Διαλεκτική του Διαφωτισμού

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Justin E.H. Smith, Irrationality: A History of the Dark Side of Reason [Ανορθολογισμός: Μια ιστορία της σκοτεινής πλευράς του Λόγου], Princeton University Press, 2019, σελ. 330 Πόσο διαφωτισμένος ήταν ο Διαφωτισμός; Δεν είναι λίγοι αυτοί που ασκώντας του κριτική τον κατηγόρησαν για βαθιά άγνοια. Για κάποιους, υπήρξε το εκκολαπτήριο του νεωτερικού ρατσισμού και ιμπεριαλισμού· το φως στον Διαφωτισμό, έχει προτείνει ένας σύγχρονος θεωρητικός, κατ’ ουσίαν σήμαινε το «άσπρο». Ο Βολταίρος πίστευε κατηγορηματικά στην εγγενή κατωτερότητα των les Nègres, που ανήκαν σε ένα ξεχωριστό είδος, ή τουλάχιστον σε μια άλλη ράτσα, από τους Ευρωπαίους ‒ τόσο διαφορετικοί από τους Ευρωπαίους, έλεγε, όσο η ράτσα των σκυλιών σπάνιελ από τα γκρεϊχάουντ. Ο Καντ έκανε την παρατήρηση, αναφορικά με την τοποθέτηση ενός Νέγρου ξυλουργού, πως «το γεγονός ότι αυτός ήταν μαύρος από την κορυφή ώς τα νύχια αποτελούσε απόδειξη ότι αυτό που είπε ήταν βλακώδες». Κι ο Ντέιβιντ Χιουμ έγραψε, σε μια περιβόητη υποσημείωση, ότι «τείνει να υποψιάζεται» πως οι μη λευκοί ήταν «εκ φύσεως κατώτεροι των λευκών», δίχως τέχνες και επιστήμες ούτε «πανέξυπνες κατασκευές». Οι πιο εκτεταμένες κριτικές ασχολούνται με τα ευρύτερα πνευματικά ρεύματα του δέκατου όγδοου αιώνα. Η συστηματική ενασχόληση της εποχής με τη φυσική ανθρωπολογία και την κατάταξη των ανθρώπων σε κατηγορίες έθεσε τα θεμέλια για την βλαβερή επιστήμη των φυλών που αναδύθηκε τον δέκατο ένατο αιώνα. Ομοίως και η ανάπτυξη του υλισμού: κατέστη δυσκολότερο να υπερασπιστεί κανείς την άποψη ότι τα ποικίλα φυσικά κελύφη μας στεγάζουν ισότιμες ψυχές εμφυτευμένες από τον Θεό. Μια άκριτη αίσθηση οικουμενικότητας, ωστόσο, θα μπορούσε με τη σειρά της να καλλιεργήσει τη σκέψη ότι οι πιο ανεπτυγμένοι πολιτισμοί απλά και μόνο ανύψωναν σε ανώτερο επίπεδο εκείνους που είχαν μείνει πίσω όταν οι πρώτοι κατακτούσαν και αποίκιζαν τους δεύτερους. Για κριτικούς όπως ο Τζον Γκρέι, ο αλαζονικός ρασιοναλισμός του Διαφωτισμού και η πίστη του στην πρόοδο έμμελαν σχεδόν σίγουρα να δώσουν τροφή σε αντιλήψεις φυλετικής και πολιτισμικής ιεραρχίας, και μπορούν να συνδεθούν με τον ολοκληρωτισμό όπως αυτός εμφανίζεται τον εικοστό αιώνα. Κι ο απολογισμός έχει και συνέχεια: ο φιλελεύθερος ρασιοναλισμός είναι, στα μάτια του Γκρέι, ένα πτωχευμένο δόγμα που καταπνίγει πλουσιότερες μορφές ζωής. Γι’ αυτό, λέει, οι δυτικές κοινωνίες που στηρίζονται στις αξίες του φιλελεύθερου Διαφωτισμού «μαστίζονται από την ανομία και τον μηδενισμό». Εντούτοις, οι αντιρρήσεις αυτές δεν κρίνουν το ζήτημα. Οι εκφράσεις προκαταλήψεων από τον Καντ και τον Χιούμ είναι αξιοσημείωτες όχι επειδή ανήκουν στο λεγόμενο πρόγραμμα του Διαφωτισμού, αλλά ακριβώς επειδή δεν του ανήκουν: οι απόψεις αυτές ήταν τόσο συνηθισμένες, ώστε ακόμα και τούτες οι διάνοιες που διακρίνονταν από τη μάζα ήταν ευάλωτες σε αυτές. Εκείνο που ξεχώριζε τον Βολταίρο από τους άλλους Ευρωπαίους δεν ήταν οι παραδοχές του για την ανωτερότητα της φυλής τους αλλά η εύγλωττη αντίθεσή του στην δουλεία και την αποικιοκρατία. Το grand projet [μεγάλο έργο] της εποχής, η Encyclopédie, ήταν αφενός αγενές προς τους Αφρικανούς αλλά αφετέρου γεμάτο πάθος υπέρ της κατάργησης της δουλείας. Ο Χιούμ δεν προσυπέγραφε ούτε τη δουλεία, ούτε την εμποροκρατία και τον μηχανισμό της αποικιοκρατίας· ο Άνταμ Σμιθ, ο συμπατριώτης του, μιλούσε ακόμα πιο ανοιχτά εναντίον αυτών των κακών. Όσον αφορά τον Καντ, λοιπόν, οι απόψεις του φαίνεται πως εξελίχθηκαν. Στη μελέτη της, Ο Καντ και ο κοσμοπολιτισμός (Kant and Cosmopolitanism, 2012), η Ολλανδή ακαδημαϊκός Πωλίν Κλένγκελντ (Pauline Kleingeld) επιχειρηματολόγησε πειστικά ότι τη δεκαετία του 1790 ο Καντ απομακρύνθηκε από τις ιεραρχικές αντιλήψεις των ανθρώπινων διαφορών, εν μέρει ίσως υπό την επίδραση συνομιλητών του όπως ο Γκέοργκ Φόρστερ (Georg Forster) και ο Γιόχαν Γκότφρηντ Χέρντερ (Johann Gottfried Herder). Την περίοδο εκείνη ασκεί πλέον μια ξεκάθαρη κριτική στη δουλεία, την κατάκτηση μέσω των αποικιών και την κυριαρχία των μεγάλων δυνάμεων. Δεδομένου ότι η δουλεία και η αποικιοκρατία είναι πανάρχαιες πρακτικές, είναι ενδεχομένως σπουδαιότερο ότι τόσο πολλοί στοχαστές του Διαφωτισμού αντιστάθηκαν σε αυτές παρά το ότι ορισμένοι από αυτούς, κατά κάποια έννοια, τους έδιναν χώρο. Τι να πούμε για τα πιο εκτεταμένα επιχειρήματα; Δίχως αμφιβολία, το είδος της εμπειρικής φυσικής ανθρωπολογίας που εισηγήθηκε πρώτος ο Γιόχαν Φρήντριχ Μπλούμενμπαχ (Johann Friedrich Blumenbach) θα μεταμορφωνόταν σε δηλητήριο· αλλά ο ίδιος ο Μπλούμενμπαχ έτρεφε αμφιβολίες για τους διακριτούς τύπους και τις ιεραρχίες μεταξύ τους. Η θεώρηση των ανθρώπινων όντων ως πλασμάτων δίχως ασυνέχειες με την υπόλοιπη φύση, όπως ο φιλόσοφος Τζάστιν Ε. Χ. Σμιθ (Justin E.H. Smith) ανέπτυξε στο πολύτιμο βιβλίο του το 2015, Φύση, ανθρώπινη φύση και ανθρώπινη διαφορά (Nature, Human Nature, and Human Difference), διευκόλυνε την πορεία προς τη φυλετική επιστήμη του δεκάτου ενάτου αιώνα. Αλλά τα ανθρώπινα όντα είναι, κατά σημαντικούς τρόπους, αξεχώριστα από την υπόλοιπη φύση. Η απάντηση στην κακή επιστήμη είναι η καλή επιστήμη, όχι καθόλου επιστήμη. Μέχρις εδώ, χρησιμοποιώ τον όρο «Διαφωτισμός» με την πιο συμβατική του σημασία ‒ δηλαδή με αναφορά στο διεθνικό κίνημα του δεκάτου ογδόου αιώνα που εξυμνούσε τον Λόγο και επικεντρωνόταν γύρω από φιλοσόφους και φυσιοκράτες στη Γαλλία (les Lumières), με σημαντικά όμως παραρτήματα στην Πρωσία (όπως die Aufklärung), στην Ιταλία (l’Illuminismo), στη Σκωτία, και εδώ στη Βόρειο και Νότιο Αμερική. Ορισμένοι ακαδημαϊκοί δείχνουν να προτιμούν την αντίληψη ενός Μακρόβιου Διαφωτισμού, που ανιχνεύει την προέλευσή του πίσω στον Καρτέσιο και τον Σπινόζα. Άλλοι κάνουν λόγο για ένα σμήνος διακριτών κινημάτων, χωρίζοντας ένα ήδη συγκεχυμένο φαινόμενο σε μικρότερα συγκεχυμένα μέρη. Σε αυτό, όπως και σε όλα τα πράγματα, υπάρχουν αυτοί που στοιβάζουν και αυτοί που χωρίζουν. Αλλά οι ακαδημαϊκοί θεωρητικοί που χαράζουν τις γραμμές διαφορετικά συμμερίζονται μια ευρύτερη ανησυχία για τον ίδιο τον «ρασιοναλισμό». Συγκεκριμένα, τι γίνεται εάν η ίδια η απόπειρα να ενισχυθεί ο ρασιοναλισμός προσελκύει το αντίθετό του; Τι γίνεται εάν το φως μέλλει να είναι πρόξενος σκιών, ο Διαφωτισμός ένας Αντιδιαφωτισμός; Αυτή είναι η θέση του νέου βιβλίου του Τζάστιν Ε. Χ. Σμιθ, Ανορθολογισμός: Μια ιστορία της σκοτεινής πλευράς του Λόγου. Η δυσκολία που θέτει ο Λόγος, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, είναι προφανώς διαλεκτικής υφής, όπου το αντικείμενο της επιθυμίας εμπεριέχει το αντίθετό του, όπου κάθε φορά που επιχειρούμε τίμια να ανορθώσουμε ορθολογικά το κοινωνικό οικοδόμημα, περνάμε, αργά ή γρήγορα, λες και η απόπειρα υπακούει σε κάποιο φυσικό νόμο, στο ξέσπασμα παράλογης βίας. Απ’ ό,τι φαίνεται, όσο περισσότερο παλεύουμε υπέρ του Λόγου, τόσο περισσότερο ξεπέφτουμε στον ανορθολογισμό. Ο Ανορθολογισμός δεν αποτελεί πραγματεία, μελέτη ή συστηματική επόπτευση του θέματος. Δεν είναι ένα αυστηρά οργανωμένο βιβλίο, αλλά ένα βιβλίο γεμάτο με συναρπαστικούς στοχασμούς και ιστορίες με τη μορφή ανεκδότων, μολονότι αυτά δεν εντοπίζονται απαραίτητα εκεί που περιμένει να τα βρει κανείς. Στα κεφάλαια για τη λογική και για τον Διαφωτισμό, προστίθενται κεφάλαια για τα όνειρα και πώς τα μεταχειρίστηκαν οι άνθρωποι διαμέσου των αιώνων· για την τέχνη (συμπεριλαμβανομένης μιας σπαρακτικής αφήγησης της θανάσιμης διαφωνίας του Ισαάκ Μπάμπελ (Isaac Babel) με τις Σοβιετικές αρχές)· για την ψευδοεπιστήμη (συμπεριλαμβανομένης μιας συζήτησης ενός μουσείου της επιστήμης του Δημιουργισμού και της φύσης της θεωρίας της Επίπεδης Γης)· για το Διαδίκτυο (το οποίο ο συγγραφέας καταδικάζει ως καταστροφέα εφάμιλλο του ινδουϊστικού θεού Σίβα)· για τις γνωστικές ικανότητες των ζώων (συμπεριλαμβανομένης μιας αποτίμησης του πανούργου, δυσκολόπιαστου χταποδιού)· για το θάνατο (συμπεριλαμβανομένης μιας επίσκεψης στον Ιβάν Ίλιτς του Τολστόι). Τα υποδείγματα του ανορθολογισμού κυμαίνονται από τον Ζακ Ντερριντά έως τον Ντόναλντ Τραμπ. Τα υποδείγματα της υπερ-ορθολογικότητας ‒ο Γκότφρηντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς (Gottfried Wilhelm Leibniz), ο ερευνητής της Τεχνητής Νοημοσύνης Ελιέζερ Γιουντκόφσκι (Eliezer Yudkowsky)‒ δεν καταλήγουν πάντοτε και πολύ καλύτερα από τα υποδείγματα του ανορθολογισμού. Καλύτερα να διαβάσει κανείς το βιβλίο ως μια συλλογή μικρών δοκιμίων ‒ στα καλύτερά του, σαν Ζέμπαλντ (Sebald) χωρίς τις διαμονές. Σε ένα σημείο, ο Σμιθ στοχάζεται πάνω στα μιμίδια της ακραίας δεξιάς και αναρωτιέται αν ο ανορθολογισμός που απαντά σε μέρη της Νέας Αριστεράς της δεκαετίας του 1960 έχει επανεμφανιστεί με το αντίθετο ιδεολογικό πρόσημο: «Ο Πέπε ο Βάτραχος χρωστάει περισσότερα στον Άμπι Χόφμαν (Abbie Hoffman) παρά στον Ουίλλιαμ Φ. Μπάκλεϊ (William F. Buckley)· σύμφωνα με ορισμένα μέτρα, ο ίδιος ο Τραμπ έχει περισσότερα κοινά με, ας πούμε, τον κωμικό Γουέιβι Γκρέιβι (Wavy Gravy), παρά με τον Ρίτσαρντ Νίξον ή τον Ρόναλντ Ρήγκαν». Σε μια συζήτηση για τα ψέμματα, συλλογίζεται την προβληματική φράση «ολόκληρη η αλήθεια»: Ολόκληρη η αλήθεια θα ήταν ένας άπειρος συνδυασμός ως επί το πλείστον άσχετων μεταξύ τους γεγονότων. ... Δεν λέμε λοιπόν ολόκληρη την αλήθεια· λέμε προσεκτικά φτιαγμένες ιστορίες, και το κάνουμε αυτό ακόμα κι αν ο ηθικός μας στόχος είναι να πούμε την αλήθεια. Αλλού, ο συγγραφέας συγκρίνει τη φοβία του για τα αεροπλάνα με το ρατσισμό, ο οποίος μπορεί να φαίνεται ως άλλη μια ανορθολογική φοβία. Γιατί επιμένουμε στην αναζήτηση διανοητικών τεκμηριώσεων για τον δεύτερο, ενώ παραδεχόμαστε ελεύθερα τον ανορθολογισμό της πρώτης; Ίσως επειδή αυτός που φοβάται τα αεροπλάνα, υποθέτει ο συγγραφέας, υποφέρει εντελώς μόνος στα κενά αέρος κατά τη διάρκεια της πτήσης, ενώ ο ρατσιστής απολαμβάνει σχέσεις αλληλεγγυής με αυτούς που δεν ανήκουν στη φυλή που σιχαίνεται. Μια ιδιαιτέρως διασκεδαστική ιστορία στο βιβλίο αναφέρεται σε μια πρόταση του 1850, για την κατασκευή μιας «πασιλαλινικής συμπαθητικής πυξίδας» ‒ ένα σύνολο από ρελέ με στόχο την προβολή των σκέψεων από απόσταση, που θα λειτουργούσε χάρη σε τηλεπαθητικά σαλιγκάρια. Ο Σμιθ προτείνει πως το γεγονός ότι μπορούμε να φναταστούμε τις τεχνολογίες μας ακόμα και πριν αυτές να είναι τεχνολογικά εφικτές, αποτελεί ένδειξη των συνεχειών που υπόκεινται των φαινομενικών μετασχηματισμών. Το Διαδίκτυο των κοχλιών δίνει έπειτα λαβή για στοχασμούς πάνω στη ρωσική παρέμβαση στις εκλογές του 2016, μέσω των κοινωνικών μέσων, και στον τρόπο με τον οποίο τα τρολ της Αγίας Πετρούπολης κινητοποίησαν ακτιβιστές της αριστεράς και της δεξιάς. Το Διαδίκτυο, λέει, «έχει καταστρέψει ή είναι στην πορεία να καταστρέψει αντικείμενα τα οποία μας είναι από παλιά οικεία: τηλεοράσεις, εφημερίδες, μουσικά όργανα, ρολόγια, βιβλία. Καταστρέφει επίσης θεσμούς: μαγαζιά, πανεπιστήμια, τράπεζες, κινηματογράφους, τη δημοκρατία». Σύντομα περνάει στην αντιπαράθεση με τις θεωρίες της Τζούντιθ Μπάτλερ (Judith Butler) για το φύλο και σε θρήνους για την ενασχόληση των μέσων με ζητήματα ταυτότητας, τη γέννηση της διαδικτυακής «κουλτούρας της ντροπής» [cancel culture] (γίνεται αναφορά στον Μάο και τον Ροβεσπιέρο) και στην τρωτότητα των μετριοπαθών σε μια εποχή των άκρων. Παρά την ύπαρξη αυτών των ιστών μη γραμμικών διασυνδέσεων, το βιβλίο έχει έναν καθορισμένο κεντρικό αρμό: είναι αυτό που ο Σμιθ περιγράφει ως την «συνεχή κίνηση μεταξύ των δύο πόλων της ορθολογικότητας και του ανορθολογισμού ‒ την επιθετική στροφή που παίρνει ο λόγος, όταν μετασχηματίζεται στο αντίθετό του». Το βιβλίο αποτελεί φόρο τιμής, τρόπον τινά, στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Μαξ Χορκχάιμερ (Max Horkheimer) και Θήοντορ Αντόρνο (Theodor Adorno), που εκδόθηκε το 1944. Το έργο αυτό, ένα έπος του καιρού του πολέμου, το οποίο συνέγραψαν οι Μαρξιστές της Σχολής της Φραγκφούρτης όσο βρίσκονταν στην Καλιφόρνια («σε μια παράξενη εξορία που την είχε φιλήσει ο ήλιος», γράφει ο Σμιθ θριαμβευτικά), χρησιμοποιούσε τον όρο «Διαφωτισμός» ευρέως και με ποικίλους τρόπους, φτάνοντας βεβαίως πίσω στον Φράνσις Βάκωνα (Francis Bacon), και ίσως και στον Όμηρο. «Ο Διαφωτισμός, νοούμενος κατά την πιο ευρεία έννοια ως η πρόοδος της σκέψης, πάντοτε στόχευε στην απελευθέρωση των ανθρώπινων όντων από τον φόβο και την εγκαθίδρυσή τους ως κυριάρχων» γράφουν οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο στην αρχή του βιβλίου τους. «Κι όμως η εντελώς διαφωτισμένη γη ακτινοβολεί μέσα στον θριαμβευτικό της όλεθρο». Η εργαλειακή ορθολογικότητα χάραξε μια τροχιά μέχρι τον φασισμό του εικοστού αιώνα και προέβλεψαν ότι η φιλελεύθερη πολιτική ιδεολογία έμμελε να ακολουθήσει ένα ομοίως μοχθηρό μονοπάτι. Το βιβλίο του Σμιθ, μολονότι κινείται κι αυτό μέσα στους ίδιους αυτούς πλατιούς χρονικούς ορίζοντες, βρίσκει ένα έμβλημα για τη διαλεκτική· φέρνει τακτικά στον νου του αναγνώστη ένα είδος ισορροπίας που θυμίζει την εικόνα διπλού τηγανιού, σύμφωνα με την οποία ο Διαφωτισμός και ο Αντιδιαφωτισμός συνυπάρχουν ο ένας ως το αντίβαρο του άλλου. Όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, αυτό είναι ένα μοντέλο που έγινε ευρέως γνωστό σχεδόν μισό αιώνα πριν, από τον Αϊζάια Μπερλίν (Isaiah Berlin) και έλαβε μια καινούρια πολεμική ώθηση δεκαπέντε χρόνια πριν από τον ιστορικό των ιδεών Ζέεβ Στέρνχελ (Zeev Sternhell). Σύμφωνα με την διατύπωση του Στέρνχελ, την οποία επεξεργάζεται ο Σμιθ, η ίδια περίοδος «σηματοδοτεί όχι μόνο τη γέννηση της ρασιοναλιστικής νεωτερικότητας, αλλά και του αντιθέτου της». Ο Αντιδιαφωτισμός, με την έννοια αυτή, αναφέρεται όχι στους εγκόσμιους αντιπάλους των γάλλων φιλοσόφων ‒στους πολυπληθείς εκκλησιαστικούς ή βασιλικούς εχθρούς τους‒ αλλά σε ένα μικρό πλήθος διανοουμένων για τους οποίους λέγεται ότι ανέπτυξαν μια αντίθετη γραμμή σκέψης, θέτοντας απέναντι στην κυριαρχία του καθολικού το επιμέρους και στον ρασιοναλισμό τον βιταλισμό. Σύμφωνα με την αφήγηση του Μπερλίν, οι διανοούμενοι του Διαφωτισμού έσφαλαν στην θριαμβευτική τους πεποίθηση ότι όλες οι πραγματικές αξίες μπορούν να εναρμονιστούν. «Πολέμησαν για καλό σκοπό εναντίον της προκατάληψης και της άγνοιας», παρατήρησε κάποτε ο Μπερλίν. «Είμαι, επομένως, στο πλευρό τους». Αλλά η ύβρις τους έπρεπε να ελεγχθεί: Ο Μπερλίν έτεινε να βλέπει τον Σοβιετικό Κομμουνισμό ως μια ξινισμένη εκδοχή του προγράμματος του Διαφωτισμού. Πίστευε ότι υπήρχαν πολλά να μάθει κανείς από τους αντιδιαφωτιστές αντιπάλους. Στον Τζιαμπατίστα Βίκο (Giambattista Vico), τον Γιόχαν Γκέοργκ Χαμάν (Johann Georg Hamann) και τον Χέρντερ, ο Μπερλίν διέβλεπε τον κίνδυνο, αλλά και την γνήσια κατανόηση της πλουραλιστικής φύσης των αξιών. Σύμφωνα με τον Μπερλίν, οι στοχαστές αυτοί αναγνώρισαν κάτι κρίσιμο: ότι δεν μπορείς να συμφιλιώσεις με τακτικό και ήπιο τρόπο τα σπουδαία αγαθά μεταξύ τους ‒ δεν μπορείς να καθιερώσεις την ισοτιμία μεταξύ, φερ’ ειπείν ελευθερίας και ισότητας, με τον τρόπο του Τόμας Κουκ (Thomas Cook). Θα έπρεπε να γίνει μια επιλογή μεταξύ τους. Το λυσσαλέα μανιχαϊστικό βιβλίο του Στέρνχελ, Η παράδοση του Αντιδιαφωτισμού (The Anti-Enlightenment Tradition), ξεκινάει με το ίδιο περίπου προσκήνιο, αλλά ζωγραφίζει με μαύρο και άσπρο εκεί όπου ο Μπερλίν ζωγραφίζει με αποχρώσεις του γκρι. Οι μεγάλοι διανοούμενοι που ανήκουν σε αυτό που ο Στέρνχελ ονομάζει Γαλλοκαντιανό Διαφωτισμό ‒με εύρος που χωράει άνετα και τον Ρουσσώ και τον Βολταίρο‒ δημιούργησε τη βάση για τη νεωτερική δημοκρατία, μας λέει, ενώ ο Αντιδιαφωτισμός, όπως εξεικονίζεται στα παραδείγματα του Έντμουντ Μπερκ (Εdmund Burke) και του Χέρντερ, άνοιξε τον δρόμο για τον φασισμό. Μόνο μια μικρή σειρά από «ο τάδε γεννά τον δείνα», προτείνει, χωρίζει τον Χέρντερ από τον Χίτλερ. Επειδή ο Μπερλίν εντόπισε κάποια λάθη στον Διαφωτισμό αλλά και κάτι αξιόλογο σε ανθρώπους σαν τον Χέρντερ, ο Στέρνχελ τον αποκήρυξε ως έναν συντηρητικό απολογητή του ανορθολογισμού και του εθνικισμού. Μεταξύ του Μπερλίν και του Στέρνχελ, ο Σμιθ δεν παίρνει θέση· ή, μάλλον, είναι στο πλευρό των πλευρών ‒ το μοντέλο του Διαφωτισμού και του Αντιδιαφωτισμού, ως εγχειρήματα αντίθετα μεταξύ τους που συνδέονται όμως διαλεκτικά. Το μοντέλο είναι, εξάλλου, η σαφέστερη εξεικόνιση της θέσης του βιβλίου του. Ο Σμιθ ακολουθεί τον Μπερλίν κάνοντας λόγο για την «υποκρισία και τους περιορισμούς» του Διαφωτισμού (το φιλοσοφικό του πνεύμα, πιστεύει ο Σμιθ, χαρακτηρίζεται από μια «γνήσια γενεαλογική σύνδεση» με τους Μπολσεβίκους και τους Ερυθρούς Χμερ)· ακολουθεί τον Στέρνχελ υιοθετώντας την άποψή του για τον Αντιδιαφωτισμό ως πρώιμο φασισμό. («Ο εθνικισμός του Χέρντερ ήταν μαλακός ενώ του Χίτλερ ήταν “σκληρός”», ομολογεί ο Σμιθ.) Αλλά πόσο πειστική είναι η βασική διάκριση; Εδώ έχουμε δυο ευρωπαίους συγγραφείς του δεκάτου ογδόου αιώνα. Ο ένας ισχυρίζεται ότι οι Εβραίοι δεν είναι Ευρωπαίοι αλλά «Ασιατικοί», «όλοι τους γεννημένοι με μανιασμένο φανατισμό στην καρδιά τους, όπως οι Βρετανοί και οι Γερμανοί γεννιούνται με ξανθά μαλλιά. Δεν θα με εξέπληττε διόλου αν οι άνθρωποι αυτοί γίνονταν κάποια μέρα θανάσιμοι για την ανθρώπινη φυλή». Οι Μαύροι «δεν είναι άνθρωποι, παρά μόνο κατά το ύψος τους, με τον βαθμό της ικανότητάς τους για λόγο και για σκέψη πολύ χαμηλότερο από τον δικό μας». Απεχθάνεται τη δημοκρατία και συναλλάσεται με τυράννους. Ο δεύτερος συγγραφέας είναι υπέρ της πλήρους χειραφέτησης των Εβραίων, για τους οποίους θεωρεί ότι τους οφείλεται μια απολογία για τους αιώνες κακομεταχείρισης που έχουν υποστεί. Υποστηρίζει την ανθρώπινη ισότητα μεταξύ των εθνών, γράφει με συγκίνηση για την πολυβασανισμένη ανθρωπινότητα των Αφρικανών και τίθεται υπέρ της μη βασιλευόμενης δημοκρατίας. Πιστεύει στην αγάπη για την ανθρωπότητα παρά στην αγάπη για την πατρίδα και θεωρεί πολύτιμη την ατομική αυτονομία: «Κανένα άτομο δεν έχει το δικαίωμα να πιστεύει ότι υπάρχει για χάρη ενός άλλου ατόμου, ή ένεκα της υστεροφημίας του». Ο πρώτος είναι, φυσικά, ο Βολταίρος. Ο δεύτερος είναι ο Χέρντερ ‒ το πρότυπο, τόσο για τον Μπερλίν όσο και τον Στέρνχελ, της σκέψης του Αντιδιαφωτισμού. Πώς έφτασαν να μετατρέψουν αυτόν τον ανοιχτόκαρδο ανθρωπιστή σε λυσσασμένο αντίπαλο του Διαφωτισμού; Στήνοντας μια εκδοχή του που ήταν μεροληπτική σε σημείο καρικατούρας. Ο Μπερλίν έβλεπε τον Χέρντερ ως «τον πατέρα τού πολιτισμικού (και εσχάτως κάθε είδους) εθνικισμού στην Ευρώπη», παρακινημένος από το «μίσος» του Χέρντερ «για τον κοσμοπολιτισμό, τον οικουμενισμό». Σύμφωνα με την άποψη του Στέρνχελ, «ο Χέρντερ είχε τρομερή επίδραση στην ευρωπαϊκή σκέψη· η σημασία του δεν μπορεί να τονιστεί αρκετά», κι αν τονιστεί θα είναι για να φανεί η καταστροφική της επίδραση. Ο Χέρντερ δεν ήταν μονάχα «αντιρασιοναλιστής», ήταν «αντιοικουμενιστής, θιασώτης του κοσμοπολιτισμού και του επιμέρους, και εξαιτίας αυτών των γεγονότων, εθνικιστής». Επιπλέον, προσυπέγραφε «την ασημαντότητα του ατόμου».[1] (Εδώ βγαίνουν στη σκηνή τα στρατόπεδα, τα γκούλαγκ.) Στην πραγματικότητα, ο Χέρντερ ήταν μαθητής του Καντ στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1760 και έβρισκε αξιόλογο κατά ένα μεγάλο μέρος το έργο του Καντ, το οποίο και δεν έπαψε ποτέ να ασκεί επίδραση στη σκέψη του. (Ήταν και παθιασμένος αναγνώστης του Χιούμ, όπως και του πρώιμου έργου του Λόρδου του Σάφτσμπουρι.) Ήταν επίσης ένθερμος θιασώτης του κοσμοπολιτισμού, και σε αυτή τη βάση κατακεραύνωνε τον στενό εθνικισμό, ενώ απεχθανόταν την πρωσική στενομυαλιά. Ναι, υιοθετούσε μια πλουραλιστική αντίληψη που διαφοροποιούσε τους πολιτισμούς (κάθε λαός, κάθε έθνος, είχε τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο να είναι μέσα στον κόσμο), αλλά η αντίληψη αυτή δεν παραβίαζε τα όρια μιας οικουμενικής ιδέας για τον άνθρωπο (Humanität) ‒ μια κοινή ανθρώπινη φύση, μια κοινή ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αντί να προωθεί την «ασημαντότητα του ατόμου», θεωρούσε πολύτιμες την ατομικότητα και την προσωπική ανάπτυξη, με τρόπους που έφταναν μέχρι και τον Τζον Στιούαρτ Μιλ. Στο «Περί της ικανότητας της γνώσης και της αίσθησης», ο Χέρντερ έγραφε ότι, «Αν ένα ανθρώπινο ον ήταν σε θέση να σκιαγραφήσει το βαθύτερο, το πιο ατομικό θεμέλιο των ενθουσιασμών και των συναισθημάτων του, των ονείρων του και της πορείας της σκέψης του, τι μυθιστόρημα θα έγραφε!». Ορισμένοι φαντάστηκαν ότι μεταξύ του καντιανού οικουμενισμού και του πλουραλισμού του Χέρντερ υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα. Κι όμως ο Καντ, ειδικά στο ύστερο έργο του, δείχνει ότι πιστεύει πως οι καλοί θιασώτες του κοσμοπολιτισμού οφείλουν να είναι επίσης πατριωτικοί πολίτες του κράτους τους. Στις Διαλέξεις για την Ηθική, λέει ότι «τόσο ο παγκόσμιος όσο και ο τοπικός πατριωτισμός που δεσμεύονται στο καθήκον ... αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κοσμοπολίτη, ο οποίος αφοσιωμένος στην πατρίδα του πρέπει να έχει την κλίση να προάγει την ευδαιμονία ολόκληρου του κόσμου». Οι λέξεις είναι του Καντ, το αίσθημα όμως θα μπορούσε να είναι του Χέρντερ. Το να απομονώσεις τον έναν ως εκπρόσωπο του «Αντιδιαφωτισμού» ισοδυναμεί με καρικατούρα του Διαφωτισμού. Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για να αμφισβητήσει κανείς το σχήμα του Αντιδιαφωτισμού. Πού να τοποθετήσεις τον Ρουσσώ; Για τον Στέρνχελ, ο Ρουσσώ έχει κεντρικό ρόλο στον Διαφωτισμό· για άλλους αξιόλογους μελετητές της εποχής, έχει κετρικό ρόλο στον Αντιδιαφωτισμό. Ο Ρουσσώ ήταν σε θέση ασφαλώς να υπερασπιστεί τα τοπικά έθιμα, αλλά ο Καντ δεν τον έβλεπε ως εχθρό: είχε μια εικόνα του στο γραφείο του και ομολογούσε πως σε αυτόν όφειλε την αφύπνισή του από τον λήθαργο στην αλήθεια περί της κοινής αξιοπρέπειας της ανθρωπότητας. Οι αστάθειες επιμένουν. Ο Βίκο, τον οποίο ο Μπερλίν εξέλαβε ως φιγούρα του Αντιδιαφωτισμού, αναδύεται, στο έργο του πιο εξαντλητικού νεωτερικού χρονικογράφου του Διαφωτισμού, Τζόναθαν Ίσραελ (Jonathan Israel), ως κύρια φιγούρα του Ριζοσπαστικού Διαφωτισμού, το κίνημα στην καλύτερη και τολμηρότερη εκδοχή του. Όποιες διακρίσεις γίνουν, προκειμένου να χαραχτούν τα όρια πνευματικών περιοχών, θα παραγάγουν όρια συγκεχυμένα, αλλά δεν πρόκειται για οριακές διχογνωμίες· απεναντίας, διατρέχουν την ίδια την ενδοχώρα. Δεν έχω κανένα πρόβλημα με μοντέλα που δεν αντανακλούν πλήρως την πραγματικότητα: οι εξιδανικεύσεις δουλεύουν επειδή ακριβώς εξιδανικεύουν. Από τέτοια μοντέλα δεν ζητάει κανείς τίποτε άλλο παρά να μας βοηθήσουν ρίχνοντας φως στο σκοτεινό μονοπάτι μας. Δεδομένου, όμως, της έντονης εντύπωσης που αποκομίζουμε, ότι ο «Αντιδιαφωτισμός» ενισχύει κυρίως τη σκιά παρά το φως, δύσκολα αποφεύγουμε τη σκέψη ότι καιρός είναι η ίδια η έννοια να αποσυρθεί από την κυκλοφορία. Ακόμα και η εξίσωση του Διαφωτισμού με το ρασιοναλισμό, με αυτό που ο Σμιθ ονομάζει «ανάταση του Λόγου», αποκρύπτει στον ίδιο βαθμό που αποκαλύπτει. Ο Σμιθ μας λέει ότι ο Αντιδιαφωτισμός υπήρξε απρόθυμος να αναδείξει τον Λόγο «ως την υπέρτατη αρχή της κοινωνικής οργάνωσης». Ωστόσο, αλλού μας λέει το ίδιο ακριβώς πράγμα για τον Διαφωτισμό: Η μεγάλη πλειονότητα των κοινά αποδεκτών φιλοσόφων του Διαφωτισμού θεωρούσε εξαιρετικά σπουδαίο τον ρόλο των συναισθημάτων και των παθών στην καθοδήγηση της συμπεριφοράς στη ζωή μας, και προειδοποιούσε για τους πολλαπλούς κινδύνους που ενεδρεύουν στην καθυπόταξη του εαυτού μας στην υπέρτατη εξουσία της ικανότητας του Λόγου. Έχει λεχθεί, μάλιστα, ότι ο δέκατος όγδοος αιώνας ήταν λιγότερο η Εποχή του Λόγου και περισσότερο η Εποχή των Συναισθημάτων ‒ επειδή τόσοι πολλοί στοχαστές του Διαφωτισμού περηφανεύονταν για το ότι αναγνώριζαν τη σημαντικότητα των αισθημάτων, κάτι που δεν έκαναν συχνά οι πνευματικοί τους πρόγονοι. (Σύμφωνα με τη φημισμένη ρήση του Χιούμ: «Ο Λόγος είναι και οφείλει να είναι μονάχα δούλος των παθών».) Ο στόχος της ανοικοδόμησης μιας έλλογης κοινωνίας σήμαινε τον ανταγωνισμό με τους τρόπους κατά τους οποίους τα ανθρώπινα όντα δεν είναι πλάσματα του γλυκού Λόγου. Κι αυτό με τη σειρά του σήμαινε ότι είχε κανείς κάποιο τρόπο να αποφασίσει τι απαιτούσε η ορθολογικότητα. Μάλλον τολμηρά, ο Σμιθ έχει γράψει ένα βιβλίο για τον ορθολογισμό δίχως να δώσει έστω και το περίγραμμα μιας θεωρίας για την ορθολογικότητα. Το μεγαλύτερο μέρος της νεωτερικής σκέψης πάνω σε αυτό το θέμα προέρχεται από διακρίσεις που εισηγήθηκε ο Μαξ Βέμπερ (Max Weber), ανάμεσα στην τυπική, εργαλειακή, ορθολογικότητα των μέσων και των σκοπών (Zweckrationalität), που στοχεύει στην εξασφάλιση ενός σκοπού δίχως να κρίνει την αξία του, και την ουσιαστική ορθολογικότητα (Wertrationalität), που συσχετίζει τον Λόγο με συνομαδώσεις αξιών και κανόνων. Όταν οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο προειδοποιούν για τους κινδύνους της ορθολογικότητας, φαίνεται πως έχουν κατά νου την βεμπεριανή αντίληψη της εργαλειακής ορθολογικότητας εντός ενός απομαγευμένου κόσμου ‒ μια επικράτεια επιστημόνων και τεχνοκρατών δίχως ηθική, που τακτοποιούν τα πράγματα όπως τους αρέσει, ανάγοντας όλες τις αξίες σε μία, ενδεχομένως αυτή της αγοράς. Κι έτσι υπήρξαν απόπειρες να πάρει σάρκα και οστά μια ουσιαστική έννοια ορθολογικότητας, η οποία να ενσωματώνει την ηθική κρίση. Εντούτοις, καλώς ή κακώς, η σύγχρονη φιλοσοφική βιβλιογραφία περί της ορθολογικότητας δεν εμφανίζεται παρά ελάχιστα στο ευρύχωρο βιβλίο του Σμιθ. Κάτω από τις σανίδες ακούγονται ψίθυροι που υποδεικνύουν τα ερωτήματα που δεν έχουν τεθεί. Είναι η μεροληψία προς όφελος των φίλων και συγγενών, κάτι που μας απομακρύνει από τη λογικότητα (όπως πρότεινε ο περιβόητος ωφελιμιστής Ουίλλιαμ Γκόντγουιν (William Godwin)) ή αποτελεί συστατικό της μέρος; Πώς πρέπει να σχετίζονται οι θεωρίες του πώς οφείλουμε να είμαστε με το πώς πραγματικά είμαστε; Πώς σχετίζεται η ορθολογικότητα των πεποιθήσεων με την ωφέλεια και την αλήθεια τους; Αποτελεί λογικό σφάλμα η εφαρμογή αυθαίρετων εμπειρικών κανόνων που έχουν αποδειχθεί να δουλεύουν στην πράξη, ή μήπως είναι έλλογη αναγνώριση των ορίων των λογικών ικανοτήτων μας; Ο Σμιθ θίγει ένα σημαντικό ζήτημα όταν γράφει, σε ένα σημείο που συνδέει την απόρριψη της αυθεντίας του Αριστοτέλη από τον Νεύτωνα με τους οπαδούς του αντιεμβολιασμού της εποχής μας: Δεν είναι η απόρριψη της αυθεντίας που αποτελεί το πρόβλημα, αλλά μόνο η απόρριψη της αυθεντίας τη λάθος στιγμή και για τους λάθος λόγους. Αλλά πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ικανότητά μας να κάνουμε τέτοιες διακρίσεις; Δεν αρκεί να πούμε ότι η ίδια η επιστήμη είναι σαφής και μας υπαγορεύει με ξεκάθαρη φωνή τι είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα, σε αντίθεση με τη φωνή των ανθρώπινων εκπροσώπων της. Διότι οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούμε να ελέγξουμε τίποτα από ό,τι μας λέει η επιστήμη. Δεν έχουμε διαβάσει ούτε καν ένα μικρό ποσοστό της σχετικής επιστημονικής βιβλιογραφίας, ούτε θα μπορούσαμε να το διαβάσουμε ακόμα κι αν το επιχειρούσαμε· και ούτε λόγος για να κάνουμε εμείς οι ίδιοι τα σχετικά πειράματα. Έτσι έχουν τα πράγματα. Το συμπέρασμα στο οποίο οφείλουμε να καταλήξουμε είναι ότι η ορθολογικότητα, κατά μια κρίσιμη σημασία, δεν αποτελεί κατηγόρημα που εφαρμόζει σε μεμονωμένα άτομα. Εδώ μερικές φορές το βρίσκω βολικό να διακρίνω μεταξύ της ορθολογικότητας και του γνωρίσματος της ευλογοφάνειας, που εφαρμόζει σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Η διάκριση που έχω κατά νου είναι μεταξύ γνωστικών και πρακτικών διαδικασιών που έχουν μεγάλη πιθανότητα να πετύχουν τον σκοπό τους, δεδομένου του πώς είναι ο κόσμος (τις οποίες ονόμασα «ορθολογικές»)· και διαδικασιών τις οποίες ένα φυσιολογικό ανθρώπινο ον σε μια κοινωνία δεν έχει κανένα λόγο να αμφιβάλλει για την αποτελεσματικότητά τους, είτε αυτές είναι είτε δεν είναι, πράγματι, αποτελεσματικές (τις οποίες και ονόμασα «ευλογοφανείς»). Ο πατέρας μου, όπως ήταν ο κανόνας μεταξύ των Ασάντι της γενιάς του, πίστευε ότι υπήρχαν πολλά αόρατα πνεύματα μέσα στον κόσμο, που στήριζαν τα εγχειρήματά του όσο ακολουθούσε τους κανόνες που αυτά είχαν θέσει, και είχε διδαχθεί ότι η εντολή «να αποφύγεις το κρέας άγριου ζώου», μια σύμβαση της συγκεκριμένης φυλής των Ασάντι στην οποία ανήκε, ήταν ένας από αυτούς τους κανόνες. Επεδείκνυε λοιπόν εύλογη συμπεριφορά αποφεύγοντας να τρώει κρέας άγριου ζώου. Αλλά από μια εξωτερική σκοπιά, μπορούμε να δούμε ότι η συμπεριφορά αυτή δεν ήταν ορθολογική, διότι δεν υπάρχουν τέτοια πνεύματα. (Συγχώρα με, μπαμπά.) Είναι κρίσιμο το γεγονός ότι ο γνωσιακός επιμερισμός της εργασίας που απαντά στις ανεπτυγμένες κοινωνίες παρέχει σε κάθε έναν από εμάς γνωσιολογικές ικανότητες που δεν θα χωρούσαν ποτέ ανάμεσα στα αυτιά μας. Είμαστε σε θέση να μιλάμε ανέμελα για διαπεπλεγμένα ηλεκτρόνια, τη μετανάστευση των Μπαντού, αρνητικούς κατά Γκραμ διπλόκοκκους και πετράρχεια σονέτα, επειδή υπάρχουν κοινότητες ερευνητών που κατέχουν αυτά τα πράγματα. «Τα “νοήματα” απλά δεν είναι μες στο κεφάλι!», παρατήρησε κάποτε ο φιλόσοφος Χίλαρι Πάτναμ: με άλλα λόγια, τα νοήματα των προτάσεών μας περιλαμβάνουν τόσο μια συγκεκριμένη σχέση με την πραγματικότητα όσο και μια συγκεκριμένη σχέση με άλλους, ειδήμονες χρήστες της γλώσσας. Ούτε και η ορθολογικότητα, πολλώ μάλλον, είναι στο κεφάλι. Έχει να κάνει με τον καθένα από εμάς σε σχέση με τον άλλο και τον κόσμο. Προκειμένου να μάθουν για μια ασθένεια, οι Ασάντι προγονοί μου μπορεί να απευθύνονταν σε ένα ιερέα για να προμηθευτούν ένα φυλαχτό· σήμερα, μπορεί να στείλουμε δείγμα αίματος σε ένα μικροβιολογικό εργαστήριο. Αν το δούμε μεμονωμένα, η συμπεριφορά των Ασάντι προγόνων μου, οι οποίοι δρούσαν στη βάση μιας αυθεντίας που εμπιστεύονταν, δεν ήταν λιγότερο εύλογη από τη δική μας. Αλλά η ανάλυση της ορθολογικότητας πρέπει να επεκταθεί πέρα από το μεμονωμένο επίπεδο των ατόμων. Οι παραδοσιακές πρακτικές που βασίζονται στην πίστη και η φυσική επιστήμη διαφέρουν ως θεσμοί: η κοινωνική οργάνωση της έρευνας κάνει όλη τη διαφορά.[2] «Ο δομικός ανορθολογισμός που επέτρεψε στον Τραμπ να φτάσει εκεί που ποτέ δεν θα έπρεπε να φτάσει, είναι του είδους που εκδηλώνει μερικώς τον ανορθολογισμό των μεμονωμένων μελών της κοινωνίας», γράφει ο Σμιθ. Αλλά έφτασε εκεί μερικώς επειδή και το σύστημα ήταν κακά σχεδιασμένο, εξαιτίας του πόσο άσχημα οργανωμένο είναι το πράγμα: πρόχειρα στημένες περιφέρειες ψηφοφόρων, δίχως καμία πειστική δικαιολόγηση στη γλώσσα της δημοκρατίας· ένα σώμα εκλεκτόρων που υπερνικά τη λαϊκή βούληση· και μέσα μαζικής ενημέρωσης που καθιστούν πρακτικά αδύνατο να συλλάβει ο ψηφοφόρος με μικρή πληροφόρηση ποια είναι τα σχετικά πολιτικά διακυβεύματα στις καμπάνιες. Εδώ, όπου μια κρίση αρχίζει να γίνετα αισθητή, ο Σμιθ υιοθετεί απερίφραστα την τεχνοκρατική γλώσσα του βεμπεριανού εξορθολογισμού. Εκείνο που συμβάλλει, μας λέει, στην εξάπλωση θεωριών συνωμοσίας όπως το Πίτσαγκεητ και οι περίτεχνες φαντασίες του QAnon, είναι ένας «δομικός ανορθολογισμός, η αποτυχία των αλγορίθμων να εξασφαλίσουν τη σοβαρή πολιτική διαμάχη». Η παρατήρηση είναι προφανώς πειστική, αλλά ας προσεχθεί ότι αφορά ανορθολογισμούς που συναθροίζονται. Ποια καθοδήγηση μας παρέχει η κεντρική διαλεκτική του Σμιθ, σύμφωνα με την οποία ο Λόγος μετασχηματίζεται στο αντίθετό του; Οφείλουμε να συμπεράνουμε άραγε ότι οι ορθολογικές λύσεις ‒βελτιωμένοι αλγόριθμοι, καλύτερα συστήματα ψηφοφορίας‒ μέλλουν να επιδεινώσουν τον υποκείμενο ανορθολογισμό; Ο Σμιθ λέει ότι ο ανορθολογισμός είναι «ανθρωπίνως αδύνατο να ξεριζωθεί, και οι απόπειρες να εξαλειφθεί είναι οι ίδιες εξόχως ανορθολογικές»· αλλά φαίνεται πως οι απόπειρες που έχει κατά νου είναι απόπειρες διαχείρισης του ανθρώπινου ανορθολογισμού, όχι εξάλειψής του, και τέτοιες απόπειρες μπορούν να λάβουν τα πατροπαράδοτα, εξορθολογισμένα τους ονόματα: καλή διακυβέρνηση, φρόνιμη πολιτική. Ο Σμιθ προτείνει, σε κάποιο σημείο, να «εκλάβουμε την κληρονομιά του Διαφωτισμού με πολύ μεγαλύτερη επιφύλαξη απ’ ό,τι το υπαγορεύουν οι δυϊστικές επιλογές, αποδοχής ή απόρριψης». Πιο δελεαστικό θα ήταν, αντί γι’ αυτό, να ακούσουμε απλά την (ανεκδοτολογική) απάντηση του Γκάντι στην ερώτηση τι πίστευε για τον δυτικό πολιτισμό: «Θα ’ταν μια καλή ιδέα». Διότι ο Διαφωτισμός είναι ένα πρόγραμμα που δεν έχει ολοκληρωθεί και δεν ολοκληρώνεται. Με το ίδιο σκεπτικό, η ίδια η ορθολογικότητα αποτελεί ένα ιδεώδες, τόσο με τη σημασία ενός στόχου που αξίζει να τον πετύχει κανείς, όσο και με τη σημασία ότι είναι ανεπίτευκτη. Κι όμως καμία αρχή πολιτισμικής φυσικής δεν καθορίζει πως κάθε δράση πρέπει να παράγει μια ίση και αντίθετη αντίδραση, ότι η ορθολογικότητα είναι εγγενώς ένα φαινόμενο αυτοδηλητηρίασης. Δεν μπορούμε να λύσουμε όλα τα ανθρώπινα προβλήματα μονάχα με το Λόγο· αλλά δίχως αυτόν δεν μπορούμε να λύσουμε κανένα. Τα δάκρυα του Βολταίρου Στο τεύχος της 6ης Ιουνίου 2019 του New York Review of Books δημοσιεύθηκε επιστολή του καθηγητή Ντέιβιντ Μπολ (David Ball) και η απάντηση του Κουάμε Άντονι Άππια. Οι αναγνώστες του καλά πληροφορημένου και εμπεριστατωμένου δοκιμίου του Άντονι Άππια «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» [NYR, 9ης Μαΐου] θα είχαν λάβει μια πιο ισορροπημένη παρουσίαση της άποψης του Βολταίρου πάνω στις φυλές (ένα δείγμα της απαράδεκτης αυτής άποψης δίνει ο καθηγητής Άππια) αν είχε παραπέμψει ή είχε κάνει τουλάχιστον αναφορά στο κεφάλαιο 19 του αριστουργήματος του Βολταίρου, Καντίντ, που λαμβάνει χώρα στην ολλανδική αποικία του Σουρινάμ. Με την άφιξή του, ο Καντίντ αντικρίζει έναν μαύρο (nègre) ξαπλωμένο στο έδαφος, φορώντας το μισό κομμάτι από ένα ρούχο. Είχε «χάσει το αριστερό του πόδι και το δεξί του χέρι». Ο Καντίντ ρωτάει αν το αφεντικό του ήταν ο υπεύθυνος για αυτή την κατάσταση: Ναι, κύριε, ... έτσι είναι το έθιμο εδώ. Μας δίνουν ένα λινό ύφασμα δυο φορές το χρόνο, κι αυτό είναι όλο κι όλο το κάλυμμά μας. Όταν εργαζόμαστε στο εργοστάσιο ζάχαρης και στον μύλο πιαστεί ένα δάχτυλο, μας κόβουν αμέσως το χέρι· κι όταν αποπειραθούμε να δραπετεύσουμε, κόβουν ένα πόδι. Και τα δυο έχουν συμβεί σε εμένα, και με αυτό το κόστος τρώτε εσείς ζάχαρη στην Ευρώπη. Ο Καντίντ «έστρεψε τα μάτια του προς τον φτωχό μαύρο, και πλημμύρισε από δάκρυα· και κλαίγοντας, μπήκε στην πόλη του Σουρινάμ». Ομοίως, μολονότι ο Βολταίρος ήταν αναμφισβήτητα αντισημίτης ‒κι εδώ το παράθεμα που δίνει ο Καθηγητής Άππια είναι μία ιδιαίτερα αποτροπιαστική επιβεβαίωση του αντισημιτισμού του, μεταξύ πολλών άλλων που μπορεί να βρει κανείς‒ καταδίκασε τη δίωξη των Εβραίων από την Ιερά Εξέταση και άλλους στο «Κήρυγμα του Ραβίνου Ακίμπ» και αλλού. Ντέιβιντ Μπολ Ομότιμος Καθηγητής Γαλλικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας Κολλέγιο Σμιθ, Νορθάμπτον, Μασαχουσέτη Απάντηση του Kουάμε Άντονι Άππια Ο Βολταίρος κατέχει μια σημαντική θέση στην ιστορία των ευρωπαϊκών ηθικών στάσεων, θέση η οποία έχει πολλά να κάνει με τη συνεπή και επί τη βάσει αρχών αντιπαλότητά του στη σκληρότητα, η οποία και εξεικονίζεται στα χωρία που αναφέρει ο καθηγητής Μπολ. Επομένως είναι καλό που μας υπενθυμίζει ότι μπορείς να αντιστέκεσαι στην σκληρότητα, κι όμως να είσαι ρατσιστής κι αντισημίτης. Η θέση του Τζέρεμι Μπένθαμ υπέρ της προστασίας των ζώων από την κακοποίηση στηριζόταν στην ικανότητά τους να υποφέρουν όπως εμείς, όχι στο να συλλογίζονται όπως εμείς. Στη σκάλα της ηθικής προόδου, η ενσυναίσθηση και ο σεβασμός αποδεικνύεται ότι ανήκουν σε διαφορετικά σκαλοπάτια. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2019 — Μετάφραση: Μιλτιάδης N. Θεοδοσίου [1] Συζητώ πιο εκτεταμένα την περίπτωση του Χέρντερ στο βιβλίο μου, Lines of Descent (Harvard University Press, 2014). Για μια αυστηρή αλλά πειστική κριτική της ιστορίας των ιδεών που προσφέρει ο Αϊζάια Μπερλίν πάνω σε αυτό το θέμα, βλ. Robert E. Norton, “The Myth of the Counter-Enlightenment”, Journal of the History of Ideas, τ. 68, αρ. 4 (Οκτώβρης, 2007). Η ιστορία των ιδεών του Μπερλίν ενίοτε χαρακτηρίζεται, έως και καταδικάζεται ακόμα, ως «ψυχρός πόλεμος»· αυτό που είναι δίκαιο να πει κανείς είναι πως έδειχνε προτίμηση στον πλουραλισμό διότι προτιμούσε τη φιλελεύθερη δημοκρατία και ήξερε ότι ο πλουραλισμός αποτελούσε μέρος της μαγιάς της. Τα ατομικά δικαιώματα και οι ατομικές ελευθερίες, η αρχή της πλειοψηφίας και τα σχετικά προστατευτικά μέτρα ‒ συνήθως, ιδεώδη όπως αυτά συνδυάζονται με απρόβλεπτους τρόπους. [2] Διερεύνησα αυτά τα ζητήματα πολύ παλιά στο κεφάλαιο, «Old Gods, New Words», στο βιβλίο μου In My Father’s House: Africa in the Philosophy of Culture (Oxford University Press, 1992).

Διαλεκτική του Διαφωτισμού

Σύνδεση