Αποχρώσεις του ροζ

Εύα Στάμου, Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας. Δοκίμιο για την ευδοκίμηση μιας μορφής αφηγηματικού λόγου, Gutenberg, σελ. 136 Έτυχε να είμαι κοντά όταν μια παλιά μου συνάδελφος άνοιξε την παραγγελία της από το Amazon. Δεν ήταν δύσκολο να βρει κανείς στα βιβλιοπωλεία τις Πενήντα αποχρώσεις του γκρι, όμως είχα την αίσθηση (περίπου τη βεβαιότητα) ότι η κοπέλα θα ένιωθε άβολα να πάει και να το ζητήσει. Τίτλοι σαν κι αυτόν έχουν γίνει, εδώ και καιρό, ένοχη απόλαυση για ένα μέρος του κοινού που τους αγοράζει, μια και είναι βέβαιο ότι προσελκύουν και αναγνώστες με άλλα ενδιαφέροντα. Η περιέργεια κεντρίζεται εύκολα σ’ αυτές τις περιπτώσεις, και οι μεγάλες πωλήσεις δεν οφείλονται μόνο στους θιασώτες. Πολύ συχνά οι αντιστάσεις μειώνονται και ταυτόχρονα δημιουργείται η επιθυμία για κάτι λιγότερο απαιτητικό.[1] Γεγονός είναι ότι συγγραφείς και εκδότες βγάζουν πολλά χρήματα από αυτές τις στιγμές αδυναμίας, οι οποίες εμφανίζονται σε πολλούς, αν κρίνουμε από τα οικονομικά δεδομένα. Ό,τι εξακολουθούμε να ονομάζουμε παραλογοτεχνία στα ελληνικά (σε άλλες γλώσσες οι όροι δεν είναι σε τέτοιο βαθμό μειωτικοί) ανθεί διεθνώς, προκαλώντας επιφυλάξεις και αντιδράσεις και ανησυχία σε ορισμένους ανθρώπους του βιβλίου, και πάλι συγγραφείς και εκδότες. Η Εύα Στάμου είναι ένας από τους μάρτυρες κατηγορίας, και το βιβλίο της μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για συζήτηση, έτσι όπως συγκεντρώνει επιχειρήματα, υπέρ και κατά, τα οποία έχουν διατυπώσει κατά καιρούς οι εμπλεκόμενοι. Η Στάμου είναι εξαρχής σαφής και κατηγορηματική: «Κάθε εποχή ορίζεται από τη λογοτεχνία της· η δική μας χαρακτηρίζεται από την παραλογοτεχνία της». Αυτές είναι οι πρώτες-πρώτες φράσεις της. Παρά την κάποια υπερβολή της διατύπωσης (δίνεται η εντύπωση ότι δεν κυκλοφορεί τίποτε άλλο), είναι γεγονός ότι μια επίσκεψη σε βιβλιοπωλείο αρκεί για να συνειδητοποιήσεις ότι η παραγωγή πεζογραφίας αυτού του είδους ολοένα αυξάνει. Η Στάμου (και όχι μόνο εκείνη) θεωρεί ότι αυτό δεν είναι καλό. Η παραλογοτεχνία, και ιδιαιτέρως το κομμάτι της που έχει ονομαστεί ροζ, μας αναγκάζει να της αφιερώνουμε πολύ περισσότερο χρόνο απ’ όσο της αξίζει, αποσπά την προσοχή των αναγνωστών που θα πρέπει να ασχολούνται με πιο αξιόλογα κείμενα, προβάλλει μία εύκολη, διαστρεβλωτική άποψη για τις ανθρώπινες σχέσεις έτσι όπως παρουσιάζει, με σχηματικό τρόπο, πρότυπα και πρόσωπα· από την άλλη μεριά, δε, είναι ευνοημένη οικονομικώς, τόσο σε επίπεδο τιράζ όσο και σε ό,τι αφορά τη διαφημιστική προβολή. Μιλώντας για παραλογοτεχνία, αναφερόμαστε σε τίτλους που έχουν ως βασικό στόχο να διασκεδάσουν, να τέρψουν, ακόμα και να συναρπάσουν, όχι να δώσουν απαντήσεις σε υπαρξιακές ανησυχίες: αστυνομικές και άλλες περιπέτειες, κείμενα επιστημονικής φαντασίας, μελοδράματα, πορνογραφικές ιστορίες. Είναι μια διάκριση που υπάρχει μόνο στα κείμενα, μια και ποτέ δεν έχει χαρακτηριστεί το ελαφρό τραγούδι παραμουσική ή μια κατασκοπευτική ταινία παρακινηματογράφος (ενδεχομένως δηλώνεται κατ’ αυτό τον τρόπο η εκτίμηση που τρέφουμε στο γράψιμο). Το θέμα είναι ότι η ροζ λογοτεχνία (η Στάμου παραθέτει και τον αγγλοσαξωνικό όρο, pink lit), όσο και αν φαίνεται να δίνει σημασία μόνο στην επιφάνεια και στο περιτύλιγμα, ως προς τα θέματά της, ή μάλλον το θέμα της, κατά βάση τις σχέσεις ανδρών και γυναικών, πολύ συχνά θυμίζει έργα τής καθαυτό, τρόπον τινά, λογοτεχνίας – τα όρια δεν είναι πάντοτε σαφή.[2] Όλα είναι θέμα προσέγγισης, σύμφωνα με την παλιά άποψη (ή το παλιό στερεότυπο), που δεν παύει να είναι αλήθεια. «Ένα πολυτελές περιβάλλον [...] δεν καθιστά αυτομάτως ένα κείμενο παραλογοτεχνικό, όπως γνωρίζει κάθε αναγνώστης του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ και του Τόμας Μαν. Ούτε κρίνεται ένα βιβλίο από το εάν ο πρωταγωνιστής πίνει ρετσίνα ή μαρτίνι», γράφει η Στάμου. Με άλλα λόγια: Ένα βιβλίο που δεν φτιάχτηκε με σκοπό να αλλάξει τον κόσμο, μπορεί να είναι καλά γραμμένο, ευφάνταστο, με στέρεη τεχνική. Τo Όσα παίρνει ο άνεμος (1936) δεν είναι Τολστόι, ούτε Φλωμπέρ, είναι όμως ένα πολύ ωραίο μυθιστόρημα, δικαίως δημοφιλές και αγαπημένο· τα ίδια ισχύουν και για την εξίσου φημισμένη κινηματογραφική του μεταφορά (1939). Αν το καλοσκεφτούμε, ακόμα και οι Πανθέοι δεν βρίσκονται πολύ μακριά από τη σαπουνόπερα, κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μπορεί να υπάρχουν και καλής ποιότητας σαπουνόπερες. Το 4ο κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο σε «μερικά διάσημα παραδείγματα». Η Στάμου αναφέρεται διαδοχικά στο Ημερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς, στο Sex and the City (είναι η μόνη, απ’ όσο ξέρω, που μεταφράζει τον τίτλο: Το σεξ και η πόλη) και στις Πενήντα αποχρώσεις του γκρι. Σε γενικές γραμμές τα όσα αρνητικά επισημαίνει για τη ροζ λογοτεχνία γενικότερα ισχύουν και σ’ αυτές τις τρεις περιπτώσεις. Η Στάμου απλώς δίνει περισσότερες ειδικές λεπτομέρειες. Δεν έχω διαβάσει κανένα από τα τρία στην έντυπη μορφή του. Ωστόσο, με αφορμή την έστω παροδική αναφορά της στην τηλεοπτική διασκευή του Sex and the City (1998-2004), έχω την αίσθηση ότι η Στάμου είναι άδικη στα όσα λέει για μια σειρά αστραφτερά γραμμένη, με ένα σωρό αξιομνημόνευτες ατάκες που, με τρόπο ανάλαφρο αλλά καίριο, είπε πολλές αλήθειες. Το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές πήρε το μέρος της γυναίκας είναι προτιμότερο από την οποιαδήποτε ουδετερότητα. Αν κανείς μιλήσει για ευκολίες στο χειρισμό ορισμένων θεμάτων (κάτι που ισχύει), ας έχει κατά νουν ότι ένα σενάριο δεν είναι ούτε μονογραφία, ούτε διατριβή: η τηλεόραση και ο κινηματογράφος αναπόφευκτα θα καταφύγουν στην περιληπτική προσέγγιση.[3] Φρονίμως ποιούσα (κανείς δεν θέλει να προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο), η Στάμου δεν αναφέρει κανένα ελληνικό παράδειγμα. Ωστόσο, με αφορμή το βιβλίο της, μπορούμε να ξαναθυμηθούμε, δύο δεκαετίες αργότερα, το γνωστότερο από τα ντόπια δείγματα, το μυθιστόρημα της Μάιρας Παπαθανασοπούλου Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα (Πατάκης, 1998). Δεν είναι βέβαιο, ωστόσο, αν μπορεί να χαρακτηριστεί παραλογοτεχνία ή ροζ λογοτεχνία, και μόνο γιατί έχει άφθονες δόσεις χιούμορ, το οποίο συνήθως απουσιάζει σ’ αυτές τις περιπτώσεις. Εξάλλου, η ματιά της Παπαθανασοπούλου, αν και ρεαλιστική, είναι χαμογελαστή, κάτι επίσης σπάνιο. Η μόνη επιφύλαξη που είχα ήταν το γεγονός ότι η Παπαθανασοπούλου, όπως και πολλοί ακόμα έξυπνοι συγγραφείς, θέλει σχεδόν σε κάθε σελίδα να δείχνει πόσο έξυπνη είναι, κάνοντας χαριτωμένες παρατηρήσεις ακόμα και σε ακατάλληλες περιστάσεις: περιγράφοντας, για παράδειγμα, μια κηδεία – δεν είναι όλες οι στιγμές οι ίδιες. Κατά τα άλλα, ο Ιούδας είναι ένα βιβλίο διασκεδαστικό και επιδέξια φτιαγμένο. Άρεσε σε πολλούς, όχι όμως σε όλους. Ορισμένοι κριτικοί, οι οποίοι έδιναν την εντύπωση ότι συνομιλούσαν μόνο με την αιωνιότητα, κουνούσαν το δάχτυλο στην Παπαθανασοπούλου, λέγοντας ότι τίποτα καινούργιο δεν προσφέρει ως γραφή (είναι αυτό απαραίτητο;). Επίσης, την μέμφονταν για την επιτυχία της· την εμπορική επιτυχία της, γιατί τελικά αυτό ήταν το κρίσιμο ζήτημα. Σε μια αγορά όπου ένα βιβλίο θεωρείται μπεστ σέλερ αν έχει πουλήσει 10.000 αντίτυπα, τα 250.000 αντίτυπα του Ιούδα εξακολουθούν να μοιάζουν εξωπραγματικά. Η Παπαθανασοπούλου, όπως ήταν αναμενόμενο, βρήκε μιμητές, τα βιβλία των οποίων λίγο-πολύ ξεχάστηκαν. Η ίδια συνέχισε να γράφει και να εκδίδει, συνέχισε να διαβάζεται, δοκιμάστηκε και σε άλλα είδη. Η επιτυχία του Ιούδα δεν επαναλήφθηκε, αν και δεν θα υπήρχε τίποτα το μεμπτό σε μια τέτοια περίπτωση.[4] Τα δυσδιάκριτα όρια έχουν δημιουργήσει ορισμένες καταστάσεις οι οποίες εμφανίζονται συχνά πυκνά: ποιοτική και μη ποιοτική λογοτεχνία γίνονται ένα στο μυαλό των αναγνωστών· οι εκδότες προτιμούν χειρόγραφα που φαίνεται πιο πιθανόν ότι θα πουλήσουν· λογοτέχνες που έχουν δώσει αξιόλογες σελίδες παρασύρονται σε ευκολίες, ενδεχομένως γιατί νομίζουν ότι έτσι θα διαβαστούν περισσότερο – και είναι γεγονός ότι και μόνον οι τίτλοι αλλά και η εικονογράφηση κάποιων εξωφύλλων λειτουργούν ως δόλωμα (το τι θα συναντήσει κανείς στα ενδότερα είναι άλλο ζήτημα). Όλα αυτά απαιτούν προσεκτικές κινήσεις από αναγνώστες και μελετητές. Ένα πλήθος από προωθητικές ενέργειες, όπως λένε στη διαφήμιση, συνοδεύει τη ροζ λογοτεχνία· μία από αυτές συνδέεται με την υποδοχή της στον Τύπο. H Στάμου κάνει τον διαχωρισμό της βιβλιοκριτικής από τη βιβλιοπαρουσίαση, επισημαίνοντας κυρίως ότι η δεύτερη αποτελεί μέρος του μάρκετινγκ και όχι ουσιαστικό σχολιασμό του εκάστοτε βιβλίου. Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς ότι τούτο συμβαίνει διεθνώς σε έντυπα ευρείας κυκλοφορίας, όπου παρουσιάζονται στο κοινό βιβλία τα οποία πιστεύεται ότι θα έχουν εμπορική τύχη.[5] Ωστόσο, όχι λίγες φορές, όσοι γράφουν για νέες εκδόσεις, ροζ και μη, αποφεύγουν ακόμα και τα θετικά σχόλια. Καμία αξιολόγηση δεν γίνεται· απλώς περιλήψεις διαβάζει κανείς, που συνοδεύονται από πληροφορίες για τον συγγραφέα. Αν αυτό προκαλεί απορία είναι γιατί, συνήθως, οι προωθητικές ενέργειες είναι πιο επιθετικές. Λίγες ακόμα παρατηρήσεις σε επιμέρους παρατηρήσεις της Στάμου: Τα ροζ μυθιστορήματα «απευθύνονται όχι στη νόηση αλλά στη συγκίνηση του αναγνωστικού τους κοινού, το οποίο είναι κατ’ εξοχήν γένους θηλυκού». Ναι, όμως είναι απαραίτητο να είναι ένα μυθιστόρημα μόνο εγκεφαλικό; H παραλογοτεχνία είναι «μια απόλυτα συντηρητική και συμβιβασμένη μορφή τέχνης». Δεχόμαστε, επομένως, ότι είναι τέχνη; Η ροζ λογοτεχνία έχει ημερομηνία λήξεως. Η φράση συνήθως αποτελεί αρνητική αξιολόγηση. Όμως, σε καθαρά πρακτικό επίπεδο, η κάπως μελαγχολική διαπίστωση είναι ότι τα περισσότερα βιβλία έχουν ημερομηνία λήξεως (πόσα αντίτυπα δεν πολτοποιήθηκαν επειδή παρέμειναν απούλητα;). Από την άλλη μεριά, η ποιοτική λογοτεχνία (ό,τι και αν σημαίνει αυτό) δεν είναι απαραιτήτως διαχρονική· πολλά βιβλία, που έκαναν αίσθηση στην εποχή τους, ξεπεράστηκαν με τα χρόνια. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι οι καλές προθέσεις δεν αποτελούν εγγύηση ότι ο αναγνώστης (ή ο θεατής ή ο ακροατής, κατά περίπτωση) δεν θα πλήξει. Ακόμα, η Στάμου θεωρεί λίγο πιθανόν να ενδιαφερθούν οι αναγνώστες της ροζ λογοτεχνίας για κάτι πιο απαιτητικό· αντιθέτως, μεγάλο ποσοστό όσων διαβάζουν λογοτεχνία αξιώσεων, θα αναζητήσουν και βιβλία Ιστορίας, Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας, για παράδειγμα. Μπορεί, αν και το πόσοι διαβάζουν (και μάλιστα όχι για επαγγελματικούς λόγους) μη λογοτεχνικά βιβλία είναι θέμα πολύπλοκο, που απαιτεί αρκετή έρευνα για να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Η Επέλαση είναι ένα βιβλίο καλά γραμμένο, ευσύνοπτο (το κυρίως σώμα του εκτείνεται σε 80 σελίδες), που αποφεύγει τις δυσνόητες θεωρητικολογίες, όχι όμως και ορισμένα άβολα αφηρημένα ουσιαστικά, όπως πληροφορικότητα και τρωτότητα. Η ιστορική επισκόπηση που επιχειρείται στο 3ο κεφάλαιο θα μπορούσε να είναι εκτενέστερη, το 7ο και τελευταίο κεφάλαιο («Γιατί διαβάζουμε τη διαχρονική λογοτεχνία») δεν ήταν απολύτως απαραίτητο. Η Στάμου θα μπρούσε να είχε ενισχύσει την επιχειρηματολογία της παραθέτοντας αποσπάσματα των βιβλίων στα οποία αναφέρεται, όσο και αν εκ των προτέρων ξέρει κανείς τι θα συναντήσει. Ως προς τη μορφή του βιβλίου, αμέσως παρατηρεί κανείς την πολύ καλή τυπογραφία (ακόμα και οι κεφαλίδες είναι ελκυστικές), αλλά και κάτι όχι πολύ συνηθισμένο σε βιβλία που γράφονται στα ελληνικά, δηλαδή την ενσωμάτωση στο ευρετήριο θεματικών όρων, πέραν των κυρίων ονομάτων. Η κατ’ επιλογήν βιβλιογραφία (περίπου 35 δημοσιεύματα) προσφέρει αφορμές για σκέψη και μελέτη χωρίς να κάνει επίδειξη διεθνούς ενημέρωσης.[6] Η Στάμου δεν βρίσκει τίποτα θετικό στην όλη ιστορία της ροζ λογοτεχνίας. Ακόμα και όταν αναφέρεται, στο 6ο κεφάλαιο, στους υπερασπιστές της, παρατηρεί ότι «κανείς [απ’ αυτούς] δεν υποστηρίζει ότι η ροζ λογοτεχνία είναι “καλή” λογοτεχνία». Η επιχειρηματολογία της μπορεί να προκαλέσει διαφωνίες, το βιβλίο της, όμως, είναι ευπρόσδεκτο και χρήσιμο, η μοναδική αυτοτελής σχετική συμβολή στα ελληνικά, προτιμότερη από τα σύντομα αφοριστικά σχόλια, προφορικά ή στο Διαδίκτυο, που έχει αποσπάσει στην Ελλάδα η ροζ λογοτεχνία. Είναι καλό να ασχολούμαστε, νηφάλια και με επιχειρήματα, ακόμα και με προϊόντα που δεν είναι υψηλή λογοτεχνία και υψηλή τέχνη· ό,τι εμφανίζεται δημοσίως μπορεί να σχολιαστεί. Τα λογοτεχνικά είδη, ανεξαρτήτως του κοινού στο οποίο απευθύνονται, μπορούν να συνυπάρξουν, όσο λυπηρό και αν είναι να βλέπεις ανούσια βιβλία να έχουν τόση απήχηση.[7] Όσοι τα καταναλώνουν, ας έχουν υπ’ όψιν ότι, στην καλύτερη περίπτωση, θα περάσουν καλά και τίποτα παραπάνω, μια και, όπως λέει μια παλιά συμβουλή, «όταν σερβίρουν καφέ, μην περιμένεις να βρεις μπίρα στο φλυτζάνι». Μπορεί να φανεί ιδεαλιστικό και, κυρίως, δύσκολο, όμως οι συγγραφείς θα ήταν προτιμότερο να προσπαθούν κάθε φορά να γράφουν ενδιαφέροντα βιβλία, ανεξαρτήτως του πού θα τα κατατάξουμε (αν αυτό έχει νόημα) – και όλοι οι υπόλοιποι ας προσπαθήσουμε, αν μπορούμε, να απαντήσουμε σ’ ένα κρίσιμο, ως ένα βαθμό δυσάρεστο ερώτημα: Η ροζ λογοτεχνία ενοχλεί γιατί υπάρχει ή γιατί έχει επιτυχία; [1] Θυμάται κανείς και την αμερικανική παροιμία, σύμφωνα με την οποία, «ακόμα και φιλέτο να τρως κάθε μέρα, θα έρθει η στιγμή που θα λαχταρήσεις ένα χάμπουργκερ». [2] Η Στάμου είναι και η ίδια πεζογράφος, και οι σχέσεις ανδρών και γυναικών είναι το βασικό θέμα των βιβλίων της, τουλάχιστον αυτών που έχω διαβάσει. Πρόκειται για τις συλλογές διηγημάτων Μεσημβρινές συνευρέσεις (Μελάνι, 2009) και Τα κορίτσια που γελούν (Αρμός, 2018). Έχει επίσης στο ενεργητικό της τέσσερα μυθιστορήματα καθώς και μια μελέτη κοινωνικής ψυχολογίας που εκδόθηκε στα αγγλικά (Aging and Female Identity in Midlife, Scholars’ Press, Λονδίνο 2013). [3] Οι δύο πρώτες (2001 και 2004) από τις τρεις ταινίες που γυρίστηκαν με βάση το ημερολόγιο της Μπρίτζετ Τζόουνς ήταν καλής ποιότητας αφρός, και η Ρενέ Ζελβέγκερ πολύ συμπαθής και χαριτωμένη στον ομώνυμο ρόλο. Τις Πενήντα αποχρώσεις του γκρι (2011) τις ξέρω κατά βάσιν ως τίτλο. Πάντως, αν εξαιρέσουμε τον σαδομαζοχισμό, η περίπτωση της σεξουαλικώς υποταγμένης γυναίκας δεν ήταν καινούργια επινόηση, και μόνο αν σκεφτούμε τις περίφημες 9 1/2 εβδομάδες (1986), οι οποίες επίσης βασίζονταν σε βιβλίο – το οποίο κανείς δεν θυμάται πια. [4] Αναπόφευκτα ο Ιούδας μεταφέρθηκε στην τηλεόραση· πρωταγωνίστρια της ομώνυμης σειράς (Alpha) ήταν η Μαρία Τζομπανάκη. Το σενάριο δεν είχε τη σπιρτάδα του βιβλίου. Ίσως το μόνο πραγματικά αξιομνημόνευτο στοιχείο της διασκευής ήταν το πολύ ωραίο τραγούδι του Πλούταρχου Ρεμπούτσικα που ακουγόταν στους τίτλους της αρχής. [5] Παρεμπιπτόντως, στις Ηνωμένες Πολιτείες, προωθητικές ενέργειες γίνονται ακόμα και από εκδοτικούς οίκους πανεπιστημίων, όμως μόνο σε περιπτώσεις βιβλίων που δυνητικά θα αγοραστούν και από ένα ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Τα βιβλία αυτά εξακολουθούν να αποτελούν μικρό αλλά σταθερό ποσοστό της ετήσιας παραγωγής των οίκων αυτών. Ας μην ξεχνάμε, δε, ότι ακόμα και η ΕΡΤ, η οποία δεν χάνει ευκαιρία να δηλώσει ότι παράγει ποιοτικά προγράμματα, κάθε φορά που παρουσιάζει σε εκπομπές της καινούργια βιβλία και παραστάσεις και δίσκους, μάρκετινγκ κάνει. Δεν θα πρέπει να υπάρχει, ούτε να καλλιεργείται η ψευδαίσθηση ότι πρόκειται για κάτι άλλο. [6] Κάτι ακόμα ως προς τη μορφή: Θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αφενός οι αραιωμένες λέξεις (τα πλάγια είναι αισθητικώς προτιμότερα), αφετέρου κάμποσα περιττά εισαγωγικά. [7] Έχει επαναληφθεί αμέτρητες φορές ο αφορισμός ότι το κοινό ξέρει και το κριτήριό του είναι αλάνθαστο. Το κοινό έχει κατ’ επανάληψη επιβραβεύσει το αξιόλογο και το σημαντικό ‒ το οποίο δεν είναι κατ’ ανάγκην προσιτό, όπως έχει αποδείξει, για παράδειγμα, η περίπτωση του Ονόματος του ρόδου (1980), του πιο αναπάντεχου απ’ όλα τα μπεστ σέλερ. Ωστόσο, το κοινό έχει επίσης συρρεύσει σε ανοησίες, ίσως και γιατί «ο κόσμος εύκολα πράγματα θέλει», όπως είπε κάποτε ο Χάρρυ Κλυνν. Τα μπεστ σέλερ, ούτως ή άλλως, αποτελούν αμελητέο ποσοστό της συνολικής παραγωγής βιβλίου παγκοσμίως. Το σίγουρο είναι ότι οι περισσότεροι συγγραφείς, ακόμα και όσοι δεν είναι λογοτέχνες, θα ήθελαν να πουλούσαν λίγο περισσότερο. Άλλωστε, σχετικά λίγοι συγγραφείς ζουν από την πένα τους και ακόμα λιγότεροι ζουν στην πένα.

Σύνδεση