη του παλαιότερου θιάσου, που παρουσίασε το έργο στα 1992‒ σε καινούργια σκηνοθεσία, με τεχνοτροπικά στοιχεία δανεισμένα από το λυρικό μελόδραμα, από τον Χρήστο Τσάγκα[14], ο οποίος ερμήνευσε τότε τον ρόλο του Δαναού, δίπλα στη Λάια Παγκάλου (Υπερμνήστρα) και τον Γιώργο Πετρινόλη (Λυγκέα), με τη συμμετοχή εξαμελούς γυναικείου χορού[15]. Η συγκεκριμένη, δεύτερη επαγγελματική παράσταση που συνέστησε για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό την τραγωδία του Κάλβου, ως ένα αυτόνομο καλλιτεχνικό γεγονός απαλλαγμένο από επετειακές «συμβατικότητες», έκανε πρεμιέρα στην Αθήνα, στις 3 Σεπτεμβρίου 1997, στο χειμερινό Θέατρο «Κνωσός» και δύο μέρες μετά, στις 5 Σεπτεμβρίου, επαναλήφθηκε στο Θέατρο Αναβρύτων (κτήμα Συγγρού), ενώ αργότερα παίχτηκε και πάλι στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, κάνοντας περιοδεία σε Γυμνάσια και Λύκεια της Νότιας και Δυτικής Αττικής, για να κλείσει τη σκηνική της πορεία τον Φεβρουάριο του 1998. Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν, γίνεται σαφές ότι το φετινό ανέβασμα των Δαναΐδων στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου δεν αποτελεί την πρώτη θεατρική παρουσίαση του έργου, αλλά την τελευταία, σε μια σειρά παραστάσεων που διαμόρφωσαν την ‒περιορισμένη έστω‒ σκηνική παράδοση της τραγωδίας, όπως τη γνωρίζομε μέσα από τις διαθέσιμες πηγές, από το 1940 έως το 1969 και πληρέστερα, από το 1992 έως και το 1998. Το πλεονέκτημα των φετινών δύο παραστάσεων είναι ότι αποτέλεσαν μέρος ενός σημαντικού καλλιτεχνικού θεσμού, εθνικής εμβέλειας (Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου), με ό,τι συνεπάγεται για την προώθηση και ανάδειξη του εγχειρήματος, επανασυστήνοντας υπό ευνοϊκότερους πλέον όρους τις καλβικές Δαναΐδες στο ελληνικό κοινό, με σύμμαχο μιαν ιδιαιτέρως προσεγμένη μετάφραση, πλαισιωμένη εκδοτικώς από την εμβριθή εισαγωγή του Ιταλού φιλολόγου Λουίτζι Τρέντι, ο οποίος, ευθύς εξαρχής, αποκαθιστούσε τη δραματουργική αξία των παραγνωρισμένων Δαναΐδων, κάνοντας λόγο για ένα έργο «προικισμένο με χαρακτηριστικά τέτοια που να του επιτρέπουν να συγκριθεί, σαν πραγματικό αριστούργημα, με τη συχνά μέτρια και στερεοτυπική κλασικιστική δραματική παραγωγή των πρώτων δεκαετιών του δέκατου ένατου αιώνα»[16]. Από τη θέση αυτή, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον Διονύση Σέρρα, στη Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού και στον Κώστα Γ. Παπαγεωργίου, για την πρόθυμη βιβλιογραφική υποστήριξη, και ιδιαιτέρως στους ηθοποιούς, Λάια Παγκάλου και Γιώργο Πετρινόλη καθώς και στην Καλλιόπη Πετρινόλη, για τις πολύτιμες πληροφορίες και το αρχειακό υλικό που έθεσαν στη διάθεσή μου. Επίσης, τον ηθοποιό Λάμπρο Τσάγκα, για τα επιπλέον διευκρινιστικά στοιχεία και τις χρήσιμες συζητήσεις μας. [1] «Οι Δαναΐδες» του Ανδρέα Κάλβου. Μετάφραση: Δημήτρης Αρβανιτάκης – Έφη Καλλιφατίδη. Σκηνοθεσία: Νατάσα Τριανταφύλλη. Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη. Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη. Μουσική: Μonika [Χριστοδούλου]. Δραματουργία: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου. Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης. Βοηθοί σκηνοθέτη: Μαρία Κακάρογλου, Δήμητρα Μητροπούλου. Φωτογραφίες: Λάμπρος Ρουμελιωτάκης. Video-teasers: Δημήτρης Μακρής. Social Media: Σμαράγδα Φουρίκη. Διεύθυνση Παραγωγής: Μανόλης Σάρδης - Pro4. Βοηθός διευθυντή παραγωγής: Χριστίνα Πολυχρονιάδου. Διανομή: Λάζαρος Γεωργακόπουλος (Δαναός), Λένα Παπαληγούρα (Υπερμνήστρα), Άρης Μπαλής (Λυγκέας). Τραγούδι: Άρτεμις Μπόγρη. [2] Ανδρέας Κάλβος: Έργα. Τόμος. Α΄, Ποιητικά. Μέρος Πρώτο: Δημοσιευμένα (Le Danaidi – Ελπίς πατρίδος – Η Λύρα. Ωδαί – Η Λύρα. Νέαι ωδαί), επιμέλεια-σχόλια: Luigi Trenti - Ευριπίδης Γαραντούδης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2016, σ. 95-205. [3] Ενδεικτικά βλ. «Κάλβος έπειτα από δύο αιώνες σιωπής», εφ. Η Καθημερινή, 25 Ιουνίου 2019· «Οι “Δαναΐδες” στο Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου», εφ. Πρώτο Θέμα, 18 Ιουλίου 2019· Μυρτώ Λοβέρδου, «Οι κατά Κάλβον “Ικέτιδες”», εφ. Το Βήμα, 28 Ιουλίου 2019· «Οι “Δαναΐδες” του Ανδρέα Κάλβου αποκαλύπτονται για πρώτη φορά στην Επίδαυρο ύστερα από 200 χρόνια». (Συνέντευξη Νατάσας Τριανταφύλλη και Λένας Παπαληγούρα στη Λίνα Ρόκου, 23 Ιουλίου 2019), στον ιστότοπο: m.popaganda.gr/art/theatre/danaides/ [4] Η μετάφραση είχε δημοσιευθεί σε συνέχειες υπό το φιλολογικό ψευδώνυμο «Μαριέττα Επτανησία», της Μ. Γιαννοπούλου-Μινώτου, μεταξύ Απριλίου-Οκτωβρίου 1939, βλ. περ. Ελληνική Επιθεώρησις, έτος ΛΒ΄, αρ. 378 (Απρ. 1939), σ. 93-97· αρ. 379 (Μάιος 1939), σ. 112-115· αρ. 380 (Ιούν. 1939), σ. 130-132· αρ. 381 (Ιούλ. 1939), σ. 146-149· αρ. 382-383 (Αύγ.-Σεπτ. 1939), σ. 178· αρ. 384 (Οκτ. 1939), σ. 188. Περιελήφθη αργότερα και στον τόμο: Μαριέττα Ε. Γιαννοπούλου, [Επτανησιακά Α΄] Ανδρέας Κάλβος. Ιστορική Βιογραφία. Ωδή στους Ιονίους, Θηραμένης, Δαναΐδες, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήναι [1960], σ. 137-160. [5] Βλ. Ρήγας Γαρταγάνης (Αρκάδιος), Ανδρέας Κάλβος, Άπαντα 1792-1960, Ο Κεραμεύς, Αθήναι 1960, σ. 161-194. [6] Βλ. Γεράσιμος Γ. Ζώρας, «“Οι Δαναΐδες” του Ανδρέα Κάλβου και μια μετάφρασή τους στα ελληνικά», περ. Διαβάζω, αρ. 140 (26.03.1986), σ. 41-47. (Στη σ. 41, αναδημοσιεύεται φωτογραφία από την ερασιτεχνική παράσταση στη Ζάκυνθο, στις 21.12.1969). [7] Βλ. Δελτίο της Οργανωτικής Επιτροπής για το έτος Κάλβου, αρ. 3 (Μάρτης 1992), Νομαρχία Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1992, σ. 81-128· πβ. Διονύσης Σέρρας, «Η Ζάκυνθος για τον Ανδρέα Κάλβο. Μνημονεύοντας πρόσωπα και γεγονότα», περ. Επτανησιακά Φύλλα, τ. ΚΘ΄, αρ. 3-4 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 2009), σ. 695. [8] Βλ. Γεράσιμος Σπαταλάς, «Οι “Δαναΐδες” του Κάλβου», περ. Πνευματική Ζωή, χρόνος Δ΄, αρ. 63 (25 Μαΐου 1940), [στήλη: Θέατρο και Τέχνες], σ. 118. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το εισιτήριο της παράστασης κόστιζε 50 δραχμές και διετίθετο υπέρ του Ταμείου Υποτροφιών του Συνδέσμου Αποφοίτων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, βλ. Η Εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Αρσάκεια-Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996. Εκατόν εξήντα χρόνια Παιδείας, Αθήνα 1996, σ. 184. Για τους συντελεστές, της παράστασης, αναλυτικά στοιχεία βλ. «Αι Δαναΐδες του Κάλβου», Ελεύθερον Βήμα, 18 Μαΐου 1940. Περισσότερα για την απήχηση και την κριτική αποτίμηση αυτής της πρώτης παρουσίασης των Δαναΐδων, βλ. Γιώργος Ανδρειωμένος, Βιβλιογραφία Ανδρέα Κάλβου (1818-1988), Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1993, αρ. 2727β, 2728, 2729 (σ. 596) και αρ. 2729α (σ. 597). [9] Ενδεικτικά, βλ. «Τελετή μετακομιδής οστών Ανδρ. Κάλβου», εφ. Προοδευτική, Ζάκυνθος, 8 Ιουνίου 1960, σ. 4· πβ. Διονύσης Σέρρας, «Η Ζάκυνθος για τον Ανδρέα Κάλβο...», ό.π., σ. 670, 677, 681, 684. Ειδικότερα για τις εν λόγω παραστάσεις, βλ. Γιώργος Ανδρειωμένος, Βιβλιογραφία..., ό.π., αρ. 90 (σ. 20), αρ. 2820, 2827 (σ. 610), αρ. 2829, 2831 (σ. 611). [10] Idem, αρ. 2946α, 2947 (σ. 631), αρ. 2959 (σ. 633). [11] Αναλυτικότερα βλ. Θεοδόσης Πυλαρινός - Χρυσούλα Καραντζή, «Επισκόπηση του Έτους Κάλβου», περ. Πόρφυρας, τχ. 64-65 (Ιαν.-Ιούν. 1993), σ. 387-397. [12] Τα αναλυτικά στοιχεία των συντελεστών, αντλούνται από το πρόγραμμα της παράστασης και έχουν ως εξής: Ανδρέα Κάλβου «Δαναΐδες». Έτος Κάλβου 1992, Περίοδος ’92-’93, «Θεατρικός Κύκλος ’85», Λάιας Παγκάλου - Γιώργου Καρβουνιάρη. Μετάφραση: Μαριέττας Γιαννοπούλου-Μινώτου. Σκηνοθεσία: Παναγιώτης Κωνσταντίνου. Μουσική: Μίμης Πλέσσας. Σκηνικά-Κοστούμια: Γιάννης Καρύδης. Κινησιολογία: Σίσυ Στεφανάτου - Χρήστος Αγγέλου. Εκτέλεση σκηνικών: Τάσος Αμπατζής. Φωτισμός: Κώστας Κάρβης. Ηχητικός: Γιώργος Νομικός. Μηχανικός σκηνής: Τάσος Καρβουνιάρης. Φωτιστής: Χρήστος Καρύδας. Αμπιγιέζ: Μαίρη Καρτάλια. Διεύθυνση Παραγωγής: Κώστας Κόνιαρης. Διανομή: Δημήτρης Πετράτος (Δαναός), Λάια Παγκάλου (Υπερμνήστρα), Γιώργος Πετρινόλης (Λυγκέας). Χορός: Μαίρη Βενέζη, Ίτσα Καραβέλα, Ραλλού Μιχαλοπούλου, Μαρία Πολυκάρπου, Σάσα Σαβάκη, Μαρία Τζανουκάκη, Πόπη Χριστοδούλου. [13] Βλ. «“Δαναΐδες” στη Ζάκυνθο», εφ. Το Έθνος, 18 Ιουλίου 1992: «Σήμερα δίνεται στη Ζάκυνθο η παγκόσμια πρεμιέρα της τραγωδίας του Ανδρέα Κάλβου “Δαναΐδες”, από το “Θεατρικό Κύκλο ’85”, σε σκηνοθεσία Παναγιώτη Κωνσταντίνου, μουσική Μίμη Πλέσσα και σκηνικά-κοστούμια Γιάννη Καρύδη. Ο “Θεατρικός Κύκλος ’85” θα συνεχίσει τις παραστάσεις του έργου στα Επτάνησα και στη συνέχεια στην υπόλοιπη Ελλάδα.»· πβ. «“Δαναΐδες” στη Ζάκυνθο», εφ. Απογευματινή, 17 Ιουλίου 1992· «Παγκόσμια πρώτη», εφ. Μεσημβρινή, 17 Ιουλίου 1992· «Δαναΐδες του Κάλβου», εφ. Η Νίκη, 18 Ιουλίου 1992· «Θεατρικά», εφ. Ο Λόγος, 18 Ιουλίου 1992· Αμάντα Μιχαλοπούλου, «Φόρος τιμής στον Ανδρέα Κάλβο», εφ. Η Καθημερινή, 20 Μαρτίου 1992· «“Ωδές” εις τον Ανδρέα Κάλβο», εφ. Το Βήμα, «Νέες Εποχές», 22 Μαρτίου 1992. Στο αρχείο Γ. Πετρινόλη, μεταξύ άλλων κρίσεων για την παράσταση, σώζεται σε χειρόγραφη μορφή και ένα κριτικό σημείωμα ‒πιθανότατα ανέκδοτο‒ του αείμνηστου Ανδρέα Παναγόπουλου (1940-2009), με τίτλο «Οι Δαναΐδες του Ανδρέα Κάλβου στη γενέθλια γη του ποιητή, Σάββατο, 18.7.1992». Δεν αποκλείεται, η παρακολούθηση της συγκεκριμένης παράστασης να έδωσε το έναυσμα στον Α. Παναγόπουλο για μια περαιτέρω ενασχόληση με το κείμενο των Δαναΐδων, όπως αποτυπώνεται σε ένα μεταγενέστερο μελέτημά του, όπου εκεί συσχετίζει την εισαγωγή της καλβικής τραγωδίας με συγκεκριμένες στροφές από την ωδή «Ο Ωκεανός», βλ. «Αρχαίο Δράμα και Φύση», περ. Γράμματα και Τέχνες, τχ. 68 (Απρ.-Ιούν. 1993), σ. 24-27. [14] Στο σκηνοθετικό σημείωμα διαβάζομε, τα εξής: «Η αντίληψη της σκηνοθεσίας ακολουθεί την τεχνοτροπία της όπερας, χωρίς φυσικά, την τραγουδιστική και μουσική εκτέλεση, αλλά ενώ οι μονόλογοι και τα χορικά, στην όπερα αποδίδονται με άριες και χορωδία, στη θεατρική παράσταση αποδίδονται με διάθεση απελπισμένη και ακραία απόγνωση των ηρώων, και του διπλού χορού». Έχει ενδιαφέρον το γεγονός, ότι στη φετινή παράσταση των Δαναΐδων, τα χορικά διατηρήθηκαν στην ιταλική γλώσσα του πρωτοτύπου και ερμηνεύθηκαν από μια μεσόφωνο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, μελοποιημένα στο ύφος της όπερας. Τέλος, με την ευκαιρία, αξίζει εδώ να μνημονεύσομε και την εξαιρετική απαγγελία των καλβικών Ωδών από τον αείμνηστο Χρ. Τσάγκα (1939-2011), στην πρόσφατη έκδοση: Ανδρέας Κάλβος, Ωδαί. (Διαβάζει ο Χρήστος Τσάγκας. Μουσική-Ενορχήστρωση: Φίλιππος Περιστέρης, Επιμέλεια: Μπενάρδος Ζώης), Δρόμων, Αθήνα, Ιούνιος 2019. [15] Τα αναλυτικά στοιχεία των συντελεστών της παράστασης, όπως αντλούνται από το πρόγραμμα: Ανδρέα Κάλβου «Δαναΐδες», Νέος Θεατρικός Κύκλος ’85, Περίοδος ’97-’98. Σκηνοθεσία: Χρήστος Τσάγκας. Σκηνικά-Κοστούμια: Μελίνα Βιόλαντζη. Μουσική: Μίμης Πλέσσας. Κινησιολογία: Κρις Αγγέλου. Εκτέλεση σκηνικού: Κούκης - Θανόπουλος. Επιμέλεια σκηνικού: Γιώργος Κάρβης. Φωτισμοί: Νίκος Δρόσος. Ηχητικός: Κώστας Καρβουνιάρης. Φωτιστής: Νίκος Δρόσος. Μηχανικός σκηνής: Ηλίας Καλαμπόκης. Αμπιγιέζ: Μαίρη Καρτάλια. Φωτογράφιση πρόβας: Γιάννης Αντωνάκος. Διεύθυνση Παραγωγής: Σπύρος Βαμβουκάκης - Γιώργος Καρβουνιάρης. Διανομή: Χρήστος Τσάγκας (Δαναός), Λάια Παγκάλου (Υπερμνήστρα), Γιώργος Πετρινόλης (Λυγκέας). Χορός: Τασία Βαλαχή, Αλίκη Κατσαβού, Ντότη Πριονά, Μαίρη Σιδέρη, Κατερίνα Σουβλή, Δανάη Τζήμα. [16] Βλ. Ανδρέας Κάλβος: Έργα..., ό.π., σ. 19.

Για τη θεατρική πορεία των Δαναΐδων του Ανδρέα Κάλβου

Σύνδεση