Τι γνώριζε ο Φίλιπ;

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Philip Roth, The Plot Against America, Houghton Mifflin, 391 pp. [Philip Roth, Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής, μτφρ Ηλίας Μαγκλίνης, Πόλις, Αθήνα 2007, σελ. 569] Το παρακάτω άρθρο του Τζ. Μ. Κουτσύ δημοσιεύθηκε στο New York Review of Books, τεύχος Νο 18, τόμ. 51 (18 Νοεμβρίου 2004). Γνωρίζουμε ότι δεν υπήρξε κανένας Πρόεδρος Τσαρλς Λίντμπεργκ στον Λευκό Οίκο, όπως θέλει ο Ροθ στο μυθιστόρημά του, ωστόσο γνωρίζουμε ότι υπήρξε πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ. Είναι κι αυτός ένας λόγος που δημοσιεύουμε αυτό το κομψοτέχνημα του Τζ. Μ. Κουτσύ. 1. Το 1993 κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο Επιχείρηση Σάυλωκ: Μια Ομολογία[1], υπό το όνομα «Φίλιπ Ροθ». Εκτός από μια εντυπωσιακή εισβολή σ’ έναν χώρο που φαινόταν να εξουσιάζουν ο Τζον Μπαρθ και οι εκπρόσωποι της μεταμυθοπλασίας, ήταν επίσης ένα βιβλίο για το Ισραήλ και τις σχέσεις του με την εβραϊκή Διασπορά. Το βιβλίο παρουσιάζεται ως το έργο ενός Αμερικανού συγγραφέα ονόματι Φίλιπ Ροθ (αν και μέσα στο βιβλίο υπάρχουν δύο τέτοιοι Φίλιπ Ροθ), που ομολογεί ότι στο παρελθόν συνεργάστηκε με τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες. Μπορούμε να δεχτούμε αυτή την ομολογία ως έχει. Μπορεί όμως η ομολογία να αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μυθοπλασίας: Επιχείρηση Σάυλωκ ‒ Μια Ομολογία: Μυθιστόρημα. Ποια ανάγνωση θα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια; Ένα «Σημείωμα προς τον Αναγνώστη» ίσως υπόσχεται μια απάντηση. Το σημείωμα ξεκινά, «Αυτό το βιβλίο είναι έργο μυθοπλασίας», και καταλήγει, «Αυτή η ομολογία είναι ψευδής». Βρισκόμαστε στη σφαίρα τού Πας Κρης ψεύστης. Αν ο Ροθ ήθελε αλλά και δεν ήθελε να διαβαστεί η Επιχείρηση Σάυλωκ ως ψέμα, ως επινόηση, πρέπει άραγε το καινούριο του βιβλίο ‒στο οποίο υπάρχει αντίστοιχο σημείωμα, που ξεκινά με τα λόγια «Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής είναι έργο μυθοπλασίας»‒ να διαβαστεί με παρόμοιο τρόπο, δηλαδή χωρίς να είναι σαφές το ποσοστό της αλήθειας που περιέχει; Από μια μεριά, όχι, προφανώς όχι. Η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής δεν μπορεί να είναι αληθινή, αφού πολλά από τα γεγονότα που περιγράφει είναι παγκοσμίως γνωστό ότι δεν συνέβησαν ποτέ. Για παράδειγμα, δεν υπήρξε κανένας Πρόεδρος Τσαρλς Λίντμπεργκ στον Λευκό Οίκο τη χρονική περίοδο 1941-1942, που να εκτελεί μυστικές εντολές του Βερολίνου. Ωστόσο, είναι εξίσου προφανές ότι ο Ροθ δεν έπλασε όλη αυτή τη μακροσκελή φανταστική ιστορία για μια Αμερική υποχείρια των Ναζί, απλά και μόνο ως λογοτεχνική άσκηση. Ποια είναι λοιπόν η σχέση της ιστορίας του με τον πραγματικό κόσμο; Τι «αφορά» το βιβλίο του; Ο Πρόεδρος Λίντμπεργκ του Ροθ μιλά με ρητορικό ύφος βασισμένο σε συντετμημένες, δηλωτικές προτάσεις. Η κυβέρνησή του υλοποιεί δόλια προγράμματα με καθησυχαστικούς τίτλους, όπως «Απλοί Αμερικανοί» και «Μετοικεσία ’42» (βλέπε «Εθνική Ασφάλεια», «Πατριωτικός Νόμος»). Πίσω απ’ αυτόν, καραδοκεί ένας ουτοπιστής αντιπρόεδρος, που ανυπομονεί να πάρει στα χέρια του τους μοχλούς της εξουσίας. Δύσκολα μπορεί να παραβλέψει κανείς τις ομοιότητες ανάμεσα στην προεδρία του Λίντμπεργκ και την προεδρία του Τζορτζ Ο. Μπους. Μήπως το μυθιστόρημα του Ροθ για μια Αμερική υπό φασιστικό καθεστώς, «αφορά» τελικά την Αμερική του Μπους; Ο Ροθ έκανε κάποιες κινήσεις για να αποτρέψει μια τέτοια ανάγνωση. «Ορισμένοι αναγνώστες θα θελήσουν να εκλάβουν αυτό το βιβλίο ως roman à clef[2] για τη σημερινή κατάσταση στην Αμερική» γράφει στο The New York Times Book Review. «Αυτό θα ήταν λάθος… Δεν προσποιούμαι ότι με ενδιαφέρουν [τα χρόνια 1940-1942] – με ενδιαφέρουν αυτά τα δύο χρόνια.» Ακούγεται ξεκάθαρο, και είναι. Παρ’ όλα αυτά, ένας συγγραφέας με την πείρα του Ροθ ξέρει ότι, καμιά φορά, οι ιστορίες που γράφουμε αρχίζουν να γράφονται μόνες τους, με αποτέλεσμα η αλήθεια ή το ψέμα τους να φεύγει από τον έλεγχό μας και οι δηλώσεις περί των συγγραφικών μας προθέσεων να μην έχουν καμία βαρύτητα πια. Επιπλέον, από τη στιγμή που ένα βιβλίο βγαίνει στην κυκλοφορία, γίνεται κτήμα των αναγνωστών του, οι οποίοι, με την πρώτη ευκαιρία, παραποιούν τα νοήματά του σύμφωνα με τις δικές τους προκαταλήψεις και επιθυμίες. Ο Ροθ το ξέρει κι αυτό: στο ίδιο άρθρο των New York Times μάς υπενθυμίζει ότι, παρ’ όλο που ο Φραντς Κάφκα δεν έγραψε τα έργα του ως πολιτικές αλληγορίες, οι Ανατολικοευρωπαίοι υπό κομμουνιστικό καθεστώς τα διάβασαν ως τέτοιες, και τα χρησιμοποίησαν για να εξυπηρετήσουν πολιτικούς σκοπούς. Τέλος, ας σημειωθεί ότι δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ροθ μας καλεί να σκεφτούμε για μια μετάβαση προς τον φασισμό, που κατευθύνεται άνωθεν. Στο Αμερικανικό Ειδύλλιο (1997)[3], ο πατέρας του ήρωα, παρακολουθώντας στην τηλεόραση την ακροαματική διαδικασία για το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ, κάνει το εξής σχόλιο για τον κύκλο του Ρίτσαρντ Νίξον: «Αυτοί οι λεγόμενοι πατριώτες… θέλανε να πάρουν τη χώρα και να την κάνουν ναζιστική Γερμανία. Έχεις διαβάσει το βιβλίο Αυτό δεν μπορεί να συμβεί εδώ; Καταπληκτικό βιβλίο, ξεχνάω το συγγραφέα, αλλά η ιδέα δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη. Αυτοί οι άνθρωποι μας έφεραν στο χείλος της καταστροφής.» Το βιβλίο που αναφέρεται είναι το Δεν Γίνονται Αυτά Εδώ (1935)[4], ένα βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται στην εποχή μας. Εδώ ο συγγραφέας Σίνκλερ Λιούις μιλά για την ανάληψη της αμερικανικής κυβέρνησης από ένα ασταθές σύμφυρμα ακροδεξιών και λαϊκιστικών δυνάμεων. Ως μοντέλο για τον ακροδεξιό του πρόεδρο, ο Λιούις χρησιμοποιεί, αντί του Λίντμπεργκ, τον Χιούι Λονγκ. Για κάθε λογικό αναγνώστη, Η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής «αφορά» την προεδρία του Τζορτζ Ο. Μπους μόνο με εντελώς περιφερειακό τρόπο. Ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι παρανοϊκός για να την εκλάβει ως roman à clef για το παρόν. Ωστόσο, ένα από τα θέματα που αφορά η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής είναι αυτό ακριβώς, η παράνοια. Στην ιστορία του Ροθ, η άνωθεν συνωμοσία, που εκ πρώτης όψεως είναι μια συνωμοσία εναντίον των Εβραίων της Αμερικής, αλλά τελικά είναι μια συνωμοσία εναντίον της αμερικανικής δημοκρατίας, λειτουργεί τόσο ύπουλα, που ένας λογικός άνθρωπος δεν μπορεί να το αντιληφθεί με την πρώτη. Όσοι μιλούν για κάτι τέτοιο θεωρούνται τρελοί. Η φανταστική ιστορία του Ροθ ξεκινά το 1940, όταν ο αεροπόρος Τσαρλς Λίντμπεργκ, έχοντας υποσχεθεί να κρατήσει την Αμερική έξω από τον νέο ευρωπαϊκό πόλεμο, υπερισχύει του Φραγκλίνου Ντέλανο Ρούζβελτ στις προεδρικές εκλογές. Πολύς κόσμος τρομοκρατείται με την εκλογή ενός ανθρώπου, γνωστού φιλοναζιστή. Όμως, μπροστά στην επιτυχία του Λίντμπεργκ να διατηρήσει την ειρήνη και την ευημερία στην Αμερική, η αντιπολίτευση αποδυναμώνεται. Ο Ρούζβελτ αποσύρεται για να γλείψει τις πληγές του. Οι πρώτοι αντισημιτικοί νόμοι ψηφίζονται και δεν προκαλούν ουδεμία κατακραυγή. Η όποια αντίδραση εξακολουθεί να υπάρχει αποκρυσταλλώνεται γύρω από έναν ασήμαντο πυρήνα. Τη μια βδομάδα μετά την άλλη, ο δημοσιογράφος Ουόλτερ Ουίντσελ βάλλει κατά του Λίντμπεργκ μέσω της ραδιοφωνικής του εκπομπής. Εκτός της εβραϊκής κοινότητας, ο Ουίντσελ έχει λίγους υποστηρικτές. Η εφημερίδα The New York Times τον κατηγορεί για «αμφιβόλου ποιότητας αισθητική» και συγχαίρει τους διαφημιζόμενους που τον απομάκρυναν από τα βραχέα. Ο Ουίντσελ απαντά καταγγέλλοντας τους ιδιοκτήτες των Times ως «υπερπολιτισμένους εβραίους Κουίσλινγκ». Χωρίς πρόσβαση πλέον στα ΜΜΕ, ο Ουίντσελ ανακοινώνει την υποψηφιότητά του για το χρίσμα των Δημοκρατικών το 1944. Όμως, σε μια πολιτική συγκέντρωση στο προπύργιο του Λίντμπεργκ, δολοφονείται. Στην κηδεία του, πάνω από το φέρετρο, ο Φιορέλο Λα Γκουάρντια εκφωνεί έναν ρητορικό λόγο όλο καυστική ειρωνεία, σαν νέος Μάρκος Αντώνιος. Σε απάντησή του, ο Λίντμπεργκ μπαίνει στο αεροπλάνο του, απογειώνεται στους αιθέρες και χάνεται για πάντα. Μετά την εξαφάνιση του Λίντμπεργκ, τα πράγματα χειροτερεύουν. Ο αντιπρόεδρος και διάδοχός του, ο Μπέρτον Κ. Oυίλερ, είναι εξτρεμιστής. Υπό τον Oυίλερ, βασιλεύει για μικρό χρονικό διάστημα η τρομοκρατία. Ξεσπούν ταραχές, Εβραίοι και εβραϊκές επιχειρήσεις μπαίνουν στο στόχαστρο. Αυτή που διαμαρτύρεται, και τίθεται αμέσως υπό προστατευτική κράτηση από το FBI, είναι η Αν Μόροου Λίντμπεργκ! Γίνεται λόγος για πόλεμο εναντίον του Καναδά, που προσφέρει στους Εβραίους καταφύγιο από την ισχυρή γείτονα στον Νότο. Η χώρα αρχίζει να ξαναβρίσκει τις ισορροπίες της. Η αντίσταση συνασπίζει πολιτικά πρόσωπα ‒όπως ο Λα Γκουάρντια και η Ντόροθι Τόμσον, σύζυγος του Σινκλέρ Λιούις και εμψυχώτρια πίσω από το Δεν γίνονται αυτά εδώ‒ και ευυπόληπτους Αμερικανούς κάθε κοινωνικής θέσης. Σε έκτακτες προεδρικές εκλογές τον Νοέμβριο του 1942, ο Ρούζβελτ επιστρέφει στα καθήκοντά του και σε λίγο καιρό η Ιαπωνία βομβαρδίζει το Περλ Χάρμπορ. Έτσι, με καθυστέρηση ενός χρόνου ακριβώς, η ιστορία ‒η αμερικανική ιστορία, δηλαδή‒ ξαναπαίρνει τη γνωστή της πορεία. Η δεκαετία του 1940 παρουσιάζεται μέσα από τα μάτια κάποιου Φίλιπ Ροθ, που γεννήθηκε το 1933, ενός παιδιού με ισορροπημένο χαρακτήρα και χαρούμενη διάθεση, που οφείλεται στο γεγονός ότι είναι «Αμερικανόπουλο με αμερικανούς γονείς σε αμερικανικό σχολείο σε αμερικανική πόλη σε μια Αμερική εν ειρήνη με όλο τον κόσμο.» Ωστόσο, καθώς μπαίνει σε εφαρμογή το πρόγραμμα του Λίντμπεργκ, ο μικρός Φίλιπ πρέπει να αφομοιώσει σιγά-σιγά ένα μάθημα, που μπορεί να αποτελεί τον πυρήνα του εγχειρήματος του συγγραφέα: ότι η ιστορία που μας μαθαίνουν τα βιβλία της Ιστορίας δεν είναι παρά μια απλοποιημένη εκδοχή της πραγματικότητας, μια εκδοχή που την έχουμε φέρει στα μέτρα μας. Η πραγματική ιστορία είναι το αναπάντεχο, το «νομοτελειακά απρόβλεπτο». «Ο τρόμος του απρόβλεπτου είναι αυτό που συγκαλύπτει η επιστήμη της Ιστορίας.» Στο βαθμό που καταγράφει τη βίαιη εισβολή του νομοτελειακά απρόβλεπτου στη ζωή ενός παιδιού, η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής είναι ένα ιστορικό βιβλίο, ή μάλλον μια ιστορική μυθοπλασία με τη δική της αλήθεια, με την καθολικότητα που εννοούσε ο Αριστοτέλης όταν έλεγε: «διὸ καὶ φιλοσοφώτερον καὶ σπουδαιότερον ποίησις ἱστορίας ἐστίν· ἡ μὲν γὰρ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου, ἡ δ᾽ ἱστορία τὰ καθ᾽ ἕκαστον λέγει».[5] Ο πατέρας του Φίλιπ, ο Χέρμαν Ροθ –που ο Ροθ του έχει ήδη πλέξει το εγκώμιο στην Πατρική Κληρονομιά (1991)[6]– είναι ένας άντρας με σπουδαίες αρετές, αφοσιωμένος στα ιδανικά της αμερικανικής δημοκρατίας με μεγαλύτερο πάθος, ή ίσως με περισσότερη ρομαντική διάθεση, από κάθε άλλο πρόσωπο στο βιβλίο. Ο Χέρμαν κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του για να προστατέψει την οικογένειά του από την επερχόμενη λαίλαπα· αλλά για να αποφύγει τη μετεγκατάστασή τους από την πατρίδα τους, το Νιούαρκ, στην ενδοχώρα (αυτός είναι ο στόχος της Μετοικεσίας ’42 – να απομονώσει τους Εβραίους) πρέπει να εγκαταλείψει το επάγγελμα του ασφαλιστή και να πιάσει νυχτερινή δουλειά στην αγορά, κουβαλώντας καφάσια· ακόμα κι εκεί δεν μπορεί να γλιτώσει από τις απειλές του Πράκτορα Μακ Κορκλ του FBI. Βλέποντας τον πατέρα του ανίσχυρο απέναντι στο κράτος, ο Φίλιπ αρχίζει να καταρρέει ψυχολογικά. H κατάσταση αυτή ξεκινά με ένα αμελητέο παράπτωμα, συνεχίζει με μια αίσθηση αποξένωσης («Δεν ξέρει τι κάνει» σκέφτεται παρακολουθώντας τη μητέρα του, «δεν είναι αυτή που ήταν – κανείς μας δεν είναι αυτός που ήταν») και καταλήγει στην απόφασή του να το σκάσει από το σπίτι και να αναζητήσει καταφύγιο σ’ ένα καθολικό ορφανοτροφείο. Ξέρει καλά γιατί το σκάει από το σπίτι. «Δεν ήθελα να έχω καμία σχέση με την Ιστορία. Ήθελα να είμαι ένα αγόρι που δρα στη μικρότερη δυνατή κλίμακα». Η κατάρρευση του Φίλιπ αντιμετωπίζεται με ελαφρότητα ‒ παρά την απειλή που αιωρείται στην ατμόσφαιρα, το ύφος του βιβλίου είναι κωμικό. Η φυγή του εκφράζει περισσότερο πανικό και λιγότερο απόρριψη της οικογένειάς του. Ένα από τα alter ego του Ροθ, ο Νέιθαν Ζούκερμαν, έχει υπαινιχθεί στο παρελθόν ότι ο Ροθ, ο υπάκουος, ο φιλότιμος γιος είναι ένας απατεώνας, και μάλιστα βαρετός, ότι ο πραγματικός Ροθ είναι ο πονηρός, πρόστυχος επαναστάτης που έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο Σύνδρομο Πόρτνοϊ (1969)[7]. Βασικά, η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής δίνει μια απάντηση στον Ζούκερμαν, παρέχοντας μια «καλή οικογένεια» στον πιο τυπικό, πιο «πολιτισμένο» γιο Ροθ. Παρ’ όλα αυτά, ο Λίντμπεργκ, και όλα όσα αντιπροσωπεύει –την άδεια να αναδυθεί και να κυριαρχήσει ό,τι πιο άσχημο κρύβει η αμερικανική ψυχή– αναγκάζουν τον Φίλιπ να μεγαλώσει υπερβολικά γρήγορα, να χάσει υπερβολικά νωρίς τις παιδικές του ψευδαισθήσεις. Αυτή η απότομη αφύπνιση από την παιδική ηλικία αλλάζει, άραγε, τον Φίλιπ για πάντα; Από μια άποψη, αυτό το ερώτημα δεν ευσταθεί. Μια που το μυθιστόρημα του Ροθ τελειώνει το 1942, δεν ξέρουμε τι κάνει ο Φίλιπ μετά τα εννιά. Αν όμως ο συγγραφέας Φίλιπ Ροθ σκόπευε να γράψει για ένα φανταστικό παιδί, η ύπαρξη του οποίου θα περιοριζόταν αποκλειστικά και μόνο στις σελίδες ενός βιβλίου, δεν θα είχε ονομάσει Φίλιπ Ροθ το παιδί, που γεννήθηκε την ίδια χρονιά μ’ αυτόν και από τους ίδιους γονείς. Κατά μία έννοια, ο μικρός Φίλιπ Ροθ, τα παιδικά χρόνια του οποίου περιγράφει αυτό το βιβλίο, συνεχίζει να ζει ως ο Φίλιπ Ροθ που, έξι δεκαετίες αργότερα, δεν αφηγείται μόνο την ιστορία του παιδιού, αλλά τη γράφει κιόλας. Κατά μία έννοια λοιπόν, δεν διαβάζουμε μόνο την ιστορία ενός αντιπροσωπευτικού Αμερικανοεβραιόπουλου της γενιάς που ανδρώθηκε τη δεκαετία του 1940 –εδώ, σε μια διαστρεβλωμένη εκδοχή της δεκαετίας 1940– αλλά και την ιστορία του πραγματικού, του αληθινού Φίλιπ Ροθ. Αν προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε με ποιο τρόπο ο πραγματικός Φίλιπ Ροθ φέρει ενδεχομένως τα σημάδια της κατεστραμμένης παιδικής ηλικίας του μικρού Φίλιπ, τότε ίσως καταφέρουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα: Τι αφορά πραγματικά αυτό το βιβλίο, αυτό το μυθιστόρημα; Τα όποια σημάδια μπορεί να φέρει ο Φίλιπ, αρχίζουν μας παραξενεύουν καθώς τα εξετάζουμε. Στο Τενεκεδένιο Ταμπούρλο του Γκύντερ Γκρας[8], ο Όσκαρ Ματσεράτ φέρει μέσα του, πάνω του, πολύ πιο τρανές αποδείξεις για το ότι δεν ήθελε να έχει καμιά σχέση με την ιστορία, απ’ ό,τι ο Φίλιπ. Ο Όσκαρ αξιώνει το δικαίωμά του στην παιδική ηλικία, όχι με το να κρυφτεί από την ιστορία, πράγμα που είναι ανέφικτο, ούτε καν σε ορφανοτροφείο, αλλά με το να σταματήσει να μεγαλώνει, πράγμα που –κατά μία έννοια– είναι εφικτό. Όμως η ιστορία με την οποία συγκρούεται ο Όσκαρ, η ιστορία του Τρίτου Ράιχ, δεν είναι κάποιο αφηρημένο «απρόβλεπτο»: συνέβη πραγματικά, όπως επιβεβαιώνεται από τη συλλογική μνήμη και όπως καταγράφεται σε χιλιάδες βιβλία και εκατομμύρια φωτογραφίες. Αντιθέτως, η ιστορία που τραυματίζει τον Φίλιπ συνέβη μόνο στο μυαλό του Φίλιπ Ροθ και καταγράφεται μόνο στη Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής. Το να κατανοήσει, λοιπόν, κανείς το Τενεκεδένιο ταμπούρλο είναι πολύ πιο απλό από το να κατανοήσει τη Συνωμοσία και τον φανταστικό της κόσμο. Πόσο φανταστικός, ωστόσο, είναι ο κόσμος που καταγράφεται στο βιβλίο του Ροθ; Μπορεί η προεδρία του Λίντμπεργκ να είναι φανταστική, αλλά ο αντισημιτισμός τού πραγματικού Λίντμπεργκ δεν ήταν. Και ο Λίντμπεργκ δεν ήταν μόνος. Έδωσε φωνή σ’ έναν γηγενή αντισημιτισμό με μακρά προϊστορία στον καθολικό και προτεσταντικό χριστιανισμό, έναν αντισημιτισμό που καλλιεργήθηκε σε πολλές κοινότητες Ευρωπαίων μεταναστών και άντλησε δύναμη από τη μισαλλοδοξία εναντίον των μαύρων με την οποία ήταν συνδεδεμένος, κατά την παράλογη λογική του ρατσισμού (από αυτό το «άγνωστο ως τώρα αμάλγαμα απ’ ό,τι ανόμοιο και ανεπιθύμητο στην ιστορία της Αμερικής»[9] λέει ο Ροθ, δεν υπήρξαν άλλοι πιο ανόμοιοι μεταξύ τους όσο οι μαύροι και οι Εβραίοι). Ένα ασταθές και αναξιόπιστο εκλογικό σώμα, που γοητεύεται από το φαίνεσθαι και όχι από την ουσία –ο Τοκβίλ προέβλεψε τον κίνδυνο προ πολλού– μπορεί το 1940 να επιλέξει εξίσου εύκολα τον ήρωα αεροπόρο με το απλό προεκλογικό μήνυμα, όσο και τον εν ενεργεία πρόεδρο με το αποδεδειγμένο ιστορικό. Υπ’ αυτή την έννοια, η φανταστική προεδρία του Λίντμπεργκ δεν είναι παρά η υλοποίηση μιας συγκεκριμένης δυναμικής στο αμερικανικό πολιτικό γίγνεσθαι, για ποιητικούς σκοπούς. Έχοντας στο μυαλό μας αυτή την ανάγνωση περί Λίντμπεργκ, μπορούμε να επανέλθουμε στο ερώτημα σχετικά με το τραύμα που φέρει μαζί του στο μέλλον το παιδί της δεκαετίας του 1940. Εδώ λοιπόν, αντί να αναζητάμε απαντήσεις στη ζωή και τον χαρακτήρα του πραγματικού Φίλιπ Ροθ, αμφίβολο εγχείρημα υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, ίσως είναι καλύτερο να στραφούμε στο άλλο παιδί της οικογένειας Ροθ, τον μεγάλο αδερφό του Φίλιπ, τον Σάντι, που δεν το έσκασε για να γλιτώσει από την ιστορία (και δεν έγραψε βιβλίο για τα παιδικά του χρόνια). Ο Φίλιπ, με πατριωτικό πάθος, συλλέγει γραμματόσημα που απεικονίζουν υποδειγματικούς Αμερικανούς. Ο Σάντι, με την καλλιτεχνική φλέβα, προτιμά να ζωγραφίζει τους ήρωές του. Και οι δύο έχουν εικόνες του αεροπόρου Λίντμπεργκ, που τις φυλάνε σαν θησαυρό· και οι δύο περνούν μια κρίση όταν ο Λίντμπεργκ αποκαλύπτει τα πραγματικά πολιτικά του χρώματα. Ο Φίλιπ δεν θέλει να παρατήσει τη συλλογή του με τα γραμματόσημα του Λίντμπεργκ· ο Σάντι κρύβει τα πορτρέτα του Λίντμπεργκ κάτω από το κρεβάτι του. Υπό την επιρροή ενός δωσίλογου ραβίνου που παντρεύτηκε η αδερφή της μητέρας τους, ενάντια στη θέληση των γονιών του, ο Σάντι εγγράφεται στο πρόγραμμα Απλοί Αμερικανοί, που παίρνει μικρά Eβραιόπουλα από τις πόλεις το καλοκαίρι και τα στέλνει να μείνουν με τυπικές (δηλαδή, θετικά διακείμενες προς τον Λίντμπεργκ), μη εβραϊκές οικογένειες σε αγροτικές περιοχές. Περνάει ολόκληρο καλοκαίρι σ’ ένα αγρόκτημα στο Κεντάκι και επιστρέφει γεροδεμένος και μαυρισμένος. Του είναι αδύνατο να καταλάβει γιατί οι γονείς του, τους οποίους χαρακτηρίζει ειρωνικά «γκετοποιημένους Εβραίους» που πάσχουν από «σύνδρομο καταδίωξης», αντιδρούν τόσο στον Χίτλερ. Θα περάσει άλλος ένας χρόνος για να αντιληφθεί ο Σάντι ότι αυτό που αποκαλεί σύνδρομο καταδίωξης μπορεί να είναι μηχανισμός επιβίωσης. Με κάθε αντικειμενικό κριτήριο, ο Σάντι βγαίνει από τα χρόνια του Λίντμπεργκ τόσο τραυματισμένος όσο και ο μικρός του αδερφός, ίσως και περισσότερο αφού πρέπει να ζει σαν ξένος σ’ ένα σπιτικό που δεν εγκρίνει τις απόψεις του. Αν αυτά τα χρόνια είχαν όντως υπάρξει, τότε ο μεγάλος αδερφός του πραγματικού Φίλιπ Ροθ –που είναι εξίσου πραγματικός με τον Φίλιπ και έζησε την ίδια ιστορική πραγματικότητα– θα έφερε κι αυτός αντίστοιχα σημάδια. Όμως τα χρόνια του Λίντμπεργκ δεν υπήρξαν ποτέ, άρα ούτε σημάδια του Λίντμπεργκ υπάρχουν. Τι είδους τραύμα, λοιπόν, φέρουν τα αδέρφια αμφότερα, ο συγγραφέας και ο μη συγγραφέας, ως αποτέλεσμα της ιστορίας που ονομάζεται, ποιητικώς (με την Αριστοτελική έννοια), προεδρία του Λίντμπεργκ; Μήπως το τραύμα το φέρει μόνο ο συγγραφέας; Μήπως τελικά δεν υπάρχει κανένα απολύτως τραύμα; Παρ’ όλο που ο μικρός Φίλιπ θα μεγαλώσει και θα γίνει διάσημος συγγραφέας, Η Συνωμοσία δεν είναι ένα βιβλίο για την εκκόλαψη της ψυχής του συγγραφέα. Ο Ροθ δεν παριστάνει πουθενά τον πληγωμένο καλλιτέχνη, η τέχνη του οποίου πηγάζει από τις πληγές του. Η μόνη απάντηση που μοιάζει να έχει κάποια λογική, είναι ότι το τραύμα του Λίντμπεργκ είναι η ίδια η εβραϊκότητα, αλλά μια πολύ συγκεκριμένη προσέγγιση της εβραϊκότητας: η εβραϊκότητα ως η αντίληψη ενός ξένου – και μάλιστα εχθρικά διακείμενου – για το τι είναι ένας Εβραίος. Μια αντίληψη η οποία επιβλήθηκε σ’ ένα παιδί υπερβολικά νωρίς στη ζωή του, με τρόπους που, αν και αρχικά δεν είναι ακραίοι, μπορούν εύκολα να γίνουν ακραίοι – κάτι για το οποίο η δεκαετία του 1940, η κατεξοχήν εποχή του απρόβλεπτου, παρέχει πληθώρα αποδείξεων. Είναι φοβερό αυτό που κάνει η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής στον μικρό Φίλιπ, ανάμεσα στην ηλικία των επτά και των εννέα ετών. Του επιβάλει την εικόνα ενός κόσμου που βασίζεται στο μίσος και την καχυποψία, ενός κόσμου όπου υπάρχουν αυτοί και εμείς – σε μικρότερο βαθμό από πρώτο χέρι, σε μεγαλύτερο μέσα από τα επίκαιρα, τα ραδιοφωνικά προγράμματα και τα όσα πιάνει το αυτί του κρυφακούοντας τις στενάχωρες συζητήσεις των γονιών του. Τον μετατρέπει από εβραίο Αμερικανό σε αμερικανό Εβραίο, για τους εχθρούς του δε, απλώς σ’ έναν Εβραίο στην Αμερική. Ξυπνώντας τον στην «πραγματικότητα» τόσο νωρίς, του κλέβει τα παιδικά του χρόνια. Ή μάλλον τις ψευδαισθήσεις του, θα έλεγαν οι σιωνιστές. Γι’ αυτούς, μοναδική πατρίδα των Εβραίων είναι η ιστορική τους κοιτίδα. 2. Τι σημαίνει να είσαι Εβραίος στην Αμερική; Μπορεί ένας Εβραίος να ανήκει στην Αμερική; Μπορεί η Αμερική να είναι η πραγματική του πατρίδα; Ο Χέρμαν και η Μπες Ροθ, οι γονείς του Φίλιπ, γεννήθηκαν στις ΗΠΑ στις αρχές του εικοστού αιώνα, από οικογένειες μεταναστών. Αγαπούν τη γενέτειρά τους και δουλεύουν σκληρά για να καταφέρουν να ζήσουν σ’ αυτήν. Ο Φίλιπ αποτίει φόρο τιμής στη γενιά τους, με λόγια που τα χρωματίζει μια ελεγειακή χροιά: Αυτό που, για μένα, έκανε τους γείτονές μας να διαφέρουν και να ξεχωρίζουν, δεν ήταν τόσο η θρησκεία όσο η δουλειά. Κανείς στη γειτονιά δεν είχε γένια, κανένας δεν ντυνόταν με τον τρόπο του Παλαιού Κόσμου, κανένας δεν φορούσε κιπά… Οι μεγάλοι δεν διακρίνονταν και πολύ για την τήρηση των θρησκευτικών κανόνων, για να μην πω ότι δεν διακρίνονταν καθόλου… Όταν ένας άγνωστος με γενειάδα… έκανε την εμφάνισή του αργά το βράδυ, μία στις τόσες, για να μας ζητήσει σε σπασμένα αγγλικά τον οβολό μας για την ίδρυση εβραϊκής πατρίδας στην Παλαιστίνη… έδειχνε ανίκανος να αντιληφθεί ότι πατρίδα είχαμε ήδη, εδώ και τρεις γενιές. Αυτοί εδώ ήταν εβραίοι που, για να είναι εβραίοι, δε χρειάζονταν σπουδαία σημεία αναφοράς, ούτε κανένα δόγμα ή ομολογία πίστεως, ούτε καμία άλλη γλώσσα ‒ είχαν ήδη μία, τη μητρική τους, που την ιδιωματική της εκφραστικότητα τη χειρίζονταν εύκολα… Δεν ήταν παρά αυτό που δεν υπήρχε περίπτωση να το ξεφορτωθούν – ή να θελήσουν ποτέ να το ξεφορτωθούν. Το ότι ήταν εβραίοι, αλλά και Αμερικανοί, είχε να κάνει με το ότι ήταν αυτοί που ήταν. Η περιγραφή του Ροθ για την εβραϊκότητα των γονιών του είναι τελείως ξεκάθαρη. Δεν υπάρχει κανένας υπαινιγμός για τα όσα υπονοεί αλλού: ότι μια θρησκεία που έχει υποβαθμιστεί σε ηθικό κώδικα, συν ορισμένες κοινωνικές πρακτικές, μπορεί να είναι πολύ ανεπαρκής για κάποιους που, για να δώσουν νόημα στη ζωή τους, ενδίδουν σε υστερικές συμπεριφορές (η σύζυγος του Μίκι Σάμπαθ στο Θέατρο του Σάμπαθ) ή επιδίδονται σε πράξεις βίας (Μέρεντιθ Λιβόβ στο Αμερικανικό Ειδύλλιο). Η εβραϊκότητα του Χέρμαν Ροθ, και των ανθρώπων σαν αυτόν, μπορεί να μην έχει κάποια μεταφυσική διάσταση, έχει όμως μια χημεία που δεν μπορούν να την αντιληφθούν ούτε οι σιωνιστές, ούτε οι δημιουργοί της Μετοικεσίας ’42. Η εβραϊκή αμερικανικότητα είναι μια χημική ένωση, όχι ένα απλό μίγμα. Δεν μπορείς να αφαιρέσεις ένα στοιχείο («εβραϊκότητα», «αμερικανικότητα») έτσι απλά, και να μείνεις με το άλλο. Το να είναι κανείς Αμερικανός –να μιλά την αμερικανική γλώσσα, να ακολουθεί τον αμερικανικό τρόπο ζωής, να έχει ενσωματωθεί στην αμερικανική κουλτούρα– δεν σημαίνει ότι πρέπει να απαρνηθεί την εβραϊκότητά του, δεν συνεπάγεται την απώλειά της· και αντίστροφα, το να μεταφερθεί με κυβερνητικό διάταγμα από μια εβραϊκή σε μια «αμερικανική» (δηλαδή μη-εβραϊκή) κοινότητα, δεν τον κάνει περισσότερο Αμερικανό. Το ίδιο ισχύει, και ίσχυε, για τους Εβραίους στην Ευρώπη. Ο Ροθ αναφέρει με επιδοκιμασία την καυστική παρατήρηση του Άαρον Άπελφελντ: «Πάντοτε αγαπούσα τους αφομοιωμένους Εβραίους, επειδή εκεί ακριβώς ήταν που η εβραϊκή ιδιαιτερότητα, και ίσως επίσης η εβραϊκή μοίρα, βρισκόταν συγκεντρωμένη με τη μεγαλύτερη πυκνότητα.»[10] Μετά την εκλογή του Λίντμπεργκ, ο Χέρμαν πηγαίνει την οικογένειά του ταξίδι στην Ουάσιγκτον, ελπίζοντας ότι η επαφή με τα ιστορικά μνημεία της αμερικανικής δημοκρατίας θα διώξει την πικρία τους. Αντίθετα, παίρνουν όλοι μια γεύση για το πώς διαμορφώνεται ο δημόσιος βίος στην ευρύτερη Αμερική. Τους βγάζουν από το δωμάτιό τους στο ξενοδοχείο με κάποια πρόφαση, και δέχονται αντισημιτικές απειλές από άλλους τουρίστες. Είναι σαφές ότι ο μέσος Αμερικανός εξέλαβε τον θρίαμβο του Λίντμπεργκ ως το σινιάλο για την έναρξη της κυνηγετικής περιόδου. Ένας παράξενος τύπος προσκολλάται στην οικογένεια. Ισχυρίζεται ότι είναι επαγγελματίας ξεναγός και είναι αδύνατο να τον ξεφορτωθούν. Ποιος είναι πραγματικά; Στη νέα, παρανοϊκή τους κατάσταση, οι γονείς Ροθ υποψιάζονται ότι είναι πράκτορας του FBI, και τον δοκιμάζουν. Περνάει όλες τις δοκιμασίες. Η απλή αλήθεια είναι ότι είναι όντως ξεναγός, και μάλιστα καλός. Όμως στην καινούρια Αμερική τίποτα δεν είναι πια απλό. Ένα ταξίδι που είχε σκοπό να καθησυχάσει τα αγόρια σχετικά με την κοινή τους κληρονομιά, μετατρέπεται σε μάθημα για τον κοινωνικό αποκλεισμό. Φίλιπ: «…ο παράδεισος κάθε πατριώτη, ο αμερικανικός Κήπος της Εδέμ απλωμένος μπροστά μας, κι εμείς στεκόμασταν στριμωγμένοι ο ένας με τον άλλον – η πεπτωκυία οικογένεια.» Αυτό ακριβώς θέλει να πετύχει η συνωμοσία του τίτλου του Ροθ και, στο επίπεδο του φανταστικού, το πετυχαίνει: να διωχθούν οι Εβραίοι από την Αμερική. Juden raus. Αυτό είναι που δεν μπορεί να ξεχάσει ο Φίλιπ. Για να βάλουμε, τελικά, στις πραγματικές τους διαστάσεις όλες τις συζητήσεις περί μεταφορικού τραυματισμού, δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε και το τρίτο αγόρι που κατοικεί στο σπίτι των Ροθ: τον Άλβιν, είκοσι ενός ετών, προστατευόμενο της οικογένειας και ορφανό με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, που φεύγει για να καταταγεί στον καναδικό στρατό και να πολεμήσει τους ναζί, χάνει άδοξα το ένα του πόδι και επιστρέφει στο Νιούαρκ σε αναπηρικό καροτσάκι, παρασημοφορημένος, να βράζει από θυμό για όλο τον κόσμο αδιακρίτως. Εντελώς συνειδητά, ο Άλβιν αποφασίζει να στραφεί στην παρανομία, απορρίπτοντας το αντιφασιστικό του παρελθόν ως μια παιδιάστικη τρέλα. Πληγωμένος πιο βαθιά από τους δύο αδερφούς, ο Άλβιν υπάρχει σ’ αυτό το βιβλίο ως μια θλιβερή υπενθύμιση για το πώς η πραγματική ιστορία καταστρέφει τις ζωές των ανθρώπων. Αν και το μυαλό μέσω του οποίου μας μεταφέρονται τα γεγονότα του 1940-42 είναι μυαλό παιδιού, η αφήγηση δεν είναι απλοϊκή. Η φωνή που μας μιλά είναι του παιδιού που έχει μεγαλώσει ‒ ενός μεγάλου που βλέπει με τα μάτια του νεαρού του εαυτού, και ως αντάλλαγμα του χαρίζει μια συμπυκνωμένη αυτογνωσία, που κανένα παιδί δεν διαθέτει. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένες ενδείξεις ότι η φωνή του παιδιού που έχει μεγαλώσει φτάνει στ’ αυτιά μας από την πρώτη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα. Δεν υπάρχει μελλοντική προοπτική πέρα από το 1945. (Αν υπήρχε ‒ αν ο Ροθ είχε αφήσει να δημιουργηθεί κάποιο οδυνηρό χρονικό χάσμα ανάμεσα σ’ ένα αγόρι που πιστεύει ότι η μετεγκατάσταση στο Κεντάκι είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να σου συμβεί, και σ’ έναν άντρα ανασφαλή, που δεν μπορεί στιγμή να ξεχάσει ότι η συνωμοσία εναντίον της εβραϊκής φυλής φτάνει ως την εξόντωση ανθρώπων σε θαλάμους αερίων και την αποτέφρωσή τους σε κρεματόρια ‒ τότε ο Ροθ θα κρατούσε άλλο βιβλίο στα χέρια του.) Παρ’ όλα αυτά, με δεδομένα τα αυτοβιογραφικά ίχνη που υπάρχουν, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η φωνή που αφηγείται ανήκει είτε στον πραγματικό Φίλιπ Ροθ, είτε στο φανταστικό του alter ego, τον «Φίλιπ Ροθ», ο οποίος έχει αφαιρέσει εσκεμμένα από τις «αποσκευές» του τη σοφία της στερνής του γνώσης, και προσπερνά κάθε ευκαιρία που του δίνεται να επιδείξει την εξυπνάδα του σε βάρος του παιδιού. Αν θέλουμε να μιλήσουμε για την τρυφερότητα που νιώθει ένας ώριμος άντρας προς το παιδί που ήταν κάποτε, τότε η τρυφερότητα και ο σεβασμός που νιώθει ο συγγραφέας για τον μικρό Φίλιπ είναι ένα από τα πιο συγκινητικά στοιχεία του βιβλίου. Η εναρμόνιση ανάμεσα στη φρεσκάδα που έχει το βλέμμα ενός παιδιού και την αντιληπτική ικανότητα ενός ενήλικα επιτυγχάνεται με τέτοια μαεστρία, που ξεχνάμε διαρκώς ποιος είναι αυτός που μας μιλά, παιδί ή άντρας. Σπάνια μόνο ξεφεύγει το χέρι του Ροθ, όπως όταν ο μικρός Φίλιπ βλέπει τη θεία του την Έβελιν όπως είναι πραγματικά: «Ξαφνικά, το ωραίο πρόσωπό της, με τα αδρά χαρακτηριστικά και το παχύ στρώμα μεϊκάπ, μου φάνηκε τρομακτικό ‒ το πρόσωπο της Μαινάδας.» Επιβάλλοντας στον εαυτό του να δει τον κόσμο με τα μάτια ενός παιδιού, ο Ροθ αναγκάζεται να απαρνηθεί μια ολόκληρη γκάμα από εκφραστικά μέσα, ειδικά τη σκληρή ειρωνεία, τον σπαραγμό και τα ξεσπάσματα που διακρίνουν έργα όπως το Θέατρο του Σάμπαθ (1995) και το Ζώο που Ξεψυχά (2001), αυτή την εύγλωττη έκφραση απόγνωσης, που πυροδοτείται από τη βίαιη αντίσταση του κόσμου στην ανθρώπινη βούληση ή από την προοπτική μιας επικείμενης εξαφάνισης. Από την άλλη μεριά, τοποθετεί όντως τον Ροθ έξω από το πεδίο του Γουίλιαμ Φώκνερ, η χειμαρρώδης πρόζα του οποίου τον έχει παρασύρει κάποιες φορές τελευταίως, ιδιαίτερα στο Ανθρώπινο Στίγμα (2000). Μεγαλώνοντας σε ηλικία, ο Ροθ «μεγαλώνει» και ως συγγραφέας. Στα καλά του, είναι ένας μυθιστοριογράφος αυθεντικά τραγικός· στα καλύτερά του αγγίζει τα επίπεδα του Σαίξπηρ. Με βάση τις προδιαγραφές που έθεσε το Θέατρο του Σάμπαθ, η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής δεν είναι από τα σπουδαιότερα έργα. Αυτό όμως που προσφέρει στη θέση της τραγωδίας είναι ένα πάθος που σπαράζει την καρδιά, ένα πάθος που εκφράζεται με καυστικό χιούμορ αποφεύγοντας τους συναισθηματισμούς, μια ριψοκίνδυνη ακροβασία, που ο Ροθ φέρνει σε πέρας χωρίς το παραμικρό ολίσθημα. Ο πιο σπαρακτικός χαρακτήρας δεν είναι ο μικρός Φίλιπ –αν και είναι πολύ συγκινητικός έτσι όπως αρπάζει σφιχτά το άλμπουμ του με τα γραμματόσημα και βγαίνει έξω στη νύχτα, αποφασισμένος να ξαναγίνει ένα απλό αγόρι– αλλά ο γείτονας και σκιά του Φίλιπ, ο Σέλντον Oυίσναου. Όπως ο Φίλιπ, έτσι και ο Σέλντον είναι ένα έξυπνο, ευαίσθητο, υπάκουο αγοράκι. Όμως όλα του πάνε στραβά, είναι γεννημένος θύμα, και ο Φίλιπ δεν θέλει να έχει παρτίδες μαζί του (ο Σέλντον βέβαια λατρεύει τον Φίλιπ). Προσπαθώντας να διώξει την κατάρα του Σέλντον, ο Φίλιπ προτείνει στη θεία Έβελιν, που εργάζεται στην υπηρεσία μετεγκατάστασης, να σταλούν οι Ουίσναου στο Κεντάκι, χήρα και γιος. Προς μεγάλη του έκπληξη, η θεία προωθεί το αίτημά του. Λίγους μήνες μετά την άφιξή τους στην πόλη Ντάνβιλ, η μητέρα του Σέλντον δέχεται δολοφονική επίθεση από αντισημίτες ταραχοποιούς και ο Σέλντον πρέπει να επιστρέψει στο Νιούαρκ ορφανός. Έτσι ο Φίλιπ είναι αναγκασμένος να υποστεί όχι μόνο την ενοχή που έστειλε την κ. Ουίσναου στον θάνατο, αλλά και την τιμωρία της συγκατοίκησης με τον Σέλντον. Τη νύχτα που εξαφανίζεται η μητέρα του, ο Σέλντον τηλεφωνεί στο Νιούαρκ (δεν ξέρει κανέναν στο Κεντάκι) και η κυρία Ροθ, επιστρατεύοντας όλο το μητρικό της σθένος, αναλαμβάνει το δύσκολο έργο να συνεφέρει το παιδί πριν χάσει τα λογικά του. Η υπεραστική συνομιλία τους περιέχει μερικούς από τους πιο σπαραξικάρδιους (εμείς ξέρουμε ότι η μητέρα του Σέλντον είναι νεκρή αλλά ο Σέλντον και η κυρία Ροθ δεν το ξέρουν, παρ’ όλο που εκείνη υποπτεύεται το χειρότερο) αλλά και τους πιο αστείους διαλόγους που έχει γράψει ο Ροθ. Εξ ορισμού, ένα ιστορικό μυθιστόρημα λαμβάνει χώρα σε κάποιο πραγματικό ιστορικό παρελθόν. Το παρελθόν στο οποίο λαμβάνει χώρα η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής δεν είναι πραγματικό. Όσον αφορά λοιπόν το είδος στο οποίο ανήκει, η Συνωμοσία δεν είναι ιστορικό αλλά δυστοπικό μυθιστόρημα, λίγο ασυνήθιστο βέβαια, αφού το δυστοπικό μυθιστόρημα συνήθως λαμβάνει χώρα στο μέλλον, ένα μέλλον προς το οποίο φαίνεται να οδηγείται το παρόν. Κλασικό δυστοπικό μυθιστόρημα είναι το 1984 του Τζορτζ Όργουελ. Βλέπει μπροστά, στο 1984, υπό το πρίσμα του 1948, όταν η απειλή του απόλυτου ελέγχου φαντάζει εφιαλτικά ισχυρή. Στο τυπικό δυστοπικό μυθιστόρημα υπάρχει ένα βολικό χρονικό χάσμα ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον – βολικό γιατί απαλλάσσει τον συγγραφέα από την υποχρέωση να δείξει βήμα προς βήμα πώς το παρόν μετατρέπεται σε μέλλον. Το έργο του Ροθ είναι δυσκολότερο. Χρειάζεται δύο «ράμματα»: τα φανταστικά χρόνια του Λίντμπεργκ πρέπει από τη μια μεριά να «συρραφτούν» με την πραγματική ιστορία από την οποία παρεκκλίνουν στα μέσα της δεκαετίας του 1940, και από την άλλη με την πραγματική ιστορία με την οποία ξανασμίγουν στα τέλη του1942. Η επέμβαση αποτυγχάνει, και πρέπει να αποτύχει. Ακόμα και με μια ανυποχώρητα απομονωτιστική κυβέρνηση, η αμερικανική ιστορία δεν μπορεί να προχωρήσει ανεξάρτητα από την παγκόσμια ιστορία. Η διετής απουσία της Αμερικής από τη διεθνή σκηνή θα είχε επηρεάσει αναπόφευκτα την πορεία του πολέμου, και κατά συνέπεια θα είχε αλλάξει τον κόσμο. Αν, από τη φύση της, η εναλλακτική ιστορία του Ροθ δεν μπορεί να περάσει τη δοκιμασία της πραγματικότητας, μήπως μπορεί να περάσει την ευκολότερη δοκιμασία της αληθοφάνειας; Πόσο αληθοφανές είναι, για παράδειγμα, ένα Κογκρέσο που δεν θα ανησυχούσε βλέποντας τις ιαπωνικές δυνάμεις να σαρώνουν την Ινδονησία, την Ινδία και την Αυστραλία, και να βάζουν τα θεμέλια για μια ευρύτερη Σφαίρα Κοινής Ευημερίας κατευθυνόμενη από το Τόκιο; Είναι αληθοφανές ότι αυτό που κατάφεραν οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ σε τέσσερα χρόνια πραγματικής ιστορίας (1942-1945) θα μπορούσε να επιτευχθεί σε τρία χρόνια αναθεωρημένης ιστορίας (1943-1945); Τέτοιου είδους ερωτήματα θα είχαν μικρότερη σημασία αν ο Ροθ είχε αφεθεί σε μια αφήγηση τύπου «και αν;». Όμως η πρόκληση στην οποία υποβάλλει τον εαυτό του είναι πολύ πιο απαιτητική. Ο Ροθ γράφει ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα για φανταστικά γεγονότα. Με προϋπόθεση την εκλογή ενός φασίστα στο Λευκό Οίκο, όλα τα υπόλοιπα θα πρέπει να ακολουθούν με τη λογική της αληθοφάνειας. Γι’ αυτό τον λόγο, προκειμένου να ερμηνεύσει την αμερικανική απραξία, ο Ροθ πρέπει να επινοήσει μια σειρά από μυστικές συμφωνίες ανάμεσα στη ναζιστική Γερμανία και την αυτοκρατορική Ιαπωνία από τη μια μεριά, και τη μαριονέτα τους στον Λευκό Οίκο από την άλλη. Γι’ αυτό πρέπει να μεταθέσει τη χρονολογία του πολέμου. Αλλά με βάση τις προδιαγραφές της αληθοφάνειας που έχει επιλέξει να ακολουθεί, αυτό το ιστορικό πλαίσιο είναι αρκετά επισφαλές. Στην πραγματική ζωή, ο Τσαρλς Λίντμπεργκ αντέδρασε στο Περλ Χάρμπορ με το να εμπλακεί στον πόλεμο εκτελώντας αποστολές βομβαρδισμού εναντίον ιαπωνικών στόχων. Πέθανε το 1974. Τι συμβαίνει στον φανταστικό Λίντμπεργκ μετά τον Οκτώβριο του 1942, όταν απογειώνεται σε μια σόλο πτήση και κανείς δεν τον ξαναβλέπει ποτέ; Δεν υπάρχει αξιόπιστη απάντηση, μόνο φήμες. Σύμφωνα με μία απ’ αυτές, βρετανικά αεροσκάφη ανάγκασαν τον Λίντμπεργκ να προσγειωθεί σε καναδικό έδαφος. Κατά τους Γερμανούς, απήχθη από τη διεθνή εβραϊκή συνωμοσία. Οι Βρετανοί λένε ότι προσθαλάσσωσε το αεροπλάνο του στον Ατλαντικό και μεταφέρθηκε με γερμανικό υποβρύχιο στη Γερμανία. Η Αν Μόροου Λίντμπεργκ διαδίδει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία το βρέφος Λίντμπεργκ δεν δολοφονήθηκε το 1932 αλλά απήχθη και κρατείτο σε ομηρεία στη Γερμανία, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι γονείς του θα εκτελούσαν τις εντολές των Γερμανών· και ότι ο ίδιος ο Τσαρλς Λίντμπεργκ χτυπήθηκε στον αέρα από Γερμανούς πράκτορες επειδή δεν θεωρείτο πλέον άξιος εμπιστοσύνης. Απέναντι σ’ αυτές τις αντιφατικές εκδοχές, το μόνο που μπορούμε να πούμε εμείς, ως αναγνώστες αυτής της φανταστικής ιστορίας, είναι ότι δεν γνωρίζουμε τι συνέβη στον Λίντμπεργκ, κυρίως δε ότι δεν γνωρίζουμε γιατί η προεδρία ή η συνωμοσία του Λίντμπεργκ έπρεπε να λήξει όταν έληξε, δεδομένου ότι η αντίσταση δεν είχε περάσει από τα λόγια στις πράξεις. Στις τελευταίες σελίδες της Συνωμοσίας εναντίον της Αμερικής, όπου η αφήγηση είναι γοργή, βιαστική, το πνεύμα που κυριαρχεί, εξ αποστάσεως βέβαια, είναι αυτό του Χόρχε Λούις Μπόρχες. Αλλά ο Μπόρχες θα είχε αξιοποιήσει καλύτερα το στρώμα της καθαρής ιστορικής έρευνας πάνω στο οποίο έχτισε το βιβλίο του ο Ροθ. Όπως χάνεται ο Λίντμπεργκ από προσώπου γης, χωρίς ν’ αφήσει τίποτα πίσω του, έτσι σβήνει και η προεδρία του, αφήνοντας το ίχνος της μόνο στο μυαλό του αγοριού που θα μεγαλώσει για να γίνει ο συγγραφέας Φίλιπ Ροθ. Εκτός από το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας, άλλη κληρονομιά του Λίντμπεργκ δεν υπάρχει. Αυτά τα δύο φανταστικά, παράλληλα χρόνια στην ιστορία της Αμερικής –αλλά και στην ιστορία του κόσμου, αφού ο κόσμος είναι ενιαίος και αδιαίρετος– μπορεί να μην υπήρξαν επίσης. Αυτό που γνώριζε ο Μπόρχες είναι ότι η ιστορία ακολουθεί πιο σύνθετους, πιο μυστηριώδεις δρόμους. Αν είχε υπάρξει πρόεδρος Λίντμπεργκ, η ζωή μας σήμερα θα ήταν διαφορετική, και πιθανότατα χειρότερη, αν και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι με ποιον ακριβώς τρόπο. © 2019 J.M. Coetzee — Μετάφραση-σημειώσεις: Μιράντα Λεωνίδου Philip Roth, Επιχείρηση Σάυλωκ: Μια Ομολογία, μτφρ. Σπύρος Βρεττός, Πόλις, Αθήνα 2001 Philip Roth, Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής, μτφρ Ηλίας Μαγκλίνης, Πόλις, Αθήνα 2007 Philip Roth, Αμερικανικό Ειδύλλιο, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Πόλις, Αθήνα 2010 Philip Roth, Πατρική Κληρονομιά, μτφρ. Τάκης Κιρκής, Πόλις, Αθήνα 2012 Philip Roth, Το σύνδρομο Πόρτνοϊ, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Πόλις, Αθήνα 2013 Philip Roth, Το ανθρώπινο στίγμα, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Πόλις, Αθήνα 2013 [1] Philip Roth, Επιχείρηση Σάυλωκ: Μια Ομολογία, μτφρ. Σπύρος Βρεττός, Πόλις, Αθήνα 2001. [2] roman à clef (μυθιστόρημα με κλειδί): Μυθιστόρημα που παραπέμπει σε αληθινά πρόσωπα και καταστάσεις, όπου πραγματικά πρόσωπα παρουσιάζονται ως μυθιστορηματικοί ήρωες με επινοημένα ονόματα. [3] Philip Roth, Αμερικανικό Ειδύλλιο, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Πόλις, Αθήνα 2010. [4] Sinclair Lewis, Δεν γίνονται αυτά εδώ, μτφρ. Νίκος Μάντης, Καστανιώτης, Αθήνα 2016. [5] Ποιητική 1451b. [6] Philip Roth, Πατρική Κληρονομιά, μτφρ. Τάκης Κιρκής, Πόλις, Αθήνα 2012. [7] Philip Roth, Το σύνδρομο Πόρτνοϊ, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, Πόλις, Αθήνα 2013. [8] Günter Grass, Το τενεκεδένιο ταμπούρλο, μτφρ. Τούλα Σιετή, Οδυσσέας, Αθήνα 2001. [9] Philip Roth, Το ανθρώπινο στίγμα, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Πόλις, Αθήνα 2013. [10] Philip Roth, Επιχείρηση Σάυλωκ: Μια Ομολογία.

Σύνδεση