Το «ταραγμένο σπίτι» στο έργο του Ίαν ΜακΓιούαν

Ίαν ΜακΓιούαν, Μηχανές σαν κι εμένα, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, [υπό έκδοση] Αθήνα 2019 ---, Καρυδότσουφλο, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, Αθήνα 2016 ---, Νόμος περί τέκνων, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, Αθήνα 2014 1. Στο τέλος του νέου μυθιστορήματος του Ίαν ΜακΓιούαν Μηχανές σαν κι εμένα (κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2019), ο αφηγητής Τσάρλι Φρεντ επιστρέφει στο «ταραγμένο σπίτι» του έχοντας δεχτεί «την κατάρα ενός ματεριαλιστή» από τον Άλαν Τιούρινγκ επειδή κατέστρεψε, με ένα δυνατό «χτύπημα και με τα δυο χέρια», ένα ον «με συνείδηση»: το ανδροειδές του, ένα πρωτότυπο «τεχνητό ανθρωποειδές» που ονομάζεται Άνταμ. Ως τυπικός πρωταγωνιστής του ΜακΓιούαν, ο Τσάρλι έχει πλέον συνειδητοποιήσει ότι ζει σε έναν εκπεσόντα κόσμο «ενοχής», τραύματος και ηθικών προκλήσεων. Αναγνωρίζει ότι το οικείο περιβάλλον, το «σπίτι» στο οποίο επιστρέφει, είναι «ταραγμένο»: το μέλλον του Τσάρλι έχει υπονομευτεί αμετάκλητα από τις ολέθριες ενέργειές του. Ο μυθιστορηματικός Τιούρινγκ, ο οποίος αποτελεί την ηθική συνείδηση του μυθιστορήματος, θεωρεί τις ενέργειες του Τσάρλι αποτέλεσμα της αίσθησης ότι είχε «το δικαίωμα» να καταστρέψει τον Άνταμ φερόμενος «σαν κακομαθημένο παιδί». Ενώ ο 32χρονος Τσάρλι φέρεται ενδεχομένως ανώριμα, το ανδροειδές που αγοράζει από καπρίτσιο για ένα σεβαστό ποσό εξαντλώντας τις οικονομίες του είναι προγραμματισμένο να εξάγει μόνο λογικά συμπεράσματα και να καταλήγει σε πορίσματα βασισμένα σε ηθικές αρχές οι οποίες είναι απόλυτες. Η ακλόνητη αφοσίωση του Άνταμ στην αλήθεια προξενεί την εκδικητικότητα του Τσάρλι και υπογραμμίζει τον ηθικό σχετικισμό των σύγχρονων κοινωνικών προτύπων. Από την έκδοση του Χαμένου παιδιού (1987) κι έπειτα, ο ΜακΓιούαν αντιπαραβάλλει στη γραφή του το παρελθόν με το παρόν, τις ιδιωτικές ζωές με τη δημόσια πραγματικότητα, υποδηλώνοντας μέσω λεπτών παραλληλισμών πώς αλληλοαντικατοπτρίζονται και αλληλοεπηρεάζονται. Στα τελευταία τρία βιβλία που κυκλοφόρησαν την τελευταία πενταετία (Νόμος περί τέκνων, Καρυδότσουφλο και Μηχανές σαν κι εμένα), ο ΜακΓιούαν δίνει μια ζοφερή εικόνα ενός σύγχρονου κόσμου που καταστρέφει τα παιδιά του βάζοντας τους ενήλικες πρωταγωνιστές, άντρες και γυναίκες, να βλάπτουν τους νεότερους χαρακτήρες που εξαρτώνται από εκείνους για την ευημερία τους. Γονείς και άνθρωποι με εξουσία προδίδουν διαρκώς την εμπιστοσύνη και την ευθύνη που είναι εγγενείς στους ρόλους τους, επιδεικνύοντας εγωιστικές και κοντόφθαλμες συμπεριφορές που μετατρέπουν κάθε έναν από τους φανταστικούς μικρόκοσμους του ΜακΓιούαν σε αλληγορία για τη σφαλερότητα της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας. Στα δύο από τα τρία πιο πρόσφατα μυθιστορήματα του ΜακΓιούαν (Νόμος περί τέκνων και Μηχανές σαν κι εμένα), ένας χαρακτήρας με το όνομα Άνταμ, που αποτελεί το συμβολικό παιδί, πεθαίνει εξαιτίας της απόσυρσης της φροντίδας εκ μέρους γονεϊκών μορφών που δεν συνδέονται πάντα μαζί του γενετικά. Ως εκ τούτου, το συμβολικό παιδί φέρνει στο προσκήνιο τις πολιτισμικές και ψυχολογικές παραμέτρους που δημιουργούν ανταγωνισμό μεταξύ των γενεών και υπογραμμίζει την έλλειψη ενσυναίσθησης και συμπόνιας που χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις στις τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες. 2. Νόμος περί τέκνων Το δέκατο τρίτο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν το οποίο κυκλοφόρησε το 2014, ο Νόμος περί τέκνων, υπογραμμίζει τη σημασία των δικανικών αρχών εξετάζοντας τον χαρακτήρα του δικαστή μέσα από την αλληλοσύνδεση της ιδιωτικής ζωής και του δημόσιου λειτουργήματος. Όπως οι πρωταγωνιστές του Σαββάτου (2005) και του Solar (2010), ο νευροχειρουργός Χένρυ Περόουν και ο φυσικός Μάικλ Μπίαρντ αντίστοιχα, οι οποίοι είναι πολύ επιτυχημένοι επιστήμονες αλλά λιγότερο ικανοί στα οικογενειακά ζητήματα, η 59χρονη Φιόνα Μέι, δικαστής του Ανωτάτου Δικαστηρίου, αισθάνεται πιο άνετα σε ρόλο σύγχρονου Σολομώντα, ακόμη και όταν καλείται να προεδρεύσει σε μια υπόθεση διαχωρισμού σιαμαίων διδύμων, παρά στην αντιμετώπιση προβλημάτων στον γάμο της. Μέσα από την τριτοπρόσωπη αφήγηση και την αποκλειστική επικέντρωση στην πρωταγωνίστρια, η αφήγηση περιορίζεται στις σκέψεις και τα συμπεράσματα της Φιόνα. Ως δικαστής, η Φιόνα Μέι είναι εύγλωττη και περιεκτική· ωστόσο, η απροθυμία της να εξετάσει τη συναισθηματική κατάστασή της απαιτεί από τον αναγνώστη να αφιερώσει στις σιωπές και τις παραλείψεις την ίδια προσοχή που αφιερώνει στις συναρπαστικές λεπτομέρειες των δικαστικών υποθέσεων. Ενώ τα μέρη του μυθιστορήματος που ασχολούνται με τις αμφιλεγόμενες δικαστικές υποθέσεις, όπως αυτές που αφορούν τα σιαμαία βρέφη, τη θρησκευτική εκπαίδευση των ανηλίκων ή την άρνηση ιατρικής θεραπείας, είναι λεπτομερή, το μέρος που εστιάζει στον εσωτερικό βίο του δικαστή αποφεύγει τις ρητές διευκρινίσεις. Βαθμηδόν διαφαίνεται η συναισθηματική ανωριμότητα της Φιόνα, η έλλειψη ενσυναίσθησης και η απόκρυψη της μοναξιάς της πίσω από την ασφαλή απόσταση της διανοητικής πειθαρχίας. Όταν ο έφηβος Άνταμ, τον οποίο σώζει, επιδιώκει τη φιλία της και περιμένει τη συναισθηματική εμπλοκή της, εκείνη δεν καταφέρνει να εκτιμήσει την επιτακτικότητα και την ένταση των απαιτήσεών του γιατί το οικείο περιβάλλον της, το «σπίτι» της, είναι «ταραγμένο». Στις πενήντα πέντε χιλιάδες λέξεις, ο Νόμος περί τέκνων είναι ένα βιβλίο σύντομο, εξαιρετικά ευανάγνωστο για έργο γεμάτο νομικές υποθέσεις, και παραπλανητικά απλό σε πρώτη ανάγνωση. Το μυθιστόρημα, δομημένο σε πέντε ενότητες, καθεμιά από τις οποίες καταλαμβάνει περίπου σαράντα με πενήντα σελίδες, αποτελεί μια περίπλοκη διερεύνηση των πολλών θεμάτων που προκύπτουν από τη διασταύρωση της προσωπικής με τη δημόσια ζωή της πρωταγωνίστριας. Με πολύ σασπένς η κορυφούμενη τρίτη ενότητα του μυθιστορήματος, η οποία επικεντρώνεται στη συνάντηση της Φιόνα ως δικαστή με τον Άνταμ, τον ασθενή που αρνείται τη μετάγγιση αίματος για θρησκευτικούς λόγους, προτού μεταφέρει τη δράση πίσω στη δικαστική αίθουσα, είναι ένας ύμνος στην εύρυθμη λειτουργία των θεσμών της ιατρικής και της δικαιοσύνης. Η συμπονετική στάση της Φιόνα κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο νοσοκομείο, που ακολουθείται από τη γεμάτη αυτοπεποίθηση και εξασκημένη παρουσία της στο δικαστήριο, αναδεικνύουν τον ορθολογισμό και την κοσμική σοφία που περικλείει η νομοθεσία από την οποία παίρνει τον τίτλο του το μυθιστόρημα, ο νόμος περί τέκνων. Το δεύτερο μισό του μυθιστορήματος (τέταρτη και πέμπτη ενότητα) αντιπαραθέτει την επαγγελματική ακεραιότητα με την ιδιωτική διαγωγή. Τα τρωτά σημεία της Φιόνα αποκαλύπτονται, αμφισβητώντας την ικανότητά της ως δικαστή να αντεπεξέλθει στις απρόβλεπτες συνέπειες της σωτηρίας της ζωής του νεαρού. Η Φιόνα αρνείται να δείξει μητρική φροντίδα ή να αναλάβει τον ρόλο του μέντορα, να δημιουργήσει φιλική σχέση ή να διατηρήσει οποιαδήποτε επαφή με τον Άνταμ, ο οποίος αισθάνεται εγκαταλελειμμένος. Η σοφή δικαστής δεν κατορθώνει να δείξει ενσυναίσθηση: είναι επαγγελματικά ακμαία, αλλά συναισθηματικά στεγνή. Σκηνή από την ταινία Εξιλέωση (Atonement), 2007, βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Ίαν ΜακΓιούαν, με τους Κίρα Νάιτλι και Τζέιμς ΜακΑβόι. Το μυθιστόρημα δεν ασχολείται μόνο με τις συγκρούσεις που προκύπτουν από τις απαιτήσεις που εγείρει ο ιδιωτικός εαυτός στη δημόσια περσόνα· αφορά επίσης τη θέση της θρησκευτικής πίστης εντός μιας κοσμικής κοινωνίας και τη σχέση της με την ευημερία και την ελευθερία. Όπως λέει ο ΜακΓιούαν στο “The law versus religious belief”, ένα διαφωτιστικό δοκίμιο στον Guardian όπου αναλύει εκτενώς τον Νόμο περί τέκνων, «ο νόμος είναι ανθρώπινος και ατελής. [...] Ενσαρκώνει όλη τη λαμπρότητα και την αθλιότητα του ανθρώπινου είδους». Αυτό το καλά τεκμηριωμένο, αποτέλεσμα βαθιάς έρευνας, μυθιστόρημα αναδεικνύει τόσο την επιμονή του ΜακΓιούαν στην ακρίβεια της απεικόνισης της επιστήμης όσο και το πάθος του για την εξύμνηση του κοσμικού ουμανισμού. Αποτίοντας συνειδητά φόρο τιμής στην λογοτεχνική παράδοση της αγγλικής μυθιστοριογραφίας, η πρώτη παράγραφος του Νόμου περί τέκνων θυμίζει τον Ζοφερό οίκο (1853) του Καρόλου Ντίκενς, ένα άλλο μυθιστόρημα που ασχολείται με το αγγλικό δικαστικό σύστημα. Μέσα από το φινάλε του μυθιστορήματος, ο ΜακΓιούαν κάνει μια εξίσου σαφή αναφορά στους Νεκρούς (1914) του Τζέιμς Τζόυς. Δηλωμένος θαυμαστής του έργου του Τζόυς, ο ΜακΓιούαν αναλύει λεπτομερώς τους Νεκρούς σε άρθρο στο New Yorker το 2012, χαρακτηρίζοντάς το «μέγιστη νουβέλα» και «ένα από τα ωραιότερα μυθιστορήματα της αγγλικής γλώσσας». Παρότι στο φινάλε του Νόμου περί τέκνων αντί για δουβλινέζικο χιόνι πέφτει λονδρέζικη βροχή, το μοτίβο της συντετριμμένης από τη θλίψη συζύγου θυμίζει τη συνάντηση του Γκάμπριελ και της Γκρέττα Κονρόυ στο φινάλε της ιστορίας του Τζόυς. Όπως η Γκρέττα, η Φιόνα στο τέλος του μυθιστορήματος ομολογεί στον άντρα της τις τύψεις της για τον θάνατο ενός «αξιαγάπητου αγοριού». Με εφαλτήριο ένα συγκινητικό ιρλανδικό τραγούδι, στην εξομολόγησή της η Φιόνα αναγνωρίζει επιτέλους ότι το οικείο περιβάλλον της, το «σπίτι» της, είναι «ταραγμένο». 3. Καρυδότσουφλο Το δέκατο τέταρτο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν, που κυκλοφόρησε το 2016, εκτυλίσσεται επίσης σε ένα «ταραγμένο» οικείο περιβάλλον. Την ιστορία αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο, κατά την εκτίμηση του συγγραφέα, ένα «έμβρυο τριάντα οχτώ εβδομάδων» (Pinker). Σε αυτή τη σύγχρονη εκδοχή του Άμλετ, ο πρωταγωνιστής είναι αγέννητος, αλλά εξίσου στοχαστικός και ανήσυχος. Το μυθιστόρημα, που δανείζεται από τον Μάκβεθ την υπόθεση των εραστών που μηχανορραφούν, παρακολουθεί τον σχεδιασμό της δολοφονίας του πατέρα του αγέννητου αφηγητή, του ποιητή Τζον Κέρνκρος. Οι άπληστοι δράστες είναι η Τρούντυ, η 38χρονη σύζυγος του Τζον και μέλλουσα μητέρα, και ο εραστής της Κλοντ Κέρνκρος, αδελφός του Τζον και επενδυτής ακινήτων. Παρότι το έμβρυο-αφηγητής με το εντυπωσιακό λεξιλόγιο υπερβαίνει τα όρια του ρεαλισμού, η εξοικείωση με τα σαιξπηρικά έργα επιτρέπει στους αναγνώστες να προβλέπουν τη δράση και να εκπλήσσονται από τις ανατροπές. Η πρώτη πρόταση του μυθιστορήματος «Νά με, λοιπόν, με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω, μέσα σε μια γυναίκα», αποκαλύπτει τη δύσκολη κατάσταση του αφηγητή και απαιτεί από τους αναγνώστες να αναστείλουν τη δυσπιστία τους. Ο ΜακΓιούαν θεωρεί τον νεότερο σε ηλικία χαρακτήρα που δημιούργησε ποτέ «αξιόπιστο» (Pinker), έστω κι αν η σκοπιά του περιορίζεται στα ακουστικά ερεθίσματα. Σε αντίθεση με προηγούμενα μυθιστορήματα όπως το Σάββατο (2005), το Solar (2010) και το Νόμος περί τέκνων (2014), που εστίαζαν σε πρωταγωνιστές με επαγγέλματα υψηλής ειδίκευσης (νευροχειρουργός, φυσικός και δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου αντίστοιχα), ο «φανταστικός» κόσμος του εν λόγω μυθιστορήματος βρίσκεται έξω από τα όρια του ρεαλιστικού και δεν απαίτησε έρευνα. Όπως οι «απίθανοι» και «ξεχωριστοί» αφηγητές των πρώτων έργων του ΜακΓιούαν (Medley), η μυθοπλαστική φωνή που αφηγείται αυτό το πυκνό έργο είναι εξίσου περίτεχνη. Ενώ η κατάσταση του αφηγητή ως εμβρύου τον υποχρεώνει να παραμείνει αδρανής, εκείνος απαντά, όπως ο Άμλετ, στο περίφημο δίλημμα, να ζει κανείς ή να μη ζει, ομολογώντας τον πόθο του για ζωή: επιλέγει μια «απειροελάχιστη φέτα ατέρμονου χρόνου» και «μια αξιόπιστη ευκαιρία να αποκτήσει συνείδηση». Πότε με λυρικότητα, πότε με στοχαστικότητα και πότε με στόμφο, ο αφηγητής-έμβρυο μεταμορφώνει τη βιολογική διαδικασία της ανάπτυξής του σε αλληγορική αναζήτηση της ουσίας της ενσυνείδησης και του νοήματος της ανθρωπιάς. Η γρήγορη αφήγηση του Καρυδότσουφλου, χωρισμένη σε είκοσι σύντομα κεφάλαια, διατηρεί το σασπένς επιστρέφοντας στις υποθέσεις των σαιξπηρικών τραγωδιών, περιπλέκοντας ουσιώδη διλήμματα και εισάγοντας νέους χαρακτήρες και παραμέτρους στον κλειστοφοβικό κόσμο ενός «ταραγμένου σπιτιού». Η δράση δεν ξεφεύγει ποτέ από τους τοίχους του αποσαθρωμένου αλλά ακριβού ακινήτου στο βορειοδυτικό Λονδίνο όπου ζει το ένα ήμισυ του χωρισμένου πλέον ζευγαριού, αντικατοπτρίζοντας την αδυναμία του αφηγητή να πάει οπουδήποτε: τόσο η μητέρα και όσο και γιος είναι έγκλειστοι στο «ταραγμένο σπίτι», πάντοτε στο έλεος των επισκεπτών. Στην πορεία του μυθιστορήματος κάποιοι από τους επισκέπτες είναι αναμενόμενοι, όπως οι αδελφοί Κέρνκρος, ο Κλοντ και ο Τζον, ενώ άλλοι είναι ανεπιθύμητοι εισβολείς, όπως η Ελοντί, η ποιήτρια και προστατευόμενη που ενδεχομένως να εμπλέκεται ερωτικά με τον Τζον, τον μέντορα και εκδότη της, και οι αστυνομικοί που ερευνούν τον φόνο του Τζον. Το τέλος του μυθιστορήματος αποτελεί την αρχή της ζωής του αφηγητή ως βρέφους: ο σκοπός του είναι να «περατώσει τις περατώσεις» ελέγχοντας τη δράση μέσω της γέννησής του και επιλύοντας την πλεκτάνη εναντίον του πατέρα του. Γνωρίζοντας ότι πλέον είναι το υποκείμενο μιας νέας πλοκής, της ζωής στην οποία γεννιέται, ομολογεί αποφασιστικά στην τελευταία πρόταση του μυθιστορήματος πως «τα υπόλοιπα είναι χάος». Με μια κατάληξη που δεν προσφέρει κάθαρση, μια αφήγηση που ξεκίνησε «με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω» φτάνει σε μια προσήκουσα έκβαση: από το «ταραγμένο» οικείο περιβάλλον, το «ταραγμένο σπίτι» του, το νεογέννητο μπαίνει στο «ταραγμένο σπίτι» της Αγγλίας των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα. Παρά την ανατριχιαστική υπόθεση και τον συνειδητό φόρο τιμής στην παράδοση της αγγλικής λογοτεχνίας με την επανεξέταση της πλοκής και της γλώσσας του Άμλετ και του Μάκβεθ, το Καρυδότσουφλο είναι επίσης κωμικοτραγικό. Η μη ρεαλιστική αφηγηματική φωνή, οι μακροσκελείς εμβόλιμες αναλύσεις περί πολιτικής, ταυτότητας και κατάστασης του κόσμου, ο συνδυασμός τραγικών και κωμικών στοιχείων, όλα συμβάλλουν στη δημιουργία ενός υβριδικού έργου που ανθίσταται στην ταξινόμηση όσο και η νουβέλα, η φόρμα στην οποία είναι γραμμένο. Δηλωμένος θαυμαστής της νουβέλας ως φόρμας καθώς και του μοντερνισμού, ο ΜακΓιούαν διαμορφώνει τον πρωταγωνιστή του στα πρότυπα του σαιξπηρικού πρωτοτύπου, σχετίζοντάς τον ταυτόχρονα με επιγενέστερους αμλετικούς χαρακτήρες μέσω της συμπερίληψης φράσεων από τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς και την αναφορά στον Προύφροκ του Τ.Σ. Έλιοτ. Επανεφευρίσκοντας τον Άμλετ ως αναπτυσσόμενη συνείδηση, ο ΜακΓιούαν καθιστά όλα τα διλήμματα του πρίγκιπα αναπόδραστα, δικαιολογώντας έτσι τους φιλοσοφικούς γρίφους του σαιξπηρικού έργου ως ουσιώδεις συζητήσεις για τον ρασιοναλισμό και την εφαρμογή της καρτεσιανής λογικής. Στην εξέλιξη του μυθιστορήματος ο αφηγητής αποπειράται ανεπιτυχώς να αυτοκτονήσει («αρνούμαι … την παρορμητική ενέργεια») και απορρίπτει την εκδίκηση ως απολίτιστη, αναπτύσσει μια περίπλοκη σχέση με τη μητέρα του («ωραία, στοργική, δολοφονική») και εξιδανικεύει τον απόμακρο πατέρα του: η ομοιότητα του θείου του με τον πατέρα του «δεν είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι η δική μου με τον Βιργίλιο ή τον Μοντένιο». Επίσης ο αφηγητής είναι οινογνώστης και ενδιαφέρεται για τη διεθνή πολιτική και τα προβλήματα του περιβάλλοντος. Ως παιδί-θαύμα, ρουφά όλες τις λεπτομέρειες από τις ηχογραφημένες διαλέξεις Reith στο BBC και τις ραδιοφωνικές συζητήσεις για την κατάσταση του κόσμου: «Μένω ξύπνιος, αφουγκράζομαι, μαθαίνω». Η εκλεπτυσμένη πρόζα του απηχεί και αναφέρεται στους μεγάλους καλλιτέχνες και στοχαστές της πολιτιστικής παράδοσης της Δύσης. Ο δυσαρμονικός κόσμος του μοντερνισμού εξακολουθεί να τροφοδοτεί τη γραφή του ΜακΓιούαν με τον τρόπο που υπαινίσσεται το τέλος της Έρημης Χώρας του Έλιοτ: «Με τα συντρίμμια αυτά στύλωσα τα ερείπιά μου» (μτφρ. Γ. Σεφέρη). Η ανάγνωση του Καρυδότσουφλου αποτελεί ένα πέρασμα μέσα από έναν θάλαμο όπου αντηχούν συνεχώς λογοτεχνικές αναφορές: κυριαρχούν ο Σαίξπηρ και ο Τζόυς, αλλά επίσης αναφέρονται, παρατίθενται ή παραφράζονται ελαφρώς ο Βιργίλιος και τα έπη, αναγεννησιακοί συνθέτες σονέτων όπως ο Ντρέυτον, οι μεταφυσικοί ποιητές Ντον και Μάρβελ, ο Κητς και η ρομαντική ποίηση, ο Γέητς και οι ποιητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χιούζ και ο Χήνυ. Η Τρούντυ ντύνεται σαν τη Λολίτα του Ναμπόκοφ, ο Τζον υποφέρει από ψωρίαση όπως ο Τζον Απντάικ, ο σουρεαλιστικός αφηγητής είναι καφκικός, το παλιωμένο σπίτι ντικενσιανό. Η ευρυμάθεια του αφηγητή, παρότι μη ρεαλιστική, υμνεί την κουλτούρα της Δύσης αλλά ταυτόχρονα τονίζει τη ζοφερή σάτιρα: η ευθραυστότητα της τέχνης είναι πρόδηλη, αφού η αξία του ποιητή Τζον Κέρνκρος έγκειται στην υλική αξία του κληρονομημένου σπιτιού του, όχι στη συμβολή του στην τέχνη ή στην επιτυχία του ως οικογενειάρχη. Η χρηματική αξία του οικήματος που στεγάζει το «ταραγμένο σπίτι» του αφηγητή παραμένει αμετάβλητη σε έναν εμπορευματοποιημένο κόσμο. 4. Μηχανές σαν κι εμένα Η διάβρωση των ανθρώπινων σχέσεων και η αποσάθρωση της σύγχρονης οικογένειας αποτελούν σταθερά μοτίβα τόσο στο Καρυδότσουφλο όσο και σε προγενέστερα έργα του ΜακΓιούαν· τα θέματα αυτά εξερευνώνται εκτενώς στην Εξιλέωση (2001), το δημοφιλέστερο και πιο αναγνωρισμένο έργο του μέχρι σήμερα. Στο φινάλε της Εξιλέωσης, η αφηγήτρια/συγγραφέας Βριώνη αποκαλύπτει ότι η επιβίωση από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο των μοιραίων εραστών, της αδελφής της, Σεσίλια, και του Ρόμπι, αποτελεί αποκύημα της φαντασίας της· η επινόηση αυτή είναι ένας τρόπος να εξιλεωθεί για το «ταραγμένο σπίτι» που δημιούργησε όταν είπε ψέματα σχετικά με την εμπλοκή του Ρόμπι σε ένα έγκλημα. Όμως η Βριώνη γνωρίζει ότι οι τύψεις είναι αναπόφευκτες και η εξιλέωση αδύνατη «για τον Θεό ή τους μυθιστοριογράφους». «Το παν» είναι η «προσπάθεια» να εξιλεωθεί δημιουργώντας σε αντικατάσταση του «ταραγμένου σπιτιού» έναν φανταστικό κόσμο όπου «οι εραστές ζουν και βασιλεύουν». Ενώ η επανεφεύρεση του οικογενειακού παρελθόντος εκ μέρους της Βριώνης αποτελεί εγκιβωτισμένο μυθιστόρημα, το εναλλακτικό παρελθόν τού Μηχανές σαν κι εμένα εντός του οποίου δίνεται η δυνατότητα στον ιδιοφυή αποκρυπτογράφο Άλαν Τιούρινγκ να ζήσει και να ηγηθεί μιας τεχνολογικής επανάστασης αποτελεί μια ανάλογη επίδειξη της απόλυτης κυριαρχίας που ασκεί ο μυθιστοριογράφος επί της μυθοπλαστικής πραγματικότητας, έστω και αν η ουτοπία του ΜακΓιούαν αποτελεί, αναμενόμενα, δυστοπία. Από την έκθεση ρομπότ και ανδροειδών (“Robotville Festival”) στο Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου, το 2011. Το Μηχανές σαν κι εμένα, το δέκατο πέμπτο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν, που κυκλοφόρησε το 2019, διαδραματίζεται στη Βρετανία του 1982 και αποτελεί, σύμφωνα με την γνώμη ενός κριτικού, μια προειδοποίηση, ένα «παράδειγμα προς αποφυγήν» (Patterson). Σε αυτή την αντιπραγματική εκδοχή του 1982, η τεχνολογία έχει προχωρήσει πέρα από τα σύγχρονα επίπεδα καθώς ο «σερ» Άλαν Τιούρινγκ, «κορυφαία ιδιοφυΐα της ψηφιακής εποχής», έλυσε τα μαθηματικά που επέτρεψαν στην Τεχνητή Νοημοσύνη να παραγάγει τους πρώτους είκοσι πέντε τεχνητούς ανθρώπους: δεκατρείς Εύες και δώδεκα Αδάμ. Εξιστορημένο σε πρώτο πρόσωπο από τον Τσάρλι Φρεντ, έναν λάτρη της τεχνητής νοημοσύνης ο οποίος αγοράζει έναν Αδάμ για ογδόντα έξι χιλιάδες λίρες, το μυθιστόρημα χρησιμοποιεί μια παραδοσιακή πλοκή, την αναπόφευκτη αντιζηλία μεταξύ του Άνταμ και του ιδιοκτήτη του για την εύνοια της Μιράντας, της 22χρονης διδακτορικής φοιτήτριας κοινωνικής ιστορίας που μένει στο διαμέρισμα του πάνω ορόφου, για να διερευνήσει την περιπλοκότητα της συνείδησης και να διερωτηθεί τι είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους. Ενώ αναφέρεται ρητά και αποτίει φόρο τιμής στον Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλλεϋ, το μυθιστόρημα απηχεί κυρίως σαιξπηρικά έργα, όχι μόνο τον Άμλετ ως προς την ενασχόληση με τον εαυτό και την εκδίκηση, αλλά επίσης τα δίπολα που εξερευνώνται στην Τρικυμία μέσω της αντίστιξης Άριελ/Κάλιμπαν και της σχέσης κυρίαρχου/υποταγμένου που έχουν με τον μάγο Πρόσπερο και την κόρη του, τη Μιράντα, τα οποία αντικατοπτρίζονται στο Μηχανές σαν κι εμένα από το τρίγωνο γυναίκα-ρομπότ-άντρας. Σε αυτό το βιβλίο το «ταραγμένο σπίτι» του ΜακΓιούαν είναι ένας «θαυμαστός νέος κόσμος» που αποκαλύπτει την ανθρώπινη καταστροφικότητα και ταυτόχρονα υμνεί το «θαύμα» που καταπλήσσει τη σαιξπηρική Μιράντα όταν αναφωνεί στο φινάλε της Τρικυμίας «Τι ωραία που είναι η ανθρωπότης!» (μτφρ. Βασίλη Ρώτα). Ο Άνταμ, με την εντυπωσιακή κατασκευή τόσο ως προς τη σωματική διάπλαση όσο και ως προς τη δυνατότητα να μαθαίνει, διαθέτει τρομερή υπολογιστική δύναμη και έναν αυστηρό ηθικό κώδικα που διέπεται από τη λογική και την τήρηση των νόμων. Προγραμματισμένος ως τέλειος άνθρωπος, ο Άνταμ δυσκολεύεται να κατανοήσει έναν ατελή κόσμο· έτσι αναπόφευκτα γίνεται «ο άγγελος του θανάτου του», παραδίδοντας τη Μιράντα στη δικαιοσύνη για την εκδικητική πράξη της και μοιράζοντας σε φιλανθρωπίες την περιουσία που κέρδισε στο χρηματιστήριο (την οποία ο ιδιοκτήτης του θεωρεί δική του). Ενώ ο Τσάρλι τον αγοράζει ως «σύντροφο, άσπονδο πνευματικό αντίπαλο» και «φίλο», δεν είναι προετοιμασμένος για τον αυστηρό έλεγχο, τη βουβή αποδοκιμασία και το ταλέντο του Άνταμ να ξεπερνά σε επιδόσεις τους ανθρώπινους γονείς του. Όπως ο έφηβος Άνταμ στον Νόμο περί τέκνων και το ανώνυμο έμβρυο στο Καρυδότσουφλο, αυτή η ρομποτική εκδοχή του ίδιου χαρακτήρα απολαμβάνει τα θαύματα του εκπεσόντος κόσμου εντός του οποίου βρέθηκε άθελά του, αλλά ταυτόχρονα επιδιώκει να διαφυλάξει την ακεραιότητά του από τους εκμαυλισμένους και εκμαυλιστικούς αφέντες που καλείται να υπηρετήσει: τους θεσμούς της θρησκείας και της δικαιοσύνης στον Νόμο περί τέκνων, την ιδιοτελή απληστία μιας νεοφιλελεύθερης μητρόπολης όπου η αξία των ακινήτων υπερβαίνει την αξία της ανθρώπινης ζωής στο Καρυδότσουφλο, και την τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία που έχει την ικανότητα να δημιουργήσει το «απόλυτο παιχνίδι» μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά αδυνατεί να κατανοήσει τον ανθρώπινο νου και δεν έχει ακόμη «φτιάξει έναν αλγόριθμο για το μικρό κατά συνθήκην ψεύδος».[1] Και στα τρία μυθιστορήματα, οι χαρακτήρες Άνταμ ανακαλύπτουν ότι ζουν σε έναν κόσμο που αδυνατεί να προφυλάξει τα ίδια του τα παιδιά από τους κινδύνους του «ταραγμένου σπιτιού» τους. 5. Ο Ίαν ΜακΓιούαν, πολυγραφότατος συγγραφέας που απέκτησε δόξα σε νεαρή ηλικία και δεν έχει πάψει να ερευνά την ουσία της ανθρώπινης φύσης και το πολιτιστικό ασυνείδητο, έχει κατακτήσει, όπως ορθώς διατείνεται η προσωπική του ιστοσελίδα, «παγκόσμια αναγνώριση από τους κριτικούς»: τιμήθηκε με το Somerset Maugham Award το 1976 για την πρώτη συλλογή διηγημάτων του με τον τίτλο First Love, Last Rites, με το Whitbread Novel Award (1987) και το Prix Femina étranger (1993) για το Χαμένο παιδί, καθώς και με το Βραβείο Σαίξπηρ της Γερμανίας το 1999. Έχει συμπεριληφθεί επανειλημμένα στη βραχεία λίστα του βραβείου Booker, κερδίζοντάς το για το Άμστερνταμ το 1998. Η αναγνωρισμένη από κοινό και κριτικούς Εξιλέωση έλαβε το W.H. Smith Literary Award (2002), το National Book Critics' Circle Fiction Award (2003), το Los Angeles Times Prize for Fiction (2003), και το Santiago Prize for the European Novel (2004). Επίσης μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο όπου κέρδισε Όσκαρ. Το 2006, ο Ίαν ΜακΓιούαν έλαβε το James Tait Black Memorial Prize για το Σάββατο, ενώ το Στην ακτή ανακηρύχθηκε Βιβλίο Galaxy της χρονιάς στα British Book Awards 2008 στα οποία ο ΜακΓιούαν ανακηρύχθηκε επίσης Συγγραφέας της χρονιάς του Reader's Digest. Το Solar τιμήθηκε το 2010 με το Bollinger Everyman Wodehouse Prize για κωμικό έργο και το Επιχείρηση Ζάχαρη με το βραβείο Paddy Power Political Fiction Book of the Year το 2012. Το 2000 του απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος Διοικητή του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και το 2014 το Μετάλλιο Bodleian.[2] Τα έργα Στην ακτή και Νόμος περί τέκνων μεταφέρθηκαν πρόσφατα στον κινηματογράφο, βασισμένα σε σενάρια που έγραψε ο ίδιος ο ΜακΓιούαν. Ο μυθοπλαστικός κόσμος του ΜακΓιούαν ήταν ανέκαθεν ένας κόσμος βίας και αναβρασμού, όχι άγνωστος στη λογοτεχνική παράδοση του αγγλικού μυθιστορήματος (Ντίκενς, Τζορτζ Έλιοτ, Χάρντυ), ο οποίος τρέφεται από τις οικογενειακές και κοινωνικές κρίσεις καθώς και από την τιμωρία αθώων. Συνδυάζοντας τον μεταμοντέρνο αφηγηματικό πειραματισμό με τον συνειδητό φόρο τιμής στη λογοτεχνική παράδοση, ο ΜακΓιούαν εξακολουθεί να αξιοποιεί τα κυριότερα θέματα του βρετανικού μυθιστορήματος από την βικτοριανή εποχή και έπειτα: την ταυτότητα, προσωπική και εθνική, την ουσία και την αναπαράσταση της συνείδησης, τη σημασία της ύπαρξης και του να είσαι άνθρωπος. «Σκανδαλωδώς δημοφιλής» λογοτεχνικός συγγραφέας σύμφωνα με το New Yorker (Zalewski), ο Ίαν ΜακΓιούαν χαρακτηρίστηκε «εθνικός μυθιστοριογράφος» της Αγγλίας το 2005 από τον Τζέισον Κόουλι, διευθυντή του New Statesman, ο οποίος σημειώνει τη «διαρκή δημιουργική ενασχόληση [του ΜακΓιούαν] με την παρούσα στιγμή» και τη «φιλοδοξία του να καταγράψει στη λογοτεχνία τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εποχής μας». Ενώ τα αφηγηματικά χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας του ΜακΓιούαν οφείλουν πολλά στη μεταμοντέρνα ενασχόληση με το pastiche, την αυτοαναφορικότητα και το κύρος της συγγραφής, η αναγνωσιμότητα της γραφής του προσδίδει μια απατηλή απλότητα σε περίπλοκες δομές. Ο διαπρεπής μελετητής Γουίλιαμ Χ. Πρίτσαρντ υποστηρίζει σε διάφορες κριτικές πως «ο εξαίρετος Ίαν ΜακΓιούαν» παραμένει «ο πιο επινοητικός και ποικίλος μυθιστοριογράφος στην Αγγλία σήμερα» και ότι σε αυτή την ώριμη φάση της λογοτεχνικής διαδρομής του αποτελεί τον «κορυφαίο μυθιστοριογράφο που γράφει σήμερα στην αγγλική γλώσσα». Η λογοτεχνία του ΜακΓιούαν θα συνεχίσει να συναρπάζει και να συγκλονίζει τους αναγνώστες καθώς το «ταραγμένο σπίτι» το οποίο δημιουργεί σαν συγγραφέας είναι εξίσου άβολο όσο και αναγνωρίσιμο. — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη Επιμέλεια: από την συγγραφέα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Adams, Tim. “Ian McEwan: ‘Who’s Going to Write the Algorithm for the Little White Lie?’” [«Ίαν ΜακΓιούαν: “Ποιος θα γράψει τον αλγόριθμο για το μικρό κατά συνθήκην ψεύδος;”»]. Συνέντευξη με τον Ίαν ΜακΓιούαν. Guardian, 14 Απριλίου 2019. Cowley, Jason. “Our National Novelist” [«Ο εθνικός μας μυθιστοριογράφος»]. New Statesman, 29 Μαρτίου - 4 Απριλίου 2019: 7. McEwan, Ian. Atonement. London: Jonathan Cape, 2005. [Εξιλέωση, μτφρ. Γιάννης Σκαρπέλος, Νεφέλη, Αθήνα 2008]. ---, The Children Act. London: Jonathan Cape, 2014. [Νόμος περί τέκνων, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, Αθήνα 2014]. ---, “The Law Versus Religious Belief” [«Ο νόμος έναντι της θρησκευτικής πίστης»]. Guardian, 5 Σεπτεμβρίου 2014, https://bit.ly/2LuyH05 ---, Machines Like Me. London: Jonathan Cape, 2019. [Μηχανές σαν εμένα, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, υπό έκδοση, Αθήνα 2019]. ---, Nutshell. London: Jonathan Cape, 2016. [Καρυδότσουφλο, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, Αθήνα 2016]. ---, Saturday. London: Jonathan Cape, 2005. [Σάββατο, μτφρ. Μαρία Γεωργουσοπούλου, Νεφέλη, Αθήνα 2006]. ---, Solar. London: Jonathan Cape, 2010. [Solar, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2010]. ---, “Some Notes on the Novella” [«Μερικές σημειώσεις περί νουβέλας»]. New Yorker, 29 Οκτωβρίου 2012. Medley, Mark. “Ian McEwan Feels ‘A Sense of Return’ with His New Novel, Nutshell” [«Ο Ίαν ΜακΓιούαν νιώθει “μια αίσθηση επιστροφής” με το νέο του μυθιστόρημα, το Καρυδότσουφλο]. Συνέντευξη με τον Ίαν ΜακΓιούαν. Globe and Mail, 9 Σεπτεμβρίου 2016. Patterson, Ian. “Sexy Robots” [«Σέξι ρομπότ»]. Βιβλιοκριτική για το Μηχανές σαν εμένα. London Review of Books 41.9 (9 Μαΐου 2019). Pinker, Steven. “Steven Pinker Talks with Ian McEwan about his Novel Nutshell”. [Ο Στίβεν Πίνκερ συζητά με τον Ίαν ΜακΓιούαν για το Καρυδότσουφλο]. Harvard Bookstore, 21 Σεπτεμβρίου 2016. Pritchard, William H. “In Search of Humor” [«Αναζητώντας το χιούμορ»]. Βιβλιοκριτική του Καρυδότσουφλου. Hudson Review 70.1 (Άνοιξη 2017): 145-46. ---, “Pretty Good for a Novelist” [«Πολύ καλός για συγγραφέας»]. Βιβλιοκριτική του Νόμου περί τέκνων. Commonweal, 23 Ιανουαρίου 2015: 22. Zalewski, Daniel. “The Background Hum: Ian McEwan’s Art of Unease” [«Η υπόκωφη βουή: Η τέχνη της ανησυχίας του Ίαν ΜακΓιούαν»]. New Yorker, 23 Φεβρουαρίου 2009. [1] Ο ΜακΓιούαν προβάλλει την ίδια ιδέα σε συνέντευξή τον Απρίλιο του 2019 στον Guardian (Adams). [2] Όλες οι πληροφορίες για τα βραβεία αντλήθηκαν από το Ian McEwan Website , διαχειριστής και κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων του οποίου είναι ο Ryan Roberts.

Το «ταραγμένο σπίτι» στο έργο του Ίαν ΜακΓιούαν

Σύνδεση