Το αντιεβραϊκό μίσος στην ιστορική του διάρκεια

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα του εβραϊκού λαού άρχισαν να αναπτύσσονται νέες προσεγγίσεις σε σχέση με το φαινόμενο που ονομάζεται αντισημιτισμός. Μπροστά στις προσπάθειες της εθνικοσοσιαλιστικής Γερμανίας να υλοποιήσει την πολεμική εναντίον του εβραϊσμού, τις ημέρες του πολέμου, δολοφονώντας χωρίς διάκριση εκατομμύρια ανθρώπους, οι συνειδήσεις των Εβραίων, όπως και πολλών μη Εβραίων, συγκλονίστηκαν. Αυτή η ιστορική εμπειρία χρησίμευσε, αναμφισβήτητα, ως σημείο αναφοράς για μια καινούργια συζήτηση για τον αντισημιτισμό, τις ρίζες του, τις εκφάνσεις του και τη διάρκειά του διαμέσου των αιώνων. Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο αντισημιτισμός θεωρούνταν ακόμα ένα περιθωριακό ή δευτερεύον φαινόμενο, κυρίως ως προπαγανδιστικό μέσο, και πέραν των σιωνιστικών κύκλων δεν του δινόταν μεγάλη σημασία, ούτε στους κύκλους ερευνητών και διανοούμενων. Οι προσπάθειες ερμηνείας του αντισημιτισμού που έγιναν πριν από το Ολοκαύτωμα ασχολούνταν ως επί το πλείστον με μεμονωμένες εκφάνσεις του, αναφέρονταν κυρίως σε ιδιαίτερες ιστορικές καταστάσεις (διωγμούς ή πογκρόμ) και η έμφαση δινόταν στην εξέταση της κατάστασης των Εβραίων σε διάφορες εποχές, την ανάλυση των πολιτικών ή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών σε διάφορα κράτη κτλ. Υπό την επίδραση του Ολοκαυτώματος εντάθηκαν οι προσπάθειες ψυχολόγων, κοινωνιολόγων και ιστορικών να δουν το αντιεβραϊκό μίσος ως φαινόμενο παγκόσμιας σημασίας. Έγινε έτσι ένα βήμα προς ένα βασικό πρόβλημα, ίσως το βασικότερο για την κατανόηση της ουσίας του αντισημιτισμού: την ιστορική του διάρκεια. Άραγε το μίσος εναντίον των Εβραίων και εναντίον του εβραϊσμού, για το οποίο ο Βίλχελμ Μαρ επινόησε τον όρο «αντισημιτισμός» το 1879, αποτελεί το ίδιο φαινόμενο στη διάρκεια του χρόνου; Ή μήπως πρόκειται για ένα σύνολο κοινωνικών, πολιτικών και ψυχολογικών φαινομένων, για το οποίο προπαγανδιστές και ερευνητές βρήκαν έναν κοινό όνομα που υιοθετήθηκε εύκολα από τον κόσμο; Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτή η συζήτηση, που τοποθετείται αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν αποκαλύφθηκαν οι διαστάσεις του Ολοκαυτώματος, ήταν αρχικά κυρίως συναισθηματική και απέρρεε από την ανάγκη αυτοκριτικής. Στο σημείο αυτό θυμίζει την επομένη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η παγκόσμια κοινή γνώμη ταράχτηκε από την τρομακτική σφαγή εκατομμυρίων, που εκ των υστέρων θεωρήθηκε αντίθετη με κάθε ηθική και λογική. Όπως τότε έτσι και τώρα άρχισαν όλοι να αναζητούν τους υπαίτιους και το θέμα της ευθύνης έγινε κεντρικό. Άρχισαν, λοιπόν, να ερευνούν κυρίως τα εθνικά χαρακτηριστικά των Γερμανών –που επινόησαν και σχεδίασαν την εβραϊκή γενοκτονία–, να παρακολουθούν την ιστορική τους παράδοση και κληρονομιά και να εξετάζουν, από αυτή την οπτική γωνία, τις σχέσεις ανάμεσα σε αυτούς και τους Εβραίους στη διάρκεια των αιώνων. Σε αυτό το πνεύμα εξετάστηκαν και η ιστορία και ο πολιτισμός των λαών της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, που στις επικράτειές τους διαδραματίστηκε το έγκλημα και του οποίου αυτοί υπήρξαν αδίστακτοι συνεργάτες και εκτελεστές: Ουκρανοί, Λιθουανοί, Ρουμάνοι, Κροάτες και Ούγγροι. Πριν περάσει πολύς καιρός άρχισαν να ακούγονται φωνές πως η ενοχή των θυμάτων δεν είναι μικρότερη από εκείνη των δολοφόνων, πως ήταν κι αυτοί συνεργάτες στο Ολοκαύτωμα. Ισχυρίζονταν πως ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης βαρύνει τους ίδιους τους Εβραίους και κυρίως τους ηγέτες τους πριν από το Ολοκαύτωμα, που δεν αντιλήφθηκαν τον πολιτικό χάρτη της εποχής τους και θεωρούσαν τον αντισημιτισμό ως ενωτικό παράγοντα των Εβραίων και, κατά κάποιον τρόπο, σύμμαχό τους. Κατηγόρησαν κυρίως τους επικεφαλής των εβραϊκών κοινοτήτων (Judenräte) που βρίσκονταν υπό ναζιστική κατοχή ότι βοήθησαν τους διώκτες και συνεργάστηκαν μαζί τους: με την παράδοση των ονομαστικών καταλόγων των Εβραίων, με τη συγκέντρωση και απέλασή τους στα στρατόπεδα εξόντωσης. Ωστόσο, η ενασχόληση με το θέμα της ευθύνης οδήγησε τους ερευνητές του Ολοκαυτώματος σε μια ευρύτερη ιστορική θεώρηση: άρχισαν να ψάχνουν τις ιστορικές του ρίζες, τη σχέση του με τον αντισημιτισμό στην προγενέστερη εποχή. Έτσι οδηγήθηκαν στην εξέταση των διαφόρων μορφών του αντιεβραϊκού μίσους. Μπορούμε να πούμε ότι, υπό την επήρεια του Ολοκαυτώματος, διαμορφώθηκαν τρεις προσεγγίσεις σε σχέση με τα αίτιά του. α. Η μία προσέγγιση πρεσβεύει πως το θέμα των σχέσεων μεταξύ μη Εβραίων και Εβραίων, μεταξύ των εθνών και της εβραϊκής μειονότητάς τους, δεν αποτελεί πραγματικό πρόβλημα, αλλά μια εσκεμμένη ψυχολογική, κοινωνική και πολιτική παραπλάνηση προπαγανδιστών που το εκμεταλλεύτηκαν για τους σκοπούς τους. Σύμφωνα με αυτούς τους ισχυρισμούς, δεν υπήρξε ποτέ, ούτε στη Γερμανία, πραγματικό εβραϊκό πρόβλημα, και επομένως δεν υπήρξε πραγματικός ανταγωνισμός μεταξύ μη Εβραίων και Εβραίων. Ο αντισημιτισμός προήλθε από την εκμετάλλευση ιστορικών προκαταλήψεων και τη διοχέτευση της λαϊκής πικρίας προς έναν κατά φαντασίαν εχθρό. Έτσι δημιουργήθηκε μια απέχθεια που διέστρεψε αντιλήψεις και σχέσεις. Αυτή η προσέγγιση είναι ιδιαίτερα έντονη στο βιβλίο της Εύας Ράιχμαν.[1] Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η επιθυμία να διατηρηθεί το όμορφο όνειρο της συμβίωσης Γερμανών και Εβραίων έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή την προσέγγιση. β. Μία άλλη προσέγγιση είναι αυτή της Χάννα Άρεντ,[2] η οποία επιρρίπτει μεγάλο μέρος της ευθύνης για την άνθηση του αντισημιτισμού, ακόμα και για τον αποδεκατισμό των Εβραίων, στους ίδιους τους Εβραίους, τους ηγέτες τους και τη στάση τους. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, κάποια στιγμή στην ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης οι Εβραίοι έπαψαν να πληρούν σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες και αρκούνταν να αποκομίζουν οφέλη από τον πλούτο τους και το στάτους τους. Έτσι αναπτύχθηκε μια πραγματική αντίθεση ανάμεσα στους Εβραίους και τα άλλα κοινωνικά στρώματα, που ταύτισαν το κράτος με τους Εβραίους. Χωρίς την τυφλότητα των Εβραίων, που δεν κατάλαβαν εγκαίρως αυτή την κοινωνική εξέλιξη, ο αντισημιτισμός δεν θα έπαιρνε τις μορφές που πήρε. Και ακόμα περισσότερο, το Ολοκαύτωμα δεν θα αποκτούσε τέτοιες διαστάσεις αν οι Εβραίοι ηγέτες δεν εντάσσονταν εκουσίως στους μηχανισμούς των εχθρών τους. Δεν θα υπεισέλθουμε σε λεπτομερή συζήτηση για τους ισχυρισμούς της Χάννα Άρεντ (και άλλων με παρόμοια προσέγγιση) στα δυο τους στάδια, δηλαδή αυτό που πραγματεύεται τις ρίζες του αντισημιτισμού (Οι απαρχές του Ολοκληρωτισμού) και αυτό που πραγματεύεται το Ολοκαύτωμα (Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ)[3]. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι οι ισχυρισμοί της είναι επηρεασμένοι από αντιλήψεις, ακόμη και αντισημιτικές, που ήταν διαδεδομένες στη γερμανική κοινωνία. Άλλωστε, οι αντισημίτες όλων των εποχών ισχυρίζονται πως το αντιεβραϊκό μίσος επικρατεί σε πολλούς λαούς και σε διάφορες εποχές, άρα τα αίτιά του δεν απορρέουν από τις συνθήκες που επικρατούσαν στις εκάστοτε κοινωνίες στις οποίες ζούσαν οι Εβραίοι, αλλά από τους ίδιους τους Εβραίους. Σε αυτό δεν υπάρχει καμιά καινοτομία, διότι οι ερευνητές του αντισημιτισμού ήταν, στην ουσία, επηρεασμένοι από τα πρότυπα προσέγγισης της μη εβραϊκής κοινωνίας, και, μεταξύ των άλλων, από το πρότυπο του Εβραίου όπως αυτό είχε επικρατήσει. Το Ολοκαύτωμα προκάλεσε σε πολλούς Εβραίους αλλαγή αξιών και μια πιο ανεξάρτητη προσέγγιση, αυτή όμως η αλλαγή δεν συντελέστηκε στη Χάννα Άρεντ. Αυτό που τη διακρίνει από τους άλλους ερευνητές είναι η ακρότητα με την οποία χρησιμοποιεί τα αρνητικά στερεότυπα του Εβραίου. γ. Άλλη προσέγγιση, εκ διαμέτρου αντίθετη με τις προηγούμενες, είναι του ιστορικού Μπεν-Τσιόν Ντινούρ (Ben-Zion Dinur), όπως τη διατύπωσε στο άρθρο του «Γκαλουγιότ βε Χορμπάν»,[4] που γράφτηκε υπό την άμεση επίδραση του Ολοκαυτώματος. Κατά τη γνώμη του, το Ολοκαύτωμα δεν αποτελεί καινοτομία, διότι το αντιεβραϊκό μίσος και ο αποδεκατισμός των Εβραίων αποτελεί μόνιμο φαινόμενο στην ιστορία του εβραϊκού και των άλλων λαών. Ως απόδειξη μπορεί να χρησιμεύσει η εξαφάνιση των Εβραίων στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο. Μερικά εκατομμύρια Εβραίοι εξαφανίστηκαν κατά τον Μεσαίωνα και φαίνεται πως εξοντώθηκαν, αν και δεν διαθέτουμε σαφείς μαρτυρίες. Η διαδικασία που ο ιστορικός Σιμόν Ντουμπνόβ (Simon Dubnow) αποκαλεί με το περιγραφικό όνομα «μεταφορά των εβραϊκών κέντρων από τόπο σε τόπο» σημαίνει, σύμφωνα με τον Ντινούρ, αποδεκατισμό, καταστροφή και αφανισμό της εβραϊκής ύπαρξης στον προηγούμενο τόπο. Αυτό συνέβη, όπως είπαμε, στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή, αυτό συνέβη στον Μεσαίωνα (κυρίως στις μέρες του «Μαύρου Θανάτου» και των πογκρόμ του 1648), συνέβη, επίσης, στη σύγχρονη εποχή (στα ουκρανικά πογκρόμ, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και στο Ολοκαύτωμα, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Στην ουσία, ο αποδεκατισμός των Εβραίων αποτελούσε εξαρχής τη βασική επιλογή στις σχέσεις μεταξύ του μη εβραϊκού κόσμου και των Εβραίων, όμως το Ολοκαύτωμα ήταν ο πιο ακραίος και ο πιο συστηματικός αποδεκατισμός. Η επινόηση του Ντουμπνόβ για τις περιπλανήσεις των Εβραίων και τις μετακινήσεις τους σε άλλα κέντρα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ωραιοποίηση της ιστορικής πραγματικότητας: δεν πρόκειται εδώ για περιπλανήσεις, αλλά για το αποτέλεσμα των προσπαθειών για την εξόντωσή τους. Από πογκρόμ που διέπραξαν Ουκρανοί εναντίον Εβραίων, πιθανόν στην πόλη Λβουβ, 1941. Μουσείο Καλών Τεχνών Χιούστον. Όπως είπαμε, οι παραπάνω αντιλήψεις διαμορφώθηκαν υπό την επίδραση του Ολοκαυτώματος και ως αντίδραση σε αυτό. Και φαίνεται πως είναι δύσκολο να απελευθερωθούμε από αυτό το φοβερό τραύμα. Παρ’ όλα αυτά, κάθε ερευνητής που ασχολείται με τον αντισημιτισμό και τις ρίζες του στη ζωή των Εβραίων και των άλλων λαών της Ευρώπης πρέπει να επιδιώξει την απεξάρτηση από τη συναισθηματική πίεση του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι παρά το Ολοκαύτωμα και την τρομερή ταραχή που επέφερε σε μεγάλη μερίδα της παγκόσμιας κοινής γνώμης, παρά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ ‒που θεωρήθηκε ότι επρόκειτο να αποτελέσει την τελειωτική απάντηση στον αντισημιτισμό–, ο αντισημιτισμός δεν έπαψε να αποτελεί μέχρι σήμερα σημαντικό παράγοντα σε πολλά κράτη. Ακόμη και σήμερα οι αντισημιτικοί ισχυρισμοί έχουν φρεσκάδα και ζωτικότητα, και συχνά επαναλαμβάνουν πράγματα χιλιοειπωμένα εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια πριν. Όποιος αναδιφήσει στα αντισημιτικά λόγια από την αρχαία εποχή, όποιος μελετήσει τους αντισημιτικούς ισχυρισμούς του Μεσαίωνα ή ακόμα και του 19ου και 20ού αιώνα, θα εκπλαγεί από την ομοιότητά τους. Νομίζω πως αυτό είναι αρκετό για να μας ωθήσει να ερευνήσουμε τον αντισημιτισμό όχι μόνο ως Εβραίοι, αλλά ως άνθρωποι που απορούμε με ένα ιστορικό φαινόμενο εξαιρετικής διάρκειας. Ας σταθούμε τώρα σε κάποιες ερμηνείες του φαινομένου του αντιεβραϊκού μίσους και του αντισημιτισμού, όπως συζητήθηκαν στην ερευνητική γραμματεία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πιο αποδεκτές ερμηνείες προέρχονται από τον τομέα της ψυχολογίας, δηλαδή της προσπάθειας αιτιατής ή στατιστικής διασύνδεσης του αντισημιτισμού με ανθρώπους με ψυχολογικά τραύματα ή με αντικοινωνικές διαθέσεις, για να εντοπιστεί σε αυτούς η ρίζα της αρνητικής σχέσης τους με τους Εβραίους.[5] Επίσης, ορισμένες κοινωνιολογικές έρευνες προϋποθέτουν πως σε κάθε ομάδα ανθρώπων ενυπάρχει μεγάλος βαθμός βίας που κατευθύνεται συνήθως προς τους ξένους (ξενοφοβία). Αυτοί οι ερευνητές προσπάθησαν να δουν στο αντιεβραϊκό μίσος μια από τις όψεις αυτού του φαινομένου.[6] Παρομοίως έγιναν προσπάθειες να ερμηνευτεί ο αντισημιτισμός στο πλαίσιο των σχέσεων ανάμεσα στα κράτη και τις μειονότητες, ανάμεσα σε κεντρικές αποδεκτές ομάδες και σε περιθωριακές απορριπτέες ομάδες κ.ά. Οι ερευνητές αυτοί προσπαθούν να εξετάσουν την αρνητική στάση απέναντι στους Εβραίους μέσα από το πρίσμα του στάτους τους ως μειονοτικής ομάδας, στο ένα ή στο άλλο πλαίσιο. Στον Σαλό Μπαρόν (Salo Wittmayer Baron), για παράδειγμα, μπορούμε να διακρίνουμε πως το παλιό μοτίβο the dislike of the unlike είναι, φαινομενικά, το κλειδί για την κατανόηση αυτού του φαινομένου. Η έντασή του εξηγείται μέσα από τον συνδυασμό κάποιων παραγόντων που καθορίζουν τη στάση απέναντι την μειονότητα και την ένταση ανάμεσα στις διάφορες ομάδες. Στην εισαγωγή του λήμματος «αντισημιτισμός» στην Encyclopedia Judaica βλέπει κανείς πως η ιδιαιτερότητα του αντισημιτισμού εξηγείται βάσει του συνδυασμού διαφόρων αρνητικών τρόπων αντιμετώπισης της μειονότητας: μίσος προς τον διαφορετικό, τον αδύναμο, τον ξένο. Στα τρία αυτά χαρακτηριστικά, που συναντώνται στους Εβραίους, μπορούμε να εντοπίσουμε τη ρίζα του φαινομένου που λέγεται αντισημιτισμός και την ιδιαιτερότητά του. Μολονότι κάποιες από αυτές τις εξηγήσεις στηρίζονται σε ευρείες και συστηματικές διερευνήσεις, δυσκολευόμαστε να τις αποδεχθούμε. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές στη στάση απέναντι στους Εβραίους, ανάλογα με τις χώρες στις οποίες ζουν, όπως και σε ό,τι αφορά την ένταση του αντισημιτισμού. Πόσο μάλλον που ο ίδιος ο βασικός ορισμός εγείρει αμφιβολίες: πολλοί αντισημίτες δεν χαρακτηρίζουν τον Εβραίο ως αδύναμο, αλλά ως ισχυρό και σατανικό, κάποιον που θέτει σε κίνδυνο όλη τη δομή μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Θεωρούν την αντιπαράθεσή τους με τους Εβραίους κρίσιμη, ιδίως επειδή οι τελευταίοι διαθέτουν τρομερή ισχύ. Ακόμα πιο περίπλοκη είναι η στάση απέναντι στον Εβραίο ως διαφορετικό από τους άλλους ανθρώπους. Το μίσος προς τον Εβραίο, που διαφέρει ως προς τον τρόπο ζωής και την εμφάνιση (εβραϊκή ενδυμασία, μπουκλάκια), θα έπρεπε να είναι η κυριότερη έκφανση του αντισημιτισμού. Και πράγματι, αυτό συνέβαινε πού και πού (για παράδειγμα, σε καρικατούρες και αφίσες). Ωστόσο, στην αντισημιτική ιδεολογική και θεολογική γραμματεία βρίσκουμε ως επί το πλείστον ισχυρισμούς που αναφέρονται στο μίσος απέναντι σε Εβραίους που δεν διαφέρουν πολύ στον τρόπο ζωής και το παρουσιαστικό τους από τον μη εβραϊκό περίγυρό τους. Στην πράξη, το μίσος για τους «αφομοιωμένους» Εβραίους ήταν πιο έντονο από το μίσος για τους «παραδοσιακούς» Εβραίους. Όσο η σύγχρονη αντισημιτική ιδεολογία δυνάμωνε τόσο πιο έντονη ήταν η αρνητική στάση προς τον αφομοιωμένο Εβραίο, που έμοιαζε στον τρόπο ζωής, στη γλώσσα και την ενδυμασία, και καμιά φορά στη θρησκεία (σε ό,τι αφορά τους εκχριστιανισμένους), με τον χριστιανικό περίγυρο: ισχυρίζονταν ότι ο μεγάλος κίνδυνος προερχόταν κυρίως από εκείνους που είχαν εβραϊκή καταγωγή αλλά έδειχναν να έχουν αποκοπεί τελείως από τον εβραϊσμό. Ένα από τα παράδοξα του σύγχρονου αντισημιτισμού είναι πως ειδικά ο «μη-Εβραίος Εβραίος», δηλαδή αυτός που έχει αποκοπεί από τον εβραϊσμό και έχει διακριθεί στην μη εβραϊκή κοινωνία –όπως, για παράδειγμα, οι Μπέντζαμιν Ντισραέλι, Σάρα Μπερνάρ, Καρλ Μαρξ και Λέον Τρότσκι– αποτελεί για τους αντισημίτες σύμβολο του εβραϊσμού που τείνει να κυριαρχήσει στον κόσμο, σύμβολο του εχθρικού στοιχείου, του διαφορετικού, του ξένου. Με δυο λόγια, άνθρωποι εβραϊκής ή εν μέρει εβραϊκής καταγωγής, και ενίοτε άνθρωποι που δεν είχαν καν εβραϊκή καταγωγή ούτε θεωρούσαν πως ήταν Εβραίοι, και που από πολλές απόψεις ήταν πολύ κοντά στον χριστιανικό περίγυρο, ειδικά αυτοί θεωρούνταν από τους αντισημίτες ως ενσάρκωση του εβραϊσμού και ηγέτες του. Ακόμα και ο «βασιλιάς των Εβραίων», ο βαρόνος Ρότσιλντ, δεν ήταν μισητός στους μη Εβραίους επειδή δεν έτρωγε πράγματα απαγορευμένα στους Εβραίους: ο τρόπος ζωής της οικογένειας Ρότσιλντ είχε περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές με τον μη εβραϊκό τρόπο ζωής. Παρομοίως, η διαφορετικότητα ανάμεσα σε Εβραίους και μη Εβραίους, ανάμεσα σε Σημίτες και Άριους, αφύπνιζε ενστικτωδώς στους αντισημίτες αποτροπιασμό και αποστροφή, που απέρρεαν από «φυλετικό φόβο» (Rassenangst). Ωστόσο, έχει ήδη αποδειχθεί ότι ο «φυλετικός φόβος», ακόμα και στη ναζιστική ιδεολογία, δεν ήταν πραγματικός φόβος αλλά προπαγανδιστικό σύνθημα. Αν αυτό που απέρρεε από τη «φυλετική διαφορετικότητα» ήταν φόβος, τότε θα ξεχώριζαν τους ανθρώπους βάσει πραγματικών κριτηρίων, δηλαδή: οι ψηλοί, ξανθοί και γαλανομάτηδες θα θεωρούνταν Άριοι, ενώ οι κοντοί, μελαχρινοί με μεγάλη μύτη θα θεωρούνταν Σημίτες (και έτσι, σύμφωνα με τα ανέκδοτα που κυκλοφορούσαν τη δεκαετία του 1930, οι περισσότεροι ναζιστές ηγέτες θα θεωρούνταν Σημίτες). Όμως, οι οπαδοί της φυλετικής θεωρίας, που ένιωθαν αποστροφή για τον «ξένο», δεν συνήθιζαν να διαχωρίζουν τη «ράτσα» βάσει βιολογικών σημείων, αλλά βάσει της θρησκευτικής κοινότητας που ανήκε κάποιος ή βάσει άλλων νομικών ορισμών. Και αυτό αποτελεί μια επιπλέον απόδειξη πως η «διαφορετικότητα» δεν αποτελεί άμεση αντίδραση απέναντι σε κάποιον άνθρωπο ή σε κάποια συγκεκριμένη ομάδα, αλλά μια κοινωνική ή πολιτισμική σύμβαση. Είναι δύσκολο, λοιπόν, να εξηγήσουμε τον αντισημιτισμό βάσει αυτών των αναφορών. Ας έρθουμε στις προσπάθειες να ερμηνευθεί ο αντισημιτισμός μέσω ψυχολογικών-κοινωνικών υποθέσεων. Ακόμα και αν αποδεχθούμε ότι ενυπάρχει πιθανή επιθετικότητα σε μεμονωμένα άτομα και σε ομάδες απέναντι σε άτομα ή σε ομάδες που ορίζονται ως «εξωτερικές» ή «περιθωριακές», τίθεται το ερώτημα: γιατί αυτή η επιθετικότητα αποκτά πάντα τόσο ακραίο χαρακτήρα ειδικά απέναντι στους Εβραίους; Εξηγήσεις αυτού του είδους ασχολούνται πολύ λίγο με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των Εβραίων ως ομάδας ή ακόμα και με το στάτους των Εβραίων στην περιβάλλουσα κοινωνία. Η προσοχή τους επικεντρώνεται κυρίως στην ψυχική, κοινωνική ή πολιτική δομή της πλειονότητας, στους κόλπους της οποίας ζουν οι Εβραίοι. Φαίνεται πως παρόμοιες ερμηνείες καθιστούν εξαρχής τον Εβραίο περιθωριακό ή ασήμαντο, ακόμα και τυχαίο παράγοντα, και προσπαθούν περισσότερο να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο στην ιστορία των διαφόρων λαών παρά στην εβραϊκή ιστορία. Ισχυρίζονται ότι οι Εβραίοι είναι μια μειονοτική ομάδα, διασκορπισμένη σε πολλές χώρες, και γι’ αυτό αποτελούν βολικό αντικείμενο για την εκτόνωση των αισθημάτων και των διαθέσεων των πλειοψηφικών ομάδων. Δεν τους απασχολεί ένα πολύ βασικό ερώτημα της εβραϊκής ιστορίας: τι είναι αυτό που κάνει διάφορες μειονότητες σε πολλά διαφορετικά κράτη να θεωρούν ότι αποτελούν μια ενότητα παρά το γεγονός ότι είναι διασκορπισμένες; Άλλη μια δυσκολία στην προσπάθεια να ερμηνευτεί ο αντισημιτισμός μέσω του διασκορπισμού των Εβραίων είναι το γεγονός ότι το αντιεβραϊκό μίσος υπήρχε και υπάρχει ακόμα και σε τόπους όπου δεν υπήρχαν Εβραίοι ή όπου οι Εβραίοι δεν αποτελούσαν κοινωνικό ή πολιτισμικό παράγοντα, όπως για παράδειγμα στην Ισπανία μετά τον διωγμό. Κοντολογίς μπορούμε να πούμε ότι αυτές οι ερμηνείες, μολονότι απορρέουν από σημαντικές έρευνες, δεν πετυχαίνουν τον στόχο τους. Στην ουσία, προσπαθούν να εξηγήσουν την εκμετάλλευση του αντιεβραϊκού μίσους από μεμονωμένα άτομα και ομάδες υπό συνθήκες ψυχικών και κοινωνικών δυσκολιών ή αδιεξόδων, ή για την επίτευξη πολιτικών σκοπιμοτήτων, και δεν πραγματεύονται τους παράγοντες και τις αιτίες που διαμόρφωσαν το αντιεβραϊκό μίσος. Μήπως έχουν δίκιο οι ερευνητές που ισχυρίζονται ότι η ένταση μεταξύ μη Εβραίων και Εβραίων δεν απορρέει κυρίως από την ψυχική δομή μεμονωμένων ατόμων ή από κοινωνικούς-ψυχολογικούς παράγοντες, αλλά από πραγματικές κοινωνικές και οικονομικές αιτίες: ανταγωνισμό, σύγκρουση συμφερόντων κ.λπ.; Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, η αντίθεση ανάμεσα στην εργατική ή την αγροτική τάξη και τους εκμεταλλευτές της αφυπνίζει μια αντίδραση έναντι των Εβραίων, επειδή αυτοί συγκαταλέγονται στα παρασιτικά και εκμεταλλευτικά στρώματα. Έτσι, οι διωγμοί κατά των Εβραίων τον Μεσαίωνα, όπως και τα πογκρόμ στη σύγχρονη εποχή, αποδίδονται σε ξεσηκωμό των καταπιεσμένων ενάντια στους δυνάστες τους. Το γνωστό μίσος των μεσαίων τάξεων για τους Εβραίους οφείλεται, λοιπόν, στο γεγονός ότι οι Εβραίοι είναι έμποροι και μεσάζοντες και, επομένως, βασίζεται στις ανταγωνιστικές σχέσεις με τους αστούς. Το ίδιο ισχύει και για το μίσος που τρέφουν οι ανώτερες τάξεις απέναντι σε αυτούς που επιχειρούν να πιάσουν θέση στην αρχή της «ουράς» για να αποκτήσουν επιρροή. Συνοψίζοντας, ο αντισημιτισμός εκφράζει, κατά κάποιον τρόπο, μια πραγματική κοινωνική ένταση που υπάρχει ανάμεσα σε διάφορα στρώματα της κοινωνίας και τους Εβραίους. Η δυσκολία σε αυτή την ερμηνεία είναι ότι, παρά τις μεταξύ τους αντιθέσεις, τα μέλη των διαφόρων στρωμάτων είναι ενωμένα σε ό,τι αφορά το μίσος τους προς την εβραϊκή ομάδα. Γι’ αυτό είναι αμφίβολο αν τα μέλη των διαφόρων στρωμάτων θα καταδείκνυαν ειδικά τους Εβραίους ως εχθρούς των συμφερόντων τους αν δεν υπήρχε ριζωμένη προκατάληψη για τους Εβραίους ως αρνητική ομάδα. Παρά την φαινομενικά πραγματιστική προσέγγιση όσων υποστηρίζουν αυτή την άποψη, τα γεγονότα αναιρούν τη βασική τους προϋπόθεση, ότι οι Εβραίοι είναι πλούσιοι και εκμεταλλευτές. Αυτή η προσέγγιση αναπτύχθηκε ειδικά τον 19ο αιώνα, την εποχή που πολλοί Εβραίοι εξαθλιώθηκαν –όχι μόνο στην Ανατολική, αλλά και στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη– όταν πέρασαν από την παροχή υπηρεσιών και τη μεσιτεία σε χειρωνακτικά επαγγέλματα, και αναπτύχθηκε (στην Ανατολική Ευρώπη και στα κέντρα μετανάστευσης) ένα εβραϊκό προλεταριάτο που έγινε ενεργός παράγοντας στην εβραϊκή κοινωνία. Η αρνητική εικόνα του Εβραίου προϋπήρχε της κοινωνικής και ταξικής ερμηνείας και ως προς αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι όσοι πρεσβεύουν αυτή την προσέγγιση δεν βλέπουν αρνητικά την αύξηση του αριθμού των δικηγόρων, των επιστημόνων ή καλλιτεχνών. Ωστόσο, η πληθώρα Εβραίων που ασκούν αυτά τα επαγγέλματα είναι, φαίνεται, επικίνδυνη για την κοινωνία, διότι διαστρεβλώνει την εικόνα τους ή παραβιάζει την κοινωνική ισορροπία κτλ. Η αδυναμία αυτών των ερμηνειών οδήγησε πολλούς ερευνητές να στραφούν στην παραδοσιακή εξήγηση, που είναι γνωστή εδώ και πολλές γενιές: τη βασική αντίθεση μεταξύ Ιουδαϊσμού και Χριστιανισμού. Ο Χριστιανισμός εμφανίστηκε εξαρχής στην ιστορική αρένα ως άρνηση του Ιουδαϊσμού και όταν απέκτησε κυριαρχική δύναμη μετέτρεψε την αντίθεση προς τον Ιουδαϊσμό και την καταπίεση των Εβραίων σε επίσημο σύνθημα. Αυτή η καταπίεση έσπρωξε τους Εβραίους στο περιθώριο της κοινωνίας, σε οικονομικές δραστηριότητες που προκάλεσαν το μίσος της περιβάλλουσας κοινωνίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ισχυρισμός αυτός εμπεριέχει μεγάλο ποσοστό αλήθειας, παρά το γεγονός ότι το αντιεβραϊκό μίσος –τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις μάζες– προηγήθηκε της έλευσης του Χριστιανισμού και ότι πολλοί από τους πρώτους Χριστιανούς, που προέρχονταν από διάφορα έθνη, το κουβαλούσαν ήδη μέσα τους. Όμως το χριστιανικό αντιεβραϊκό μίσος είναι μόνο μια πτυχή αυτού του πολυσχιδούς φαινομένου, πράγμα που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο αντισημιτισμός δεν μειώθηκε με την αποδυνάμωση της χριστιανικής επιρροής στο πολιτικό, το πολιτισμικό και το κοινωνικό πεδίο. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να πούμε πως συνέβη το αντίθετο: ο σύγχρονος αντισημιτισμός αυξάνεται όσο η επιρροή της θρησκευτικής πίστης μειώνεται, και οι επιτυχίες των αντισημιτικών κινημάτων βασίζονται σε κοσμικούς και, πολλές φορές, αντιχριστιανικούς ισχυρισμούς. Ας εξετάσουμε, όμως, ακόμα μια ερμηνεία που πρεσβεύουν οι αντισημίτες όλων των εποχών, θεωρώντας ως αιτία του αντισημιτισμού τους ίδιους τους Εβραίους. Αυτό ισχυρίστηκε ο δικηγόρος του Άιχμαν Ρόμπερτ Σερβάτιους. Το ίδιο και ο Ντοστογιέφσκι, στο γνωστό άρθρο του «Για το Εβραϊκό Ζήτημα»[7], όπου έγραφε: «Γιατί παντού και πάντα μισούσαν τους Εβραίους; Λες να μην έχει σημασία η γενικότητα αυτού του φαινομένου; Πρόκειται για κοινωνίες που υπήρξαν στη διάρκεια της ιστορίας, από την ελληνιστική εποχή μέχρι σήμερα. Οι λαοί που κυνήγησαν τους Εβραίους διέφεραν μεταξύ τους από κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική άποψη, αλλά το αντιεβραϊκό μίσος ήταν κοινό σε όλους. Η μόνη πιθανή εξήγηση είναι ότι η αιτία του μίσους βρίσκεται στους ίδιους τους Εβραίους – στον τρόπο ζωής τους, στην κοσμοαντίληψή τους και στις πράξεις τους. Οι Εβραίοι συνέχισαν να υπάρχουν στην ιστορία ως θρησκευτική-κοινωνική ομάδα και οι περισσότεροι απέφευγαν να αναμιγνύονται με τους μη Εβραίους ή απέρριπταν την αφομοίωση. Σε διάφορες εποχές, μάλιστα, οι Εβραίοι εμφανίζονταν ως ανταγωνιστές των μη Εβραίων και ισχυρίζονταν πως ήταν πνευματικά ή πολιτισμικά ανώτεροι. Με βάση την αντίληψη της θεϊκής επιλογής θεωρούσαν τους εαυτούς τους κατόχους της αληθινής θρησκείας ή της ύψιστης ηθικής. Όλα αυτά έκαναν τον μη-εβραϊκό περίγυρο να αντιδράσει αρνητικά απέναντί τους ‒ διαφώνησε μαζί τους και τους σιχάθηκε». (Επίσης, ο Ντοστογιέφσκι περιγράφει τον εβραϊσμό με τυπικό μεσαιωνικό τρόπο. Όμως μέσα στην αρνητική παρουσίαση του εβραϊσμού ενυπάρχουν και σύγχρονα στοιχεία. Η θρησκεία αυτή θέτει σε μεγάλο κίνδυνο τον ρωσικό εθνικισμό. Στα μάτια του Ντοστογιέφσκι οι Εβραίοι είναι ένα ενιαίο εθνικό-θρησκευτικό μπλοκ, κάτι σαν κρατική οντότητα, δηλαδή κράτος εν κράτει). Αυτή η αντίληψη του Ντοστογιέφσκι δεν εκπλήσσει διότι μια μειονοτική θρησκευτική και κοινωνική ομάδα με ιδιαίτερους σκοπούς μπορεί να αφυπνίσει αντίθεση και μίσος. Είναι όμως δύσκολο να δεχτούμε αυτή την εξήγηση, διότι αν ο αντισημιτισμός ήταν μια ενστικτώδης αποστροφή της εβραϊκής ύπαρξης ή μια έμμεση αντίδραση προς αυτήν, πώς εξηγείται το γεγονός ότι οι Εβραίοι έγιναν δεκτοί στην περιβάλλουσα κοινωνία; Πώς είναι δυνατόν κράτη και ομάδες στη χριστιανική Ευρώπη να διακηρύττουν την αρχή της ένταξης και της ισότητας των Εβραίων ως αποδεκτή νομική και κοινωνική αρχή; Αν συγκρίνουμε το στάτους των Εβραίων, τα επαγγέλματά τους και το πολιτισμικό τους επίπεδο, από τα τέλη του 18ου έως τα τέλη του 19ου αιώνα (ή έως τις αρχές του 20ού αιώνα) θα διαπιστώσουμε ότι η πρόοδος των Εβραίων είναι μια από τις μεγάλες επιτυχίες στην ιστορία της Ευρώπης (ίσως και της Αμερικής). Πρόκειται για την ιστορία μιας αποκομμένης και περιθωριακής ομάδας, που ασχολούνταν με περιορισμένο αριθμό βιοποριστικών ενασχολήσεων, κατοικούσε σε απόμακρες περιοχές και δεν της επιτρεπόταν να αναμιχθεί στα κοινά (σε μεγάλο βαθμό ίσως και να μην ήθελε). Και να που μέσα σε εκατό χρόνια περίπου μετατράπηκε σε ομάδα που πολλά από τα μέλη της εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα διεθνή αστικά κέντρα και κατέλαβαν σημαντικές θέσεις στη σύγχρονη κοινωνία: στην οικονομία, τις επιστήμες, την καλλιτεχνική δημιουργία, την πολιτική δραστηριότητα κ.ά. Αν, πράγματι, η αποστροφή απέναντι στους Εβραίους, όπου και αν αυτοί βρίσκονταν, ήταν μόνο και μόνο επειδή αυτό ήταν το πιο σημαντικό στοιχείο στις σχέσεις με το περιβάλλον, θα ήταν πολύ δύσκολο να εξηγήσουμε την εξέλιξη που διαδραματίστηκε τον 19ο αιώνα. Γι’ αυτό δεν έχουν βάση οι απλουστευμένες θεωρήσεις των αντισημιτών, όπως και αρκετών Εβραίων, που ισχυρίζονται πως η εβραϊκή ύπαρξη από μόνη της αφυπνίζει το μίσος των μη Εβραίων προς τους Εβραίους, πως υπάρχει ο κανόνας: «Ησαύ μισεί Ιακώβ». Η εξέλιξη της εβραϊκής ιστορίας διαψεύδει αυτές τις προσεγγίσεις. Είναι γεγονός ότι πολλοί Ευρωπαίοι θα ήταν διατεθειμένοι να αγνοήσουν τη θρησκευτική και κοινωνική ιδιαιτερότητα των Εβραίων και να τους δεχτούν στη κοινωνία τους. Γενικά μιλώντας, οι αποδεκτές εξηγήσεις για τις αιτίες του αντισημιτισμού βασίζονται σε μερική ή περιορισμένη παρακολούθηση αυτού του περίπλοκου φαινομένου. Πέραν τούτου, οι περισσότερες εξηγήσεις βασίζονται στην προϋπόθεση ότι ο σύγχρονος αντισημιτισμός είναι ένα πρωτογενές φαινόμενο και δεν τονίζουν ότι πρέπει να τον εξετάσουμε στο πλαίσιο της διάρκειας και της περίπλοκης σχέσης μεταξύ μη Εβραίων και Εβραίων. Το συμπέρασμα που συνάγεται είναι πως δεν μπορούμε να εξακριβώσουμε τα αίτια του αντισημιτισμού χωρίς να δούμε το αντιεβραϊκό μίσος σε όλη του τη διάρκεια. Ως σημείο εκκίνησης πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: από πότε εμφανίζεται η ιδιαίτερη αρνητική στάση απέναντι στους Εβραίους, όχι ως αντιπαράθεση ανάμεσα σε φυλές ή κράτη, αλλά ως ουσιαστική-ιδεολογική άρνηση και απώθηση; Η προσπάθεια να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα μας επαναφέρει στην ελληνιστική εποχή, όταν συγκροτήθηκε μια πλατιά εβραϊκή διασπορά, είτε ως αποτέλεσμα μετανάστευσης είτε ως αποτέλεσμα εξεβραϊσμού, και εμφανίστηκε στη ζωή των λαών μια μονοθεϊστική μειονότητα ως μόνιμος παράγοντας, που με την πάροδο του χρόνου έγινε ανταγωνιστικός. Η θρησκευτική αντίθεση και ο ανταγωνισμός, μαζί με τις διαφορές στον τρόπο ζωής και τις ηθικές και κοινωνικές αξίες, έθεσαν τη βάση της άρνησης του εβραϊσμού. Για την αιτιολόγηση αυτής της εχθρότητας άρχισαν να αναζητούν τα ελαττώματα του Εβραίου, τα ψεγάδια και τα μειονεκτήματά του, για να αποδείξουν την ανωτερότητα των θρησκειών και κοινωνικών θεωρήσεων της πολυθεϊστικής πλειοψηφίας. Η εμφάνιση του Χριστιανισμού ως μονοθεϊστικής θρησκείας άλλαξε μόνο τη μορφή του ανταγωνισμού και τον τρόπο της αντιπαράθεσης. Όπως είπαμε, δεν είναι ο Χριστιανισμός που καθόρισε τα πρώτα μοντέλα της ουσιαστικής αρνητικής στάσης προς τους Εβραίους, παρ’ όλο που η πολεμική εναντίον των Εβραίων ήταν από θεολογικής απόψεως απαραίτητο στοιχείο του, περισσότερο από ό,τι σε κάθε άλλη θρησκεία και κουλτούρα. Στον αγώνα για την εδραίωση της επιρροής του, ο Χριστιανισμός άρχισε να εκμεταλλεύεται την εχθρότητα προς τον Ιουδαϊσμό, που ήταν ήδη διαδεδομένη στην ελληνιστική και ρωμαϊκή κοινωνία, για να αποστασιοποιηθεί από τον Ιουδαϊσμό στα μάτια των ειδωλολατρών (που θεωρούσαν τον Χριστιανισμό ως εβραϊκή αίρεση) και να κερδίσει την υποστήριξη και τη συμπάθεια ευρύτερων κύκλων, που η περιφρόνηση και η αντίθεσή τους στον Ιουδαϊσμό ήταν ήδη βαθιά ριζωμένες μέσα τους. Η Ομοσπονδία «Εδαφιστών». Από το Αρχείο του Σομέρ Ατσαΐρ (Ενωμένο Εργατικό Κόμμα). Στη διδασκαλία πολλών Πατέρων της Εκκλησίας, κανονικών και σχισματικών, η θρησκευτική και πολιτισμική άρνηση των Εβραίων έγινε κεντρικό μοτίβο και αφιέρωσαν μεγάλη προσπάθεια στον εντοπισμό των ελαττωμάτων τους μέχρι που τα συγκρότησαν ως ένα σύνολο αρνητικών χαρακτηριστικών. Με τη διάδοση του Χριστιανισμού στα ευρωπαϊκά έθνη οι ιερείς έγιναν οι φορείς των θρησκευτικών, πολιτισμικών και ηθικών αξιών όλου του ποιμνίου, καθώς και οι διαμορφωτές του εκπαιδευτικού συστήματος, δημιουργώντας στη συγγραφή τους και στους λόγους τους το αρνητικό στερεότυπο του Εβραίου. Αυτό το στερεότυπο έγινε πολιτισμικό στοιχείο της μεσαιωνικής Ευρώπης. Ενισχύθηκε στη συνείδηση των Ευρωπαίων και μετατράπηκε σε κεντρική εικόνα στον κόσμο των εννοιών και εικόνων των λαών της χριστιανικής Ευρώπης, μέχρι να βρει την έκφρασή του στα θεολογικά συγγράμματα και λόγους, στις εικαστικές τέχνες, στο θέαμα και στη μπαλάντα. Έτσι, η αρνητική στερεοτυπική εικόνα του Εβραίου διείσδυσε ακόμα και σε περιοχές που δεν γνώριζαν τον πραγματικό Εβραίο, όπου δεν υπήρχε πραγματική ανθρώπινη σχέση με αυτόν. Πρέπει να σημειωθεί πως στον Μεσαίωνα προστέθηκαν η θεωρία της θυσίας του αίματος, η αμαρτία του έντοκου δανεισμού και οι κατηγορίες για μαύρη μαγεία και διασυνδέσεις με τον σατανά, προστέθηκαν δηλαδή και άλλα αρνητικά χαρακτηριστικά στο ήδη διαμορφωμένο στερεότυπο. Ένα θέμα που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας είναι τα χαρακτηριστικά του στερεότυπου του Εβραίου που εναλλάσσονται στην πάροδο του χρόνου, ιδίως κατά την περίοδο της μετάβασης από τον Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή. Πρόκειται για μεταβολές που επήλθαν υπό την επίδραση των πολιτισμικών και θρησκευτικών αλλαγών, που διαδραματίστηκαν στην Ευρώπη τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Όποιος παρατηρήσει τη μορφή του Εβραίου στη θεολογική γραμματεία, στα κηρύγματα και στο θέατρο, στη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες και εν γένει την αντιεβραϊκή πολεμική – θα διακρίνει τα χαρακτηριστικά που αφαιρέθηκαν από την αρνητική εικόνα του Εβραίου, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στον Μεσαίωνα. Η βασική εικόνα εξακολουθεί να υφίσταται όπως ήταν διαμορφωμένη, αλλά οι γραμμές έκφρασης προσαρμόζονται στις έννοιες της σύγχρονης εποχής. Στην ουσία, ο Ευρωπαίος, ιδίως ο μορφωμένος, εξακολουθεί να φέρει στη συνείδησή του το αρνητικό στερεότυπο του Εβραίου. Ωστόσο, κάποια χαρακτηριστικά της εικόνας αφαιρέθηκαν και αντικαταστάθηκαν από άλλα. Είναι σαφές ότι η διάρκεια του αρνητικού στερεοτύπου στη συνείδηση των Ευρωπαίων δεν επαρκεί για να εξηγήσει το αντιεβραϊκό μίσος ως ζωτικό κοινωνικό φαινόμενο στη σύγχρονη εποχή. Πρέπει να λάβουμε υπόψη έναν επιπλέον παράγοντα, που είναι η ορθολογική αιτιολόγηση αυτής της αρνητικής εικόνας. Ειδικά λόγω της ιδεολογικής και ηθικής μεταβολής των αξιών, λόγω της αντιπαράθεσης με την παράδοση και τη μετατροπή του ανθρώπινου νου σε κεντρική κλίμακα στον καθορισμό της στάσης του έναντι της φύσης και της κοινωνίας, η διάρκεια της αρνητικής στάσης απέναντι στους Εβραίους έχρηζε ηθικής και ιδεολογικής αιτιολόγησης. Και στην ελληνιστική εποχή έγιναν προσπάθειες αιτιολόγησης για την τάση διαχωρισμού και την εσωστρέφεια των Εβραίων, που τις χαρακτηρίζει το odium generis humani. Στον Μεσαίωνα χρησίμευσαν ως αιτιολόγηση οι κατηγορίες κατά των δολοφόνων του Θεού, που εκτίουν κατά τη διάρκεια των αιώνων την ποινή τους για τα εγκλήματά τους – όχι μόνο από θρησκευτικής-πνευματικής απόψεως, αλλά και επειδή είναι διατεθειμένοι να προδώσουν τα χριστιανικά κράτη και τους κυβερνήτες τους ή να παραδώσουν τα μυστικά του κράτους στους εχθρούς του (Μογγόλους, Άραβες, Τούρκους). Στη σύγχρονη εποχή, η έμφαση δόθηκε στην αίσθηση της ενστικτώδους απώθησης, την αποστροφή για τον Εβραίο ως ξένο ή την κοινωνική διαμαρτυρία των «υπό εκμετάλλευση μαζών». Ισχυρίστηκαν ότι οι Εβραίοι, κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής ιστορίας τους, ήταν παράσιτα που εκμεταλλεύονταν τον πλησίον τους και ζούσαν εις βάρος των άλλων. Τέτοιες αιτιολογίες άρχισαν να εμφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1870, στον εκκλησιαστικό Τύπο στη Γερμανία,[8] ή στη δεκαετία του 1880, με τη μελέτη του Καρλ Μπούχερ για την Φραγκφούρτη.[9] Με τη διάδοση του κοινωνικού δαρβινισμού και των ντετερμινιστικών-βιολογικών εννοιών, η αιτιολόγηση μετατέθηκε στον τομέα των φυσικών επιστημών. Πρόκειται, δηλαδή, για επιστημονική αιτιολόγηση και ερμηνεία της πανάρχαιας αρνητικής εικόνας του Εβραίου. Άλλος παράγοντας που εξηγεί την επίδραση του αντιεβραϊκού μίσους και το καθιστά ενεργή δύναμη στον σύγχρονο αντισημιτισμό, είναι η εσκεμμένη χρήση του αρνητικού εβραϊκού στερεότυπου στους ιδεολογικούς μηχανισμούς, για την επίτευξη πολιτικών και κοινωνικών στόχων. Αυτή η χρήση επιτεύχθηκε λόγω της μεγάλης στροφής που συντελέστηκε στην ευρωπαϊκή κοινωνία στο δεύτερο μισό του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν δυνάμωσαν τα ιδεολογικά κινήματα στους πολιτικούς αγώνες. Βέβαια, και στο παρελθόν (στον Μεσαίωνα και στις αρχές της σύγχρονης εποχής) έγινε εσκεμμένη χρήση του αντιεβραϊκού στοιχείου και του αρνητικού εβραϊκού στερεοτύπου, από τους ηγέτες, το ιερατείο και τους αστούς, για την επίτευξη διαφόρων πολιτικών στόχων. Όμως αυτό μετατράπηκε σε διαδεδομένο και αποδεκτό μέσο τη σύγχρονη εποχή, όταν διαπιστώθηκε η μεγάλη επίδραση που ασκούσαν τα πολιτικά κόμματα και τα προγράμματά τους και όταν αποδόθηκε στον απλό άνθρωπο, που αναζητούσε ιδεολογική έκφραση (δήθεν ορθολογική) στην καθημερινή του συμπεριφορά, η δυνατότητα να νιώσει πιο σημαντικός, μέσω της περιφρόνησης και του μίσους για τους Εβραίους. Αξίζει να σημειωθεί πως ανάμεσα σε αυτούς που εκμεταλλεύτηκαν σε μεγάλο βαθμό το αρνητικό εβραϊκό στερεότυπο και την ιδεολογία που το αιτιολογούσε σημαντική θέση κατέλαβαν οι ριζοσπαστικοί παράγοντες. Όμως σε ό,τι αφορά άλλα ιδεολογικά θέματα, η ισχύς του αντισημιτισμού είναι μεγαλύτερη, και στο δεξιό και στο αριστερό στρατόπεδο, όταν η ομάδα είναι πιο ριζοσπαστική. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι όποιος ενδιαφέρεται για τον αντισημιτισμό και επιθυμεί να έχει μια σφαιρική θεώρηση του φαινομένου πρέπει να λάβει υπόψη τρία είδη παραγόντων: α) Τις ιστορικές ρίζες και τον σωρευτικό χαρακτήρα του στο πέρασμα του χρόνου. β) Την εκλογίκευση και την ιδεολογική αιτιολόγηση της υπάρχουσας αρνητικής στάσης. γ) Την εσκεμμένη χρήση αυτής της στάσης για πολιτικούς και κοινωνικούς σκοπούς. Στη σύγχρονη κοινωνία η χρήση στερεοτύπων όχι μόνο δεν ελαττώνεται αλλά αντίθετα αυξάνεται και εξαπλώνεται. Δεν νομίζουμε ότι υπό την αυξημένη επιρροή των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, το αρνητικό στερεότυπο του Εβραίου θα εξαφανιστεί ή ότι θα ελαττωθεί η χρήση του στις πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Ο σύγχρονος άνθρωπος, που είναι εκτεθειμένος σε μια ατέρμονη ροή πληροφοριών, δεν μπορεί να τις αφομοιώσει, και ένας από τους τρόπους να αντιμετωπίσει αυτή τη ροή είναι να την κατευθύνει σε στερεοτυπικά μοντέλα που θα του χρησιμεύσουν για να βάλει τάξη σε αυτή την πληροφόρηση. Από την άλλη πλευρά, η αποκάλυψη της ιστορικής εξέλιξης του αντισημιτισμού μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση του χαρακτήρα αυτού του πολυσήμαντου φαινομένου. Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι Μολονότι το αντιεβραϊκό αίσθημα εστιαζόταν κυρίως στην Ουκρανία, διείσδυσε και σε ευρύτερα τμήματα της ρωσικής κοινής γνώμης. Υπό την επίδραση των νέων αντιδραστικών τάσεων στους καθεστωτικούς κύκλους άρχισε στη Ρωσία μια εκστρατεία κατά της προσκόλλησης των Εβραίων στο Ταλμούδ. Επικεφαλής της εκστρατείας ήταν κυρίως το ιερατείο, αλλά και κάποιοι φιλελεύθεροι δημοσιογράφοι υποστηρικτές του, όπως οι συντάκτες της Νοβόγια Βέρμια (1869-1870) και της Γκόλος (1872). Η Γκόλος (Голос) απαίτησε την κατάργηση των νόμων του Ταλμούδ ως όρο για τη νομική και κοινωνική ένταξη των Εβραίων.[10] Όμως, ο αντισημιτισμός στη σλαβόφιλη εκδοχή του γνώρισε νέα ώθηση χάρη στο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα του Ντοστογιέφσκι. Ο Ντοστογιέφσκι αρνιόταν πως ήταν εχθρικός απέναντι στους Εβραίους ως άτομα. Αντιθέτως, στο άρθρο του «Για το Εβραϊκό Ζήτημα», δήλωσε, αρκετά διστακτικά, ότι υποστήριζε την απόδοση πλήρους νομικής ισότητας στους Εβραίους. Παρ’ όλα αυτά, έβλεπε μια τεράστια, πολύ σημαντική παγκόσμια-ιστορική σύγκρουση ανάμεσα στην «Εβραϊκή Ιδέα» και τον χριστιανικό κόσμο. Η «Εβραϊκή Ιδέα» είναι, κατά τη γνώμη του, μια μεσσιανική προσδοκία επιστροφής στα «παλιά μεγαλεία» στην Παλαιστίνη, στην εκμετάλλευση των άλλων εθνών και στην επικράτηση πάνω σ’ αυτά. Αυτή η ιδέα είναι η ρίζα της «εβραϊκής αυτοπεριχαράκωσης», της άρνησης των Εβραίων να αναμιχθούν με άλλα έθνη, ακόμα και να γευματίσουν με αυτά, και της διατήρησης της ανεξάρτητης πολιτικής τους οργάνωσης (κάτι σαν κράτος εν κράτει). Από αυτήν απορρέει και η ενστικτώδης αποστροφή τους για κάθε εργασία ή ενασχόληση που θα μπορούσε να τους δέσει με τη γη της προσωρινής κατοικίας τους. Οι Εβραίοι δεν επινόησαν τον καπιταλισμό, παρ’ όλα αυτά είναι οι σημαντικοί εκπρόσωποί του και αυτοί που αποκομίζουν τα περισσότερα οφέλη. Παρά τη μεγάλη τους φτώχεια, πολλοί Εβραίοι αρνούνται να αλλάξουν επάγγελμα και εξακολουθούν να βιοπορίζονται παρασιτικά εκμεταλλευόμενοι τους πιο αδύνατους – τους χωρικούς στη νότια Ρωσία και τους μαύρους στην Αμερική. Παρά το γεγονός ότι, ως επί το πλείστον, δεν έχουν νομικά δικαιώματα, κυριαρχούν στα διεθνή χρηματιστήρια, και μέσω αυτών στη διεθνή πολιτική (όπως ο Ντισραέλι). Ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι απολύτως σίγουρος πως οι Εβραίοι δεν θα εκμεταλλευτούν την ισονομία, σε περίπτωση που τους αποδοθεί, για να υποδουλώσουν τους χωρικούς μέσω της «κοινότητας», μια υποδούλωση σκληρότερη και από την παλιά δουλοπαροικία (εφόσον ο φεουδάρχης κατοικεί εκεί, ενώ ο Εβραίος θα εκβιάσει απλώς τον χωρικό και θα το σκάσει). Παρ’ όλα αυτά είναι πρόθυμος να το διακινδυνεύσει και να δοκιμάσει τη συμπεριφορά του μορφωμένου Εβραίου στην πράξη. Φαίνεται πως ο Ντοστογιέφσκι πίστευε στη θεωρία της «Θυσίας του Αίματος». Η εφημερίδα του Γκραζντάνιν ανατύπωσε ένα αντιεβραϊκό φυλλάδιο που είχε ετοιμάσει το Υπουργείο Εσωτερικών πάνω σε αυτό το θέμα, το 1844. Μετά από δύο χρόνια η εφημερίδα εξέφρασε τη γνώμη της σχετικά με μια νέα κατηγορία συκοφαντίας του αίματος στο Κουτάισι, στην Γεωργία. Απόδειξη της εγκληματικής εμμονής των Εβραίων είναι η ομολογία ενός Εβραίου που είπε ότι έδεσε ένα παιδί σε ένα δέντρο και έμπηξε καρφιά σε ένα άλλο παιδί. Ο Ντοστογιέφσκι ενέταξε αυτή την αφήγηση στο μυθιστόρημά του Αδελφοί Καραμαζόφ. Η μορφή του Εβραίου, όπως τη φανταζόταν, είναι ένα ψηφιδωτό αντιεβραϊκών παραδόσεων και συναισθημάτων, από τα οποία επηρεάστηκε σε διάφορες περιόδους της ζωής του: Στα νεανικά του χρόνια από τον Φουριέ και τον Προυντόν (οι Εβραίοι κυρίαρχοι του παγκόσμιου χρήματος και πολιτικής). Στη δεκαετία του 1860 από Ρώσους συγγραφείς (οι Εβραίοι θαυμαστές και διακινητές του υλισμού, που δικαιολογούν τη συγκέντρωση χρήματος με όλα τα μέσα),[11] από τους επαγγελματίες αντισημίτες τύπου Ιακώβ Μπραφμάν / Iakov Aleksandrovich Brafman (οι Εβραίοι αποτελούν «κράτος εν κράτει»), από τους ουκρανόφιλους (Οι Εβραίοι εκμεταλλευτές των αδυνάτων) και από όλο τον ρωσικό Τύπο. Για την τελευταία αυτή επίδραση (από τον Τύπο) ο ίδιος ο συγγραφέας λέει: «…Όταν χρειαστείτε πληροφορίες για τους Εβραίους και για τις πράξεις τους, ας πούμε, εν μέσω συζήτησης ή ήρεμης ανασφάλειας, μπορείτε να τις βρείτε χωρίς να σηκωθείτε από την πολυθρόνα σας. Δεν έχετε παρά να απλώσετε το χέρι σας, και να ψάξετε στη δεύτερη ή στην τρίτη σελίδα. Σίγουρα θα βρείτε κάτι για τους Εβραίους, σίγουρα αυτό θα αφυπνίσει το ενδιαφέρον σας, και σίγουρα –και είναι το πιο χαρακτηριστικό– θα είναι το ίδιο πράγμα, ακριβώς οι ίδιες αδικίες.»[12] Στην αντίληψη του Ντοστογιέφσκι, η εβραϊκή ύπαρξη δεν ερμηνεύεται ως τυχαίο φαινόμενο, ούτε απορρέει από υλιστικές τάσεις των Εβραίων και από «τον αγώνα της επιβίωσης». Πιο ισχυρά έθνη, μεγάλοι πολιτισμοί εξολοθρεύτηκαν πριν ακόμα φτάσουν στο μισό των χρόνων που μετράει η εβραϊκή ύπαρξη. Η συνέχεια της ύπαρξης των Εβραίων απορρέει, λοιπόν, από ένα θεϊκό σχέδιο. Οι Εβραίοι γνωρίζουν ότι έχουν επωμιστεί μια αποστολή («Πολύ περίεργο: για κάποιον λόγο δεν μπορεί κανείς να διανοηθεί Εβραίο χωρίς Θεό. Είναι αδύνατο να φανταστούμε Εβραίο χωρίς Θεό»).[13] «Οι Εβραίοι γνωρίζουν τι θα συμβεί στο μέλλον: Πλησιάζει η βασιλεία τους, η τρίτη βασιλεία τους.»[14] Αν είναι να δούμε στον καθολικισμό και στον σοσιαλισμό τους μεγάλους ανταγωνιστές της Ρωσίας, η «Εβραϊκή Ιδέα» είναι ο μεγάλος ανταγωνιστής όλου του χριστιανικού κόσμου, της Δυτικής Ευρώπης και της Ρωσίας. [1] Eva G. Reichmann, Hostages of Civilization: The Social Sources of National-Socialist Anti-Semitism, Λονδίνο 1950. [2] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Νέα Υόρκη 1951. (Χάννα Άρεντ, Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2017). [3] Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem, Νέα Υόρκη 1963. (Χάννα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες 2009). [4] Περ. Κνέσετ, 8, 1944, σ. 46-60. Αναδημοσιεύτηκε στη συλλογή μελετών του συγγραφέα, Ντορότ βε Ρεσουμότ ('דורות ורשומות'), σ. 175-192, Ιερουσαλήμ 1978. [5] T. W. Adorno et al., The Authoritarian Personality, Νέα Υόρκη 1950· Ch. III. D. J. Levinson, The Study of Anti-Semitism Ideology· N. W. Ackerman and M. Jahoda, Anti-Semitism and Emotional Disorder, Νέα Υόρκη 1950. [6] Π.χ. Perez F. Bernstein, Jew-hate as a Sociological Problem, Νέα Υόρκη 1961. [7] Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα, Μάρτιος 1877. Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε σποραδικά άρθρα, τα περισσότερα από τα οποία ανθολογήθηκαν στο A Writer's Diary (Дневник писателя [Dnevnik pisatelya], 1873-1881). [8] L. Erler, “Historische-kritische Uebersicht der national-oekonomischen und social-politischen Leteratur”, Archiv fuer katolisches Kirxhenrecht, Bde 42-48, 1879-1882. [9] Karl Bücher, Die Bevölkerung von Frankfurt am Main im 14 und 15 Jahrhundert, σ. 526-601, Τύμπινγκεν 1886. [10] Голос, 1872, φύλλα 104, 111, 114, 117. [11] Η αρνητική μορφή του Εβραίου εμφανίζεται στα ρωσικά μυθιστορήματα και στα σύντομα διηγήματα της έκτης και έβδομης δεκαετίας του 19ου αιώνα Η τρικυμισμένη θάλασσα του Πισέμσκι (1863). Μια μέρα στην εβραϊκή κωμόπολη (1868) και Καθημερινές και γιορτές του Γιάνκελ Ντβόρκιν του Π. Ραστάνικοφ. Το κοπάδι του πανούργου (1869) του Β. Καρστόφσκι. Η χαμένη συνείδηση (1869) και Το ημερολόγιο του επαρχιώτη στο Πέτερσμπουργκ (1873) του Μ. Σάλτικοφ-Στσαντρίν. Επιχειρηματίες (1874) του Μπομπαρίκιν. Η δίκη του επισκόπου (1877) και Ο δάσκαλος από το Ρακοσάνι (1878) του Μ. Λασκόβ. [12] A Writer's Diary, ό.π. [13] Ό.π. [14] Ό.π.

Το αντιεβραϊκό μίσος στην ιστορική του διάρκεια

Σύνδεση