Ο άβολος Παζολίνι

Από τις εκδόσεις της Athens Review of Books θα κυκλοφορήσει το βιβλίο της Οριάνας Φαλάτσι, Ο άβολος Παζολίνι, σε μετάφραση και με επίμετρο της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ Κωνσταντίνας Γερ. Ευαγγέλου. Το παρακάτω κείμενο είναι το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου. 1. 14 Νοεμβρίου 1975 Κάπου, Πιέρ Πάολο, ανακατεμένο με χαρτιά διάφορα και εφημερίδες και σημειώσεις, πρέπει να έχω το γράμμα που μου έγραψες πριν από ένα μήνα. Εκείνο το ωμό, ανελέητο γράμμα όπου με χτυπούσες αλύπητα με την ίδια βία με την οποία σε σκότωσαν. Το είχα μαζί μου για δυο τρεις βδομάδες, του ’κανα τον γύρο του μισού κόσμου μέχρι τη Νέα Υόρκη, μετά το έβαλα ποιος ξέρει πού και αναρωτιέμαι αν κάποτε θα το ξαναβρώ. Ελπίζω όχι. Το να το ξαναδώ θα με πείραζε τόσο όσο όταν το διάβασα κι έμεινα κοκαλωμένη να παρατηρώ τις λέξεις, ελπίζοντας πως θα μπορέσω να τις ξεχάσω. Κι όμως, δεν τις ξέχασα. Μπορώ σχεδόν να τις ανακαλέσω από μνήμης. Αυτά έγραφες, περίπου: «Έλαβα το τελευταίο σου βιβλίο. Σε μισώ που το έγραψες. Δεν πήγα πέρα από τη δεύτερη σελίδα. Δε θέλω να το διαβάσω, ποτέ. Δε θέλω να ξέρω τι βρίσκεται μέσα στην κοιλιά μιας γυναίκας, με αηδιάζει η μητρότητα. Συχώρεσέ με, αλλά κουβαλάω από παιδί αυτή την αηδία, μου φαίνεται απ’ όταν ήμουν τριών χρονών ή έξι ίσως, όταν άκουσα τη μητέρα μου να ψιθυρίζει πως…». Δεν σου απάντησα. Τι να απαντήσεις, γράφοντας, σ’ έναν άντρα που κλαίει απελπισμένα επειδή είναι άντρας, που περιφέρει την οδύνη του που γεννήθηκε από γυναικεία κοιλιά; Εξάλλου δεν ήταν γράμμα που απευθυνόταν σε μένα αλλά σε σένα ή, καλύτερα, στον θάνατο που πάντα επιδίωκες ώστε να δώσεις τέλος στην οργή ότι ήρθες στον κόσμο χάρη σε μια φουσκωμένη κοιλιά, δυο ανοιγμένα πόδια, έναν ομφάλιο λώρο που ξετυλίγεται μες στο αίμα. Και πώς να σε παρηγορήσω, πώς να σε καθησυχάσω για ένα παρόμοιο αμετάκλητο γεγονός; Οι παρηγορητικές λέξεις βρίσκονταν στο βιβλίο που απέρριπτες με οργή· ο μοναδικός τρόπος να σε καθησυχάσω θα ήταν να σε πάρω αγκαλιά: να σ’ αγαπήσω όπως μόνο μια γυναίκα ξέρει να αγαπήσει έναν άντρα. Εσύ όμως δεν επέτρεψες ποτέ σε μια γυναίκα να σ’ αγκαλιάσει, να σε αγαπήσει. Η κοιλιά μας απ’ όπου βγήκες σου προκαλούσε πάντα φρίκη. Εκτός από τη μητέρα σου που λάτρευες σαν την Παναγία που έμεινε έγκυος από το Άγιο Πνεύμα, λησμονώντας πως κι εσύ ήσουνα δεμένος με έναν ομφάλιο λώρο που ξετυλίγεται μες στο αίμα, εμείς οι γυναίκες σου προξενούσαμε φυσική απέχθεια. Αν μας αποδεχόσουν ήταν από λύπηση. Αν μας συγχωρούσες ήταν από θέληση. Και σε κάθε περίπτωση δεν ξεχνούσες ποτέ τον μύθο που ενοχοποιεί εμάς επειδή φάγαμε το μήλο και ανακαλύψαμε την αμαρτία. Μισούσες υπερβολικά την αμαρτία, το σεξ που για σένα ήταν αμαρτία. Αγαπούσες υπερβολικά την αγνότητα, την παρθενία που για σένα ήταν σωτηρία. Και όσο λιγότερη αγνότητα έβρισκες τόσο περισσότερο εκδικιόσουνα αναζητώντας τη βρωμιά, τον πόνο, τη χυδαιότητα: σαν τιμωρία και ποινή. Όπως μερικοί ασκητές που μαστιγώνονται, την αναζητούσες ακριβώς στο σεξ που για σένα ήταν αμαρτία. Το μισητό σεξ των νεαρών αγοριών με το ανόητο πρόσωπο (εσύ που λάτρευες την ευφυΐα), με το άχαρο σώμα (εσύ που λάτρευες τη χάρη), με το άσχημο μυαλό (εσύ που λάτρευες το κάλλος). Βουτούσες μέσα τους, ταπεινωνόσουν, χανόσουνα: με όσο μεγαλύτερη ηδυπάθεια το έκανες τόσο περισσότερο αυτοί ήταν αισχροί. Τους υμνούσες με τα ωραία σου ποιήματα, τα ωραία βιβλία, τις ωραίες ταινίες σου. Απ’ αυτούς ονειρευόσουν να σκοτωθείς αργά ή γρήγορα για να επιτελέσεις την αυτοκτονία σου. Είμαι κακιά που σου το λέω; Είμαι κι εγώ ωμή; Ίσως, αλλά εσύ μου δίδαξες πως πρέπει να είμαστε ειλικρινείς ακόμα και με τίμημα να φανούμε κακοί, τίμιοι με τίμημα να θεωρηθούμε ωμοί και πάντα θαρραλέοι με το να λέμε αυτά που πιστεύουμε: ακόμη κι αν είναι άβολο, σκανδαλώδες, επικίνδυνο. Εσύ γράφοντας προσέβαλλες, πλήγωνες μέχρι να τσακίσεις την καρδιά. Κι εγώ δεν σε προσβάλλω λέγοντας πως δεν ήταν εκείνος ο δεκαεφτάχρονος που σε σκότωσε: ήσουν εσύ που αυτοκτόνησες χρησιμοποιώντας τον. Δεν σε πληγώνω λέγοντας πως πάντα ήξερα πως επικαλούσουν τον θάνατο όπως άλλοι επικαλούνται τον Θεό, πως επιθυμούσες τη δολοφονία σου όπως άλλοι επιθυμούν τον Παράδεισο. Ήσουν πολύ θρήσκος, εσύ που περνιόσουν για άθεος. Είχες τόση ανάγκη το απόλυτο, εσύ που μας κατέκλυζες με τη λέξη «ανθρωπιά». Μόνο καταλήγοντας με το κεφάλι ανοιγμένο και το κορμί σου κατακρεουργημένο μπορούσες να σβήσεις την αγωνία σου και να ικανοποιήσεις τη δίψα σου για ελευθερία. Και δεν είναι αλήθεια πως απεχθανόσουν τη βία. Με το μυαλό την καταδίκαζες αλλά με την ψυχή την αναζητούσες: σαν μοναδικό μέσο για να δελεάσεις και να τιμωρήσεις το δαιμόνιο που φλεγόταν εντός σου. Δεν είναι αλήθεια πως καταριόσουνα τον πόνο. Αντίθετα, σου χρησίμευε σαν νυστέρι για να βγάλεις τον άγγελο που είχες μέσα σου. Το κατάλαβα από την πρώτη μας συνάντηση, όταν γνωριστήκαμε στη Νέα Υόρκη: πάνε δέκα χρόνια. Κι εκείνο το γεγονός με εντυπωσίασε περισσότερο και από την καταπληκτική σου ευφυΐα, από την εκνευριστική σου μόρφωση, από την ξέφρενη φαντασία σου. Κάθε νύχτα πήγαινες στις γειτονιές όπου δεν τολμούν ούτε οι οπλισμένοι αστυνομικοί να μπουν. Δεν κουραζόσουν ποτέ να προκαλείς τη χυδαιότητα, να αγγίζεις τη φρικαλεότητα, να ενώνεσαι με τους αρσενικούς περιθωριακούς: ναρκομανείς, ομοφυλόφιλους, μέθυσους. Είτε πήγαινες στο Μπάουερι είτε στο Χάρλεμ είτε στο λιμάνι ήσουν πάντα παρών όπου υπήρχε το κακό και ο κίνδυνος. Σε σχέση με σένα ο Ρεμπό έμοιαζε κόρη καλής οικογένειας. Πόσες φορές φοβήθηκα πως θα μάθαινα ότι σε βρήκαν με κομμένο το λαρύγγι ή με μια σφαίρα στην καρδιά. Ένα βράδυ σου το είπα. Ήμασταν μπροστά από το Λίνκολν Σέντερ κι έψαχνες ταξί για να πας κάπου που δεν ήθελες να ομολογήσεις. Φαινόσουν ανήσυχος από την ανυπομονησία σου, έτρεμες ολόκληρος. Μουρμούρισα: «Θα σου κόψουν το λαρύγγι, Πιέρ Πάολο». Με κοίταξες με υγρό και θλιμμένο βλέμμα (ήταν πάντα θλιμμένα τα μάτια σου, ακόμη κι όταν γελούσες) και απάντησες ειρωνικά: «Ναι;». Θυμάσαι εκείνες τις μέρες στη Νέα Υόρκη, έτσι δεν είναι; Ερχόσουν στο διαμέρισμά μου, καθόσουνα στον παλιό καναπέ, ζητούσες μια Κόκα Κόλα (δεν σε είδα ποτέ μεθυσμένο) και μου ’λεγες πως αγαπούσες τη Νέα Υόρκη γιατί ήταν βρώμικη, χωρίς ψυχή. Σ’ αυτή την μοναδική πόλη έβλεπες μόνο την ηθική μιζέρια, είναι σαν πρώην αποικία έλεγες, σαν υποπρολεταριάτο και μια φτώχεια που παραλλήλιζες με τη φτώχεια της Καλκούτας, της Καζαμπλάνκας, της Βομβάης. Ένα απόγευμα είπες εμφατικά: «Λυπάμαι που δεν ήρθα εδώ νωρίτερα, πριν από είκοσι ή τριάντα χρόνια, για να μείνω. Δεν μου είχε ξανασυμβεί ποτέ να ερωτευτώ τόσο μια χώρα. Εκτός από την Αφρική, ίσως. Αλλά στην Αφρική θα ήθελα να πάω και να μείνω για να μην σκοτωθώ. Ναι, η Αφρική είναι σαν ναρκωτικό που παίρνεις για να μην σκοτωθείς. Αντίθετα, η Νέα Υόρκη είναι πόλεμος που δίνεις για να σκοτωθείς». Είχες έρθει με τρένο από το Μόντρεαλ. Κατέβηκες σ’ έναν υπόγειο σταθμό και δεν είχες βρει αχθοφόρο. Με τις βαλίτσες που σου έκοβαν τα χέρια διέσχισες ένα τούνελ που στο βάθος του υπήρχε ένα εκτυφλωτικό φως. Η πόλη σού είχε επιτεθεί με το θάμβος ενός οράματος: η Ιερουσαλήμ που προβάλλει στα μάτια ενός σταυροφόρου, είπες. Τους ουρανοξύστες, αντίθετα, τους έβλεπες σαν τους Δολομίτες κι εγώ σ’ άκουγα φοβισμένη: ήσουν μόνο ποιητής ή και τρελός; Δεν είχα σκεφτεί ποτέ πως η Νέα Υόρκη θα μπορούσε να εκληφθεί σαν την Ιερουσαλήμ και οι ουρανοξύστες σαν τους Δολομίτες. Κι όμως δεν ήθελες ποτέ να ανέβεις στην κορυφή από τους ουρανοξύστες. Πόσες φορές αποπειράθηκα να σε πάω στον τελευταίο όροφο του Εμπάιρ Στέιτ Μπίλντινγκ! Σου υποσχόμουνα: «Είναι σαν ν’ ανεβαίνεις στην κορυφή ενός βουνού, ο αέρας είναι καθαρός εκεί πάνω». Έφερνες πάντα την ίδια αντίρρηση: δεν σε ενδιέφερε ο καθαρός αέρας. Σε ενδιέφερε η χυδαιότητα του 42ου Δρόμου με τα κόκκινα σαν της κόλασης φώτα του και τα μαγαζιά που πουλάνε πορνογραφικό υλικό. «Χτες, στον 42ο, είδα έναν ετοιμοθάνατο. Κρατούσε ένα δέμα στα χέρια του. Το κοίταξε και μετά το πέταξε κατάχαμα με τέτοια οργή που το δέμα διαλύθηκε. Μετά ακούμπησε στον τοίχο, γλίστρησε σιγά σιγά στο έδαφος κι έμεινε εκεί: να πεθαίνει. Χωρίς κανείς να σταματήσει να τον κοιτάξει, να τον βοηθήσει. Ούτε εγώ. Είναι κακό αυτό; Είναι έλλειψη οίκτου; Ίσως είναι μια υπέρτατη μορφή οίκτου, καταλαβαίνεις; Ν’ αφήνεις τους άλλους να πεθάνουν.» 2. Κρατούμενος Αρ. 3678 Γίναμε αμέσως φίλοι, εμείς οι ασύμπτωτοι φίλοι. Δηλαδή εγώ φυσιολογική γυναίκα κι εσύ αφύσικος άντρας, σύμφωνα τουλάχιστον με τους υποκριτικούς κανόνες του λεγόμενου πολιτισμού, εγώ ερωτευμένη με τη ζωή κι εσύ ερωτευμένος με τον θάνατο. Εγώ τόσο σκληρή κι εσύ τόσο γλυκός. Είχες μια θηλυκή γλυκύτητα, μια θηλυκή ευγένεια. Και η φωνή σου εξάλλου είχε κάτι το εκθηλυμένο κι αυτό φάνταζε περίεργο διότι τα χαρακτηριστικά σου ήταν χαρακτηριστικά άντρα: στεγνά, αδυσώπητα. Ναι, υπήρχε μια κρυμμένη αγριότητα στα δυνατά σου ζυγωματικά, στη μύτη σου σαν μύτη παλαιστή, στα λεπτά χείλη, μια απόκρυφη ωμότητα. Κι αυτή μεταδιδόταν στο μικροκαμωμένο και αδύνατο σώμα σου, στο αρρενωπό, σφριγηλό σου παράστημα, σαν θηρίου που πηδάει πάνω σου και σε δαγκώνει. Όταν όμως μιλούσες ή χαμογελούσες ή κουνούσες τα χέρια σου γινόσουν ευγενικός σαν γυναίκα, τρυφερός σαν γυναίκα. Κι εγώ αισθανόμουν σχεδόν αμήχανα που ένιωθα μυστηριώδη έλξη για σένα. Σκεφτόμουνα: κατά βάθος είναι το ίδιο σαν να νιώθεις έλξη για μια γυναίκα. Σαν δύο γυναίκες, όχι σαν άντρας και γυναίκα, πηγαίναμε να αγοράσουμε παντελόνια για τον Νινέτο[1], μπουφάν για τον Νινέτο, κι εσύ μιλούσες γι’ αυτόν λες κι ήταν γιος σου: που γεννήθηκε από την κοιλιά σου και δεν φύτρωσε από το σπέρμα σου. Σαν να ζήλευες τη μητρότητα για την οποία μεμφόσουν τη μητέρα σου, εμάς τις γυναίκες. Σ’ ένα κατάστημα του Βίλατζ, ξετρελάθηκες με ένα πουκάμισο, που θα αγόραζες για τον Νινέτο, πιστό αντίγραφο αυτών που χρησιμοποιούνται στις φυλακές Σινγκ Σινγκ[2]. Στην αριστερή τσέπη έγραφε: «Κρατική Φυλακή. Κρατούμενος αριθμός 3678». Το δοκίμασες επαναλαμβάνοντας: «Πολύ χαριτωμένο, θα του αρέσει». Έπειτα βγήκαμε και στον δρόμο γινόταν διαδήλωση υπέρ του πολέμου στο Βιετνάμ, θυμάσαι; Διάφοροι μεσήλικες κρατούσαν πλακάτ που έγραφαν «Βομβαρδίστε το Ανόι», πράγμα που σε στενοχώρησε. Εδώ και μια βδομάδα μου εξηγούσες εναγωνίως πως η αληθινή επαναστατική στιγμή δεν βρισκόταν ούτε στην Κίνα ούτε στη Ρωσία αλλά στην Αμερική. «Πηγαίνεις στη Μόσχα, στην Πράγα, στη Βουδαπέστη και αντιλαμβάνεσαι πως εκεί η επανάσταση απέτυχε: ο σοσιαλισμός έβαλε στην εξουσία μια ιθύνουσα τάξη και ο εργάτης δεν είναι αφεντικό της μοίρας του. Πηγαίνεις στη Γαλλία, στην Ιταλία και συνειδητοποιείς πως ο ευρωπαίος κομμουνιστής είναι κενός άνθρωπος. Έρχεσαι στην Αμερική και ανακαλύπτεις την ωραιότερη αριστερά που μπορεί σήμερα ένας μαρξιστής σαν εμένα να ανακαλύψει. Οι εδώ επαναστάτες θυμίζουν τους πρώτους χριστιανούς, υπάρχει σ’ αυτούς η ίδια αίσθηση του απόλυτου που είχε ο Χριστός. Μου ήρθε μια ιδέα: να γυρίσω στην Αμερική την ταινία μου για τον Άγιο Παύλο.» Αθώωνες σχεδόν τα πάντα στην αμερικανική κουλτούρα αλλά υπέφερες πολύ εκείνο το βράδυ που δύο αμερικανίδες φοιτήτριες σε ρώτησαν ποιος ήταν ο αγαπημένος σου ποιητής, εσύ φυσικά απάντησες «ο Ρεμπό» και αυτές αγνοούσαν ποιος ήταν ο Ρεμπό. Γι’ αυτό άφησες τόσο απογοητευμένος τη Νέα Υόρκη; Θα ’λεγα πως όχι. Θα ’λεγα πως άφησες λυπημένος τη Νέα Υόρκη γιατί δεν είχες βρει τον θάνατο, γιατί είχες εμφανιστεί στο χείλος του γκρεμού και δεν είχες πέσει μέσα. Οι νύχτες που περνούσες ψάχνοντας την αυτοκτονία σου είχαν κάνει μόνο πιο λειψά τα μάγουλα, το βλέμμα πιο πυρετώδες. Νιώθω, έλεγες, σαν μωρό που του πρόσφεραν μια τούρτα και του την πήραν ενώ ετοιμαζόταν να την δοκιμάσει. Ναι, θα ’πρεπε να πιείς χιλιάδες ακόμα πικρίες προτού βρεθεί κάποιος που θα σου ’κανε το δώρο να σε σκοτώσει, να σου χαρίσει έναν συνεπή θάνατο μετά από έναν συνεπή βίο. O Πιέρ Πάολο Παζολίνι τον Δεκέμβριο 1961. © GIANCARLO BOTTI / GETTY IMAGES / IDEAL IMAGE Λένε πως ήσουν ικανός να είσαι εύθυμος, σαματατζής και πως γι’ αυτό σου άρεσε η συντροφιά των νεαρών: να παίζεις ποδόσφαιρο, για παράδειγμα, με παιδιά από τις φτωχογειτονιές. Εγώ όμως δεν σε είδα ποτέ έτσι. Κουβαλούσες πάνω σου τη μελαγχολία σαν άρωμα και η τραγωδία ήταν η μοναδική ανθρώπινη κατάσταση που πραγματικά αντιλαμβανόσουν. Αν κάποιος δεν ήταν δυστυχής, δεν σε ενδιέφερε. Θυμάμαι με τρυφερότητα που μια μέρα έσκυψες προς το μέρος μου, μου έσφιξες τον καρπό και ψιθύρισες: «Κι εσύ όμως, από απελπισία, δεν πας πίσω!». Ίσως γι’ αυτό τον λόγο η μοίρα μάς έκανε να ξανασυναντηθούμε μετά από χρόνια. Στο Ρίο ντε Τζανέιρο όπου είχες έρθει για διακοπές με τη Μαρία Κάλλας. Οι εφημερίδες έγραφαν πως ήσασταν εραστές. Ήσασταν; Ξέρω πως δύο φορές στη ζωή σου προσπάθησες να αγαπήσεις γυναίκα: μένοντας απογοητευμένος. Αλλά δεν πιστεύω πως μία απ’ αυτές τις γυναίκες ήταν η Μαρία. Ήσασταν πολύ διαφορετικοί, πολύ απόμακροι αισθητικά και ψυχολογικά και πολιτισμικά. Ταυτόχρονα όμως μοιάζατε σαν εξαιρετικά ενωμένοι από μια μυστηριώδη συνενοχή. Υποψιάζομαι πως την είχες υιοθετήσει σαν αδελφή σου, για να την κάνεις να λησμονήσει την εγκατάλειψη του Ωνάση. Δεν την αποχωριζόσουν ποτέ, την βοηθούσες μέχρι και όταν ντυνόταν και ξεντυνόταν. Στην παραλία της έβαζες αντηλιακό στην πλάτη για να μην κοκκινίσει. Στα εστιατόρια υπέμενες κάθε της καπρίτσιο. Πάντα υποχωρητικός, υπομονετικός, ήρεμος σαν νοσοκόμος του Λαμπαρενέ[3]. Ναι, ενυπήρχε σε σένα ο ηρωισμός του ιεραποστόλου που πηγαίνει να φροντίσει τους λεπρούς, η καλοσύνη του αγίου που υφίσταται το μαρτύριο με αγαλλίαση. Ένα βράδυ μιλήσαμε γι’ αυτό, στην παραλία της Κοπακαμπάνας, με σκηνικό ένα χρυσοκόκκινο δειλινό. Η Μαρία λαγοκοιμόταν στην άμμο, τυλιγμένη με το μαύρο της μαγιό, εγώ σου διηγιόμουν για τα βασανιστήρια που οι Βραζιλιάνοι έκαναν στους πολιτικούς κρατούμενους: το pou de arara[4], τα ηλεκτροσόκ. Αλλά άκουγες βαριεστημένος λες και σε εκνεύριζε το γεγονός πως ένα χρυσοκόκκινο δειλινό διαταρασσόταν από παρόμοιες συζητήσεις. Ούτε καν μου απαντούσες. Μόνο όταν κατάλαβες πως αυτό με πλήγωνε κι εγώ σου επιτέθηκα λέγοντας πως δεν ήσουν ειλικρινής στις διαμαρτυρίες και στους αγώνες σου, και ήσουν μόνο ένας Νάρκισσος που υποκρινόταν πως αγωνίζεται ενάντια στην αδικία με μόνο σκοπό να ικανοποιήσει τη ματαιοδοξία του, άρχισες να μιλάς για τον Ιησού και τον Άγιο Φραγκίσκο. Κανένας ιερωμένος δεν μου μίλησε, όπως εσύ, για τον Ιησού και τον Άγιο Φραγκίσκο. Μια φορά μου μίλησες και για τον Άγιο Αυγουστίνο, για την αμαρτία και τη σωτηρία όπως τις έβλεπε ο ίδιος. Ήταν όταν μου απάγγειλες από μνήμης το απόσπασμα όπου ο Άγιος Αυγουστίνος αναφέρεται στη μέθυση μητέρα του. Και σ’ εκείνη την περίσταση κατανόησα πως αναζητούσες την αμαρτία για να αναζητήσεις τη σωτηρία, βέβαιος πως η σωτηρία μπορεί να προέλθει μόνο από την αμαρτία και όσο βαθύτερη είναι η αμαρτία τόσο πιο απελευθερωτική είναι η σωτηρία. Όμως αυτό που μου είπες για τον Ιησού και τον Άγιο Φραγκίσκο ενώ η Μαρία λαγοκοιμόταν μπροστά στη θάλασσα στην Κοπακαμπάνα, μου έμεινε σαν πληγή. Διότι ήταν ένας ύμνος στην αγάπη τραγουδισμένος από έναν άντρα που δεν πιστεύει στη ζωή. Σκόπιμα τον χρησιμοποίησα στο βιβλίο που δεν θέλησες να διαβάσεις. Τον έβαλα στο στόμα του παιδιού όταν παρεμβαίνει στη δίκη ενάντια στη μητέρα του: «Δεν είναι αλήθεια πως δεν πιστεύεις στην αγάπη, μαμά. Πιστεύεις τόσο πολύ που σπαράζεις γιατί βλέπεις πως υπάρχει τόσο λίγη αγάπη και γιατί αυτή που βλέπεις δεν είναι ποτέ τέλεια. Είσαι καμωμένη από αγάπη. Αλλά αρκεί να πιστεύεις στην αγάπη εάν δεν πιστεύεις στη ζωή;». Κι εσύ ήσουνα καμωμένος από αγάπη. Η πιο αυθόρμητη αρετή σου ήταν η μεγαθυμία. Δεν ήξερες ποτέ να λες όχι. Δώριζες με τα χέρια ανοιχτά σ’ οποιονδήποτε σου ζητούσε: είτε επρόκειτο για λεφτά, είτε για δουλειά, είτε επρόκειτο για φιλία. Στον Παναγούλη, για παράδειγμα, πρόσφερες τον πρόλογο στις δύο ποιητικές του συλλογές. Και, στίχο προς στίχο, με το ελληνικό κείμενο στο πλάι, θέλησες να ελέγξεις μέχρι και αν τα ποιήματα είχαν μεταφραστεί καλά. Ξαναβρεθήκαμε μ’ αυτή την ευκαιρία, θυμάσαι; Ξαναρχίσαμε να βλεπόμαστε όταν αυτός αποφυλακίστηκε και ήρθε εξόριστος στην Ιταλία. Δειπνούσαμε συχνά οι τρεις μας. Το να τρώμε μαζί ήταν πάντα γιορτή, γιατί στο φαγητό μαζί σου δεν πλήτταμε ποτέ. Ένα βράδυ, σ’ εκείνο το εστιατόριο που σου άρεσε επειδή είχε καλές μοτσαρέλες, ήρθε και ο Νινέτο. Σε έλεγε «μπαμπά». Κι εσύ του συμπεριφερόσουν ακριβώς όπως συμπεριφέρεται ένας μπαμπάς στον γιο του, που γεννήθηκε από την κοιλιά και όχι από το σπέρμα του. Να σε αφήνουμε όμως μετά το δείπνο ήταν σπαρακτικό. Γιατί ξέραμε πού πήγαινες κάθε φορά. Και, κάθε φορά, ήταν σαν να σ’ έβλεπα να τρέχεις σε ραντεβού με τον θάνατο. Κάθε φορά θα ’θελα να σ’ αρπάξω από το μπουφάν, να σε κρατήσω, να σε ικετεύσω, να σου επαναλάβω αυτό που σου είχα πει στη Νέα Υόρκη: «Θα σου κόψουν το λαρύγγι, Πιέρ Πάολο!». Θα ήθελα να ουρλιάξω πως δεν είχες αυτό το δικαίωμα διότι η ζωή σου δεν ανήκε σε σένα μόνο, στη δίψα σου για ελευθερία μόνο. Ανήκε σ’ όλους εμάς. Κι εμείς την είχαμε ανάγκη. Δεν υπήρχε κανείς άλλος στην Ιταλία ικανός να αποκαλύψει την αλήθεια όπως την αποκάλυπτες εσύ, ικανός να μας κάνει να σκεφτούμε όπως μας έκανες να σκεφτόμαστε εσύ, να μας διαπαιδαγωγήσει στην πολιτική συνείδηση όπως μας διαπαιδαγωγούσες εσύ. Και σε μισούσα καθώς απομακρυνόσουν μ’ εκείνο το αυτοκίνητο με το οποίο οι τρεις αλήτες θα σου τσάκιζαν την καρδιά. Σε καταριόμουνα. Αλλά μετά το μίσος μου γινόταν τρελός θαυμασμός και αναφωνούσα: «Τι θαρραλέος άντρας!». Δεν μιλάω για το ηθικό σου θάρρος, τώρα, δηλαδή γι’ αυτό που σ’ έκανε να γράφεις με αντάλλαγμα ύβρεις, παρεξηγήσεις, προσβολές, βεντέτες. Μιλάω για το φυσικό, σωματικό σου θάρρος. Πρέπει να ’χεις γερό στομάχι για να συχνάζεις εκεί που σύχναζαν τα αποβράσματα τις νύχτες. Το στομάχι των χριστιανών που μέσα σε λοιδορίες και εμπαιγμούς μπαίνουν στο Κολοσσαίο για να κατασπαραχτούν από τα λιοντάρια. 3. Το βουβό τηλέφωνο Είκοσι τέσσερις ώρες πριν σε κατασπαράξουν ήρθα στη Ρώμη με τον Παναγούλη. Ήρθα αποφασισμένη να σε δω, να σου απαντήσω διά ζώσης σ’ αυτά που μου είχες γράψει. Ήταν Παρασκευή. Ο Παναγούλης σού τηλεφώνησε στο σπίτι αλλά, στον τρίτο αριθμό, παρεμβαλλόταν μια φωνή που έλεγε: «Προσοχή. Εξαιτίας του σαμποτάζ που έλαβε χώρα τις προηγούμενες μέρες στα κεντρικά γραφεία της EUR[5], η υπηρεσία των τηλεφωνικών γραμμών που αρχίζουν με 59 δεν λειτουργεί προσωρινά». Την επομένη το ίδιο. Λυπηθήκαμε διότι θέλαμε να δειπνήσουμε μαζί σου το Σάββατο βράδυ, αλλά μας παρηγόρησε η σκέψη πως θα καταφέρναμε να σε δούμε το πρωί της Κυριακής. Για την Κυριακή είχαμε κλείσει ραντεβού με τον Τζανκάρλο Παγιέτα[6] και τη Μίριαμ Μαφάι[7] στην πλατεία Ναβόνα: παίρνουμε ένα απεριτίφ και πάμε για φαγητό. Γύρω στις δέκα σου ξανατηλεφωνήσαμε. Ξανά η ίδια φωνή που επαναλάμβανε: προσοχή, εξαιτίας του σαμποτάζ η τηλεφωνική γραμμή δεν λειτουργεί. Πήγαμε στην πλατεία Ναβόνα χωρίς εσένα. Ήταν μια πανέμορφη, ηλιόλουστη μέρα. Καθίσαμε στο μπαρ «Τρία Σκαλοπάτια» κι αρχίσαμε να μιλάμε για τον Φράνκο που δεν πεθαίνει ποτέ κι εγώ σκεφτόμουν: θα μου άρεσε ν’ ακούσω τον Πιέρ Πάολο να μιλάει για τον Φράνκο που δεν πεθαίνει ποτέ. Ύστερα πλησίασε ένα αγόρι που πουλούσε την Unità[8] και είπε στον Παγιέτα: «Σκότωσαν τον Παζολίνι». Το είπε χαμογελώντας σαν να ανακοίνωνε την ήττα μιας ποδοσφαιρικής ομάδας. Ο Παγιέτα δεν κατάλαβε. Ή δεν ήθελε να καταλάβει; Σήκωσε το μέτωπο συνοφρυωμένος και γρύλισε: «Ποιον; Σκότωσαν ποιον;». Κι ο νεαρός: «Τον Παζολίνι». Κι εγώ, σαν ηλίθια: «Ποιον Παζολίνι;». Κι ο νεαρός: «Τι ποιον; Τι ποιον Παζολίνι; Τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι». Κι ο Παναγούλης είπε: «Δεν είναι αλήθεια». Και η Μίριαμ Μαφάι είπε: «Πλάκα είναι». Αλλά ταυτόχρονα σηκώθηκε κι έτρεξε να τηλεφωνήσει για να ρωτήσει αν ήταν πλάκα. Γύρισε σχεδόν αμέσως κάτωχρη. «Αλήθεια είναι. Αλήθεια τον σκότωσαν». Στη μέση της πλατείας ένας παλιάτσος με πράσινο παντελόνι έπαιζε ένα μακρύ φλάουτο. Καθώς έπαιζε χόρευε σηκώνοντας με γκροτέσκο τρόπο τα καλυμμένα με το πράσινο παντελόνι πόδια του, κι ο κόσμος γελούσε. «Τον σκότωσαν στην Όστια, απόψε» πρόσθεσε η Μίριαμ. Μερικοί γέλασαν πιο δυνατά γιατί ο παλιάτσος κουνούσε δυνατά το φλάουτο και τραγουδούσε ένα αλλόκοτο τραγούδι. Τραγουδούσε: «Η αγάπη πέθανε, κόμμα, η αγάπη πέθανε, τελεία! Γι’ αυτό σε κλαίω, κόμμα, γι’ αυτό σε κλαίω, τελεία!». Δεν πήγαμε για φαγητό. Ο Παγιέτα και η Μαφάι απομακρύνθηκαν με κατεβασμένο το κεφάλι, εγώ και ο Παναγούλης αρχίσαμε να περπατάμε χωρίς να ξέρουμε προς τα πού. Σ’ έναν έρημο δρόμο υπήρχε ένα έρημο μπαρ με ανοιχτή τηλεόραση. Μπήκαμε ακολουθούμενοι από ένα νεαρό που ρωτούσε ανάστατος: «Μα είν’ αλήθεια; Είναι αλήθεια;». Και η αφεντικίνα του μπαρ ρώτησε: «Αλήθεια τι πράγμα;». Κι ο νεαρός απάντησε: «Για τον Παζολίνι. Πως σκότωσαν τον Παζολίνι». Κι η αφεντικίνα του μπαρ έμπηξε τις φωνές: «Παζολίνι Πιέρ Πάολο; Χριστέ μου! Παναγιά μου! Τον σκότωσαν! Χριστέ μου! Η πολιτική μπήκε στη μέση!». Στη συνέχεια εμφανίστηκε στην οθόνη ο Τζουζέπε Βανούκι και ανακοίνωσε επίσημα την είδηση. Εμφανίστηκαν και οι δύο χωριάτες που είχαν βρει τη σορό σου. Είπαν πως από μακριά δεν έμοιαζες καν με ανθρώπινο σώμα, έτσι που ήσουνα κακοποιημένος. Έμοιαζες μ’ ένα σωρό σκουπίδια και μόνο αφού σε κοίταξαν από κοντά διαπίστωσαν πως δεν ήσουνα σκουπίδια, ήσουν άντρας. Θα με ξαναταπεινώσεις αν πω πως δεν ήσουν ένας άντρας, ήσουν ένα φως, κι ένα φως έσβησε; © 2019 Για την ελληνική γλώσσα: Μαρία Βασιλάκη ΜΟΝ ΕΠΕ ‒ The Athens Review of Books © 2015-2016 Rizzoli Libri S.p.A. / Rizzoli, Milan © 2019 Mondadori Libri S.p.A. / Rizzoli, Milan — Μετάφραση - σημειώσεις: Κωνσταντίνα Γερ. Ευαγγέλου [1] Giovanni ‘Ninetto’ Davoli (1948 Καταντζάρο ‒ ). Ηθοποιός, στενός φίλος και συνεργάτης του Παζολίνι. [2] Οι διαβόητες φυλακές Σινγκ Σινγκ στον ποταμό Χάντσον της Νέας Υόρκης. Σινγκ Σινγκ είναι το όνομα φυλής Ινδιάνων στην οποία ανήκε η γη. Λειτουργούν και σήμερα, στεγάζοντας 2.000 περίπου κρατουμένους. [3] Τοποθεσία στη Δημοκρατία της Γκαμπόν, χώρας στην Κεντροδυτική Αφρική, όπου το 1913 ο Αλβέρτος Σβάιτσερ (Βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη το 1952) ίδρυσε το περίφημο νοσοκομείο του. [4] Ευρέως διαδεδομένη μέθοδος βασανιστηρίων στη Βραζιλία κατά τη στρατιωτική δικτατορία. Ο όρος στα πορτογαλικά σημαίνει το κλαδί του παπαγάλου. Κατ’ αναλογίαν περιγράφει ένα όργανο όπου κρεμούσαν και βασάνιζαν τους πολιτικούς αντιφρονούντες. [5] Εταιρεία της Ρώμης που ασχολείται με τη διαχείριση και αξιοποίηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας της, και εδρεύει στο ομώνυμο ρωμαϊκό προάστιο. [6] Giancarlo Pajetta (Τορίνο 1911 – Ρώμη 1990), παρτιζάνος, δημοσιογράφος και πολιτικός, ιστορικός εκπρόσωπος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας. [7] Miriam Mafai (Φλωρεντία 1926 – Ρώμη 2012), συγγραφέας, δημοσιογράφος και πολιτικός, σύντροφος του Τζ. Παγιέτα. [8] L’Unità, ιστορική ιταλική εφημερίδα, όργανο του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (1924-1991), που ιδρύθηκε το 1924 από τον Αντόνιο Γκράμσι. Στη συνέχεια, και έως το 2017 που έκλεισε, υιοθέτησε περισσότερο μετριοπαθείς θέσεις.

Σύνδεση