Ὁ Λόγος καὶ τὸ ἀντίθετό του: ἡ πληρότητα τοῦ Διαφωτισμοῦ

Ὁ ἀντι-Διαφωτισμὸς ἦταν γιὰ τὴν σοσιαλιστικὴ διανόηση τοῦ 19ου αἰώνα, καὶ ἰδίως γιὰ ἐκείνη ποὺ εἶχε μαρξιστικὲς καταβολές, τὸ ἰδεολογικὸ λάβαρο τῆς ἀντεπαναστατικῆς ἀντίδρασης. Στὴν μετανεωτερικὴ λεγόμενη ἐποχή μας, ἀντίθετα, κατέληξε μὲ μιὰ διαστροφικὴ μετάλλαξη νὰ ὁρίζει μιὰ «ριζοσπαστικὴ» ἐπαναστατικότητα, ἡ ὁποία ἂν καὶ δὲν ντρέπεται νὰ ἀναφέρεται περιοδικὰ στὸν Μὰρξ ἔχει ἀντικαταστήσει τὴν θεωρητική του ἐπιρροή, μὲ τὶς ρωμαλέες ρίζες ποὺ τὴν συνδέουν μὲ τὸν Διαφωτισμό, μὲ τὸν ἀπάνθρωπο μυστικισμὸ «φιλοσοφικῶν» ὑποστηρικτῶν τοῦ ναζισμοῦ ὅπως ὁ Κ. Σμὶτ καὶ ὁ Μ. Χάιντεγκερ. Ἕνας ἀπὸ τοὺς ἰσχυρισμοὺς αὐτοῦ τοῦ μεταφυσικοῦ ναζισμοῦ ποὺ ψιττακίζουν οἱ «ἀριστεροὶ» μεταπράτες του εἶναι ὅτι ὁ Διαφωτισμὸς πρέσβευε τὸ ξερίζωμα τῆς φαντασίας καὶ τῶν ὑπέρλογων σκιρτημάτων τοῦ ἀνθρώπινου νοῦ καὶ τὴν ἐγκαθίδρυση μιᾶς στυγνῆς δικτατορίας τῆς μαθηματικῆς λογικῆς καὶ τοῦ ἐργαλειακοῦ λογισμοῦ. Ἡ «γελοιογραφία» αὐτὴ εἶναι μιὰ αὐθαίρετη καὶ προκατειλημμένη ἁπλούστευση, ποὺ περιφρονεῖ κάθε λεπτομερὴ ἀνάλυση τῆς πολυμέρειας καὶ τοῦ βάθους τοῦ Διαφωτιστικοῦ κινήματος. Μιὰ γρήγορη ματιὰ στὴν ἐπιστημολογία του καὶ μιὰ ἀναφορὰ σὲ τρεῖς ἐμβληματικὲς διαφωτιστικὲς πραγματεῖες ἀναδεικνύει τὸ καταστατικὸ ψεῦδος τῆς ἀντιδιαφωτιστικῆς ὑστερίας τοῦ καιροῦ μας. 1. Γνώση καὶ ἀγνωσία στὴν ἐπιστημολογία τοῦ Διαφωτισμοῦ: μιὰ ἐσωτερικὴ διαλεκτικὴ Οἱ θεωρητικές μας συζητήσεις συχνὰ πολώνονται γύρω ἀπὸ αὐστηρῶς ὁριζόμενες ἀντιθετικὲς ἔννοιες: λογικὴ ἐναντίον φαντασίας, ἐπιστήμη ἐναντίον θρησκείας, ἄτομο ἐναντίον κοινότητας, νεωτερικότητα ἐναντίον μετανεωρικότητας. Οἱ διακρίσεις αὐτὲς ἐμποτίζονται μὲ ἕνα νόημα ἀσύμβατης ἑτερότητας, καὶ ἔτσι εἶναι προγραμματισμένες νὰ μεταλλαχθοῦν σὲ πολεμικὲς ἀντιπαραθέσεις. Τέτοιες ἰδεοτυπικὲς τακτοποιήσεις μπορεῖ νὰ ἀποδειχθοῦν θεωρητικῶς καρποφόρες. Εἶναι συχνὰ ἀπαραίτητες γιὰ τὴν παραγωγὴ ἐμπειρικῶς ἐλέγξιμων ὑποθέσεων καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀνήκουν σ’ αὐτὸ ποὺ στὴν ἐπιστήμη ὀνομάζεται «τὸ πλαίσιο τῆς ἀνακάλυψης» (context of discovery). Εἶναι ἀκόμα πιὸ λειτουργικὲς γιὰ τοὺς σκοποὺς τῆς διδασκαλίας καὶ τῆς ἐπικοινωνίας. Θὰ ἦταν ὅμως ὀλέθριο νὰ γίνουν κατανοητὲς ὡς ἀληθεῖς ἀνασυγκροτήσεις τῆς κοινωνικῆς καὶ ἱστορικῆς ἐμπειρίας καθαυτῆς, ἢ ἀκόμα χειρότερα ὡς ὑποκατάστατα ἐκείνης τῆς ἐμπειρίας. Ὁ Τοκβὶλ σημειώνει ὅτι τὸ πάθος γιὰ ἐννοιολογικὴ καθαρότητα καὶ γιὰ τὴν συνακόλουθη χάραξη αὐστηρῶν ἰδεολογικῶν ὁρίων ἦταν σύμφυτο μὲ τὴν ἄνοδο τῶν διανοουμένων ὡς αὐτόνομου κοινωνικοῦ στρώματος κατὰ τὴν περίοδο πρὶν ἀπὸ τὴν Γαλλικὴ Ἐπανάσταση.[1] Τὸ στρῶμα αὐτὸ ἰδιοποιήθηκε τὴν ἴδια τὴν ἔννοια τῆς πολιτικῆς διακυβερνήσεως ὡς ἀποκλειστικό του κτῆμα. Ὁ ὅρος ἰδεολόγος (ideologue) διαδόθηκε κατὰ τὴν περιόδο αὐτὴ καὶ τὰ μεθεόρτιά της. Ἀρχικὰ ἀναφερόταν σὲ ἕναν ὑλιστὴ ποὺ ἐπιλέγει νὰ ἀναλύει τὶς ἰδέες ὡς τὸ ἀποτέλεσμα μέσα στὴν συνείδηση τῶν φυσιολογικῶν λειτουργιῶν τοῦ ὀργανισμοῦ. Ὁ Ντεστὺτ ντὲ Τρασύ, ποὺ ἐπινόησε τὸν ὅρο «ἰδεολογία», ἦταν ὁ παραδειγματικὸς ἐκπρόσωπος αὐτῆς τῆς «ἐπιστήμης τῶν ἰδεῶν».[2] Ἐν καιρῷ ἡ ἐπιστήμη αὐτὴ μετατρέπεται σὲ ἐνασχόληση μὲ τὰ σημεῖα καὶ τὰ σύμβολα (δηλαδὴ τὶς ἰδέες καὶ τὶς λέξεις) ποὺ χρησιμοποιοῦμε γιὰ νὰ ἀναφερθοῦμε στὴν πραγματικότητα καθὼς καὶ μὲ τὶς σχέσεις ἀνάμεσα στὰ ἐν λόγῳ σημεῖα. Οἱ ἰδέες γίνονται τώρα οἱ ὁδηγοὶ πρὸς τὴν γνώση καὶ τὴν ἀναμόρφωση τοῦ κοινωνικοῦ Εἶναι. Αὐτὴ ἡ διάσταση τῆς ἰδεολογίας κατηγορήθηκε ἀπὸ τὸν Ναπολέοντα Βοναπάρτη ὡς μία σκοτεινὴ μεταφυσικὴ ποὺ στέκεται ἀνίσχυρη μπροστὰ στὴν πραγματικότητα, ἡ οποία διαπλάθεται μόνο μὲ τὸ σφρίγος τῆς καρδιᾶς. Θὰ μπορούσαμε νὰ παρατηρήσουμε ὅτι τὸ μένος μὲ τὸ ὁποῖο οἱ ἰδεολογίες ἐπέπεσαν στὸν κόσμο κατὰ τὸν 19ο αἰώνα, ἀποδιαρθρώνοντάς τον ἐντελῶς, ἦταν ἡ πρακτικὴ ἀπάντηση σ’ ἐκείνη τὴν αὐτοκρατορικὴ προσβολή. Οἱ γνωσιολογικὲς καταβολὲς αὐτῆς τῆς μέριμνας γιὰ τὰ σημεῖα διὰ τῶν ὁποίων δηλώνουμε τὰ ὄντα βρίσκονται στὸ Δοκίμιο γιὰ τὴν ἀνθρώπινη νόηση τοῦ Λόκ. Ἐκεῖ ἀναδείχθηκε τὸ ζήτημα σχετικὰ μὲ τὸν ἀκριβῆ τρόπο διὰ τοῦ ὁποίου συνδέονται οἱ ἀναπαραστάσεις τοῦ νοῦ μὲ τὸν ἐξωτερικὸ κόσμο. Ἐὰν τὸ οἰκοδόμημα τῆς γνώσης χτίζεται ἀπὸ τὶς ἰδέες ποὺ ὁ στοχαζόμενος νοῦς ἀνακαλύπτει ἐντός του, τότε πῶς μποροῦμε νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι αὐτὸ τὸ ἐννοιολογικὸ πανόραμα «ἀντιστοιχεῖ» στὴν δομὴ τῆς ἐξωλογικῆς καὶ ἐξωγλωσσικῆς, τουτέστιν τῆς ἀντικειμενικῆς, πραγματικότητας; Ἀληθεύει ἀσφαλῶς ὅτι ἡ ἐκ τῶν προτέρων παραδοχὴ στὸν Λὸκ εἶναι ὅτι οἱ ἰδέες «προκαλοῦνται» ἀπὸ τὴν ἐπίπτωση τοῦ περιβάλλοντος πάνω στὴν νοητικὴ ὀθόνη διὰ τῆς μεσολαβήσεως τῶν αἰσθήσεων. Παρὰ ταῦτα τὸ ζήτημα παραμένει. Ἐὰν τὸ μόνο ἀπὸ τὸ ὁποῖο μποροῦμε νὰ κρατηθοῦμε δουλεύοντας γιὰ τὴν κατασκευὴ τῶν θεωρητικῶν μας μοντέλων εἶναι τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐπίπτωσης αὐτῆς, δηλαδὴ οἱ ἐντυπώσεις ποὺ ἀποτίθενται πάνω στὴν προτέρως ἄγραφη δέλτο (tabula rasa) τοῦ νοῦ, τότε ἡ παραδοχὴ ποὺ προαναφέραμε δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδειχθεῖ. Ἡ αἰτιακὴ σχέση ὑφίσταται σύμφωνα μὲ τὸ λοκιανὸ σχῆμα ἀνάμεσα σὲ ἕνα νοητικὸ ἀποτέλεσμα καὶ σὲ μιὰ ἐξωνοητικὴ αἰτία. Γιὰ νὰ ἀποδείξουμε ὅτι κάτι τέτοιο ὄντως συμβαίνει χρειαζόμαστε per impossibile μιὰ τρίτη σκοπιὰ ἐξωτερική, ταυτοχρόνως, καὶ ὡς πρὸς τὸ κάτοπτρο ποὺ ἀντανακλᾶ τὸ πραγματικὸ ἀντικείμενο (δηλαδὴ τὸν νοῦ μας) καὶ ὡς πρὸς τὸ ἴδιο τὸ ἀντικείμενο. Καὶ ὅμως εἴμαστε ὁ νοῦς μας. Εἴμαστε ἀδιάσπαστα δεμένοι μαζί του καὶ δὲν μποροῦμε ἐπ’ οὐδενὶ νὰ ἐξέλθουμε ἀπ’ αὐτὸν οὕτως εἰπεῖν. Ἡ γνώση, συνεπῶς, δὲν εἶναι ἕνα ἀντίγραφο τοῦ ἐξωνοητικοῦ κόσμου. Ἐμεῖς ὡς ὑποκείμενα τῆς γνώσης δὲν διαθέτουμε καμία ἄμεση κατάληψη τῆς πραγματικότητας καθαυτῆς. Τὸ μόνο ποὺ μποροῦμε νὰ κάνουμε εἶναι νὰ τὴν ὑποδείξουμε πλαγίως διαμέσου τῶν αἰσθητηριακῶν ἐντυπώσεων (ποὺ ἀργότερα ὀργανώνονται σὲ «σύνθετες ἰδέες», complex ideas) οἱ ὁποῖες συλλέγονται μέσα στὸν νοῦ μας. Πῶς μποροῦμε νὰ λύσουμε αὐτὸν τὸν γρίφο; Ἡ βρετανικὴ ἐπιστημολογία ἐπέλεξε νὰ πατήσει ἐπάνω στὴν ἐμπειρικὴ καταγωγὴ τῶν ἰδεῶν καὶ νὰ ἐπεξεργασθεῖ διαδικασίες ἐλέγχου, μὲ πρότυπο τὴν πειραματικὴ ἐπιστήμη,[3] κατὰ τὶς ὁποῖες ἡ συνεχὴς ἀντιπαραβολὴ τῶν θεωρητικῶν μας κατασκευῶν μὲ τὸ σῶμα τῶν παρατηρησιακῶν δεδομένων σχετικὰ μὲ τὸ τμῆμα τοῦ κόσμου ποὺ ἐρευνοῦμε μᾶς ἐπιτρέπει νὰ μετρήσουμε τὴν πιθανότητα τῶν ὡς ἄνω θεωριῶν. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ εἶναι κρίσιμος ὁ διαχωρισμὸς ἀνάμεσα στὴν ὑποκειμενικὴ καὶ τὴν ἀντικειμενικὴ διάσταση τῆς ἐμπειρίας. Ἡ τελευταία εἶναι ἐκείνη ἡ ὄψη τῶν παρατηρημένων πραγμάτων ποὺ ὑπόκεινται σὲ ἀκριβὴ ποσοτικὴ μέτρηση. Πρόκειται γιὰ τὴν διάκριση ἀνάμεσα στὶς πρωτεύουσες (δηλαδὴ μετρήσιμες) καὶ στὶς δευτερεύουσες (ἐκεῖνες δηλαδὴ ποὺ ὑπάρχουν μόνο μέσα στὰ αἰσθητήρια ὄργανά μας) ἰδιότητες τῶν πραγμάτων. Ἡ ἀντίληψη αὐτὴ (ποὺ τὴν ἀπαντᾶμε κατὰ πρῶτον στὸν Δημόκριτο καὶ ἐπανεμφανίζεται στὸν Γαλιλαῖο καὶ στὸν Καρτέσιο), ἐπαναβεβαιώνεται ἀπὸ τὸν Λόκ. Μὲ τὸν τρόπο, λοιπόν, αὐτὸ εἴμαστε σὲ θέση νὰ ὑποθέσουμε ἐμμέσως τὴν ἀντικειμενικὴ ὑπόσταση ἢ ἀλήθεια τῶν ἰδεῶν μας τελώντας ἀδιάλειπτα ἐλέγχους ἐμπειρικῆς ἐπάρκειας μὲ ἀναφορὰ στὸ διαρκῶς ὀγκούμενο σῶμα ἐμπειρικῶν πληροφοριῶν γιὰ τὸν κόσμο τὸ ὁποῖο μᾶς προσφέρει ἡ παρατήρηση (εἴτε στὴν καθημερινὴ ζωὴ εἴτε στὸ ἐλεγχόμενο περιβάλλον τοῦ ἐπιστημονικοῦ ἐργαστηρίου). Μιὰ ἄλλη παραλλαγὴ τοῦ βρετανικοῦ τρόπου να γειωθοῦν οἱ ἰδέες στὴν ἐξωτερικὴ πραγματικότητα εἶναι ἡ ἀντίληψη, ποὺ ἀναπτύσσεται μὲ περίτεχνη λεπτότητα ἀπὸ τὸν Τόμας Ρήντ, ὅτι τὸ βασικὸ σύνολο τῶν πεποιθήσεων σχετικὰ μὲ τὸν ἐξωτερικὸ κόσμο ποὺ ἀναδύθηκαν κατὰ τὴν ζωὴ τοῦ εἴδους περιλαμβάνονται σ’ αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται «κοινὸς νοῦς» καὶ ἐκφράζονται στὴν γλώσσα τῆς καθημερινῆς ἐπικοινωνίας.[4] Οἱ πεποιθήσεις αὐτὲς καταγράφουν γνώση σχετικὰ μὲ τὸ πῶς εἶναι τὰ πράγματα στὴν φυσική τους κατασκευή, δηλαδὴ καθαυτά. Ἡ γνώση αὐτὴ ἔχει παραχθεῖ πρακτικὰ καὶ ἐμπειρικὰ μέσα στὸν χρόνο ποὺ ἀπαιτήθηκε γιὰ τὴν ἐξέλιξη τοῦ εἴδους. Ὅταν βλέπεις ἐμπρός σου ἕνα βράχο ἐνστικτωδῶς προσπαθεῖς νὰ τὸν ἀποφύγεις, γιατὶ ἀμέσως δέχεσαι ὅτι ὑπάρχει ἔξω ἀπὸ τὸν νοῦ σου. Οὔτε περιμένεις νὰ τὸν μετρήσεις ὡς πρὸς τὰ πρωτεύοντα χαρακτηριστικά του (βάρος, ὕψος κτλ.), οὔτε σὲ ἀπασχολοῦν οἱ πολλαπλὲς ἀσάφειες ὡς πρὸς τὴν ὑποκειμενική του πρόσληψη (ποιό εἶναι τὸ πραγματικό του χρῶμα ἢ ἡ ὑφή του). Ὁ στοχασμὸς δὲν ἀφορᾶ ἰδέες. Ἀφορᾶ ἀντικειμενικῶς ὑπαρκτὰ πράγματα. Οἱ σκέψεις μας σχετίζονται ἄμεσα μὲ τὰ ἐκτὸς νοῦ ὄντα. Εἶναι συνεπῶς μάταιο καὶ ἄσκοπο νὰ ψάχνουμε γιὰ πιθανολογικὲς ἀποδείξεις σχετικὰ μὲ τὴν δομὴ τῶν πραγμάτων, ὅταν ἡ δομὴ αὐτὴ ἀναφορικὰ μὲ θεμελιώδη χαρακτηριστικά της εἶναι προφανὴς μέσα στὴν κοινὴ ἐμπειρία καὶ γλώσσα τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους. Ἡ αἰχμὴ αὐτῆς τῆς ριζικῆς διόρθωσης τῶν ἀντιλήψεων τοῦ Λὸκ ἦταν νὰ ἀπαλειφθεῖ διὰ παντὸς τὸ ἐπίμονο ἵζημα ἐπιστημολογικοῦ σκεπτικισμοῦ ποὺ ἐξακολουθοῦσε νὰ συνοδεύει τὴν ἐπιστημονικὴ θεωρία ὅπως ἐκεῖνος τὴν κατανοοῦσε.[5] Ἐὰν οἱ πεποιθήσεις μας γιὰ τὴν πραγματικότητα εἶναι ἁπλῶς ὀνομαστικές, ἢ ἀλλιῶς βασίζονται στὶς λέξεις, τότε ἡ ἀμφιβολία καὶ ἡ ἀγνωσία εἶναι ἡ ἀνυπέρβλητη κατάσταση τοῦ στοχαζόμενου ζώου. Ὅσο κι ἂν βελτιώσουμε τὶς θεωρίες μας στὴν ἐξέλιξη τῆς ἱστορίας, δὲν εἶναι ποτὲ δυνατὸν νὰ ἀποκλειστεῖ ἡ πιθανότητα νὰ εἶναι ἁπλῶς αὐταπάτες – πολὺ πιὸ περίτεχνες καὶ ἐμπειρικὰ ἐνημερωμένες, πολὺ πιὸ ἀποτελεσματικὲς ἀκόμα σὲ σχέση μὲ τὶς χονδροειδεῖς ἀντιλήψεις σχετικὰ μὲ τοὺς φυσικοὺς νόμους ποὺ εἶχαν οἱ ἀρχαῖοι, μυθεύματα ὅμως οὕτως ἢ ἄλλως. Ἡ ἔμφαση στὰ ἐγγενὴ ὅρια τῆς ἀνθρώπινης γνώσης ἦταν ἡ τελευταία λέξη τοῦ Λὸκ στὸ ζήτημα αὐτό. Πίστευε βεβαίως ὅτι τὸ γεγονὸς αὐτὸ δὲν ἐμπόδιζε σὲ γενικὲς γραμμὲς τοὺς ἀνθρώπους νὰ ἀντιμετωπίζουν ἐπιτυχῶς τὶς προκλήσεις τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Ἐπιπροσθέτως τὸ θεωροῦσε διανοητικῶς καὶ ἠθικῶς ἐπωφελές, ἀφοῦ βραχυκυκλώνει τὴν ἔμφυτη ἱκανότητα καὶ τάση τοῦ ἀνθρώπινου νοῦ, τὴν ὁποία ἀποκαλεῖ ἐνθουσιασμό (enthusiasm), νὰ παράγει ὁρισμένες ἐντυπωσιακὲς ἰδέες καὶ νὰ τὶς ὑποστηρίζει μὲ πάθος, ἂν καὶ στεροῦνται ἐμπειρικῆς ἀναφορᾶς. Καὶ παρεμπιπτόντως εἶναι ἕνα ἀνοιχτὸ ζήτημα ἐὰν ὁ «ἄμεσος» ρεαλισμὸς τοῦ Ρήντ (δηλαδὴ ἡ ἐνστικτώδης πίστη στὴν ὕπαρξη τοῦ φυσικοῦ κόσμου ἔξω καὶ πέρα ἀπὸ τὸν ἀνθρώπινο νοῦ) προϋποθέτει καὶ αὐτὸς ἐξίσου σκληρὲς μεταφυσικὲς παραδοχὲς σχετικὰ μὲ τὴν πρωτογενῆ σύσταση τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ὁ ἴδιος ὁ Ρὴντ ἐξάλλου παραδέχεται χωρὶς περιστροφὲς ὅτι ἡ ἄμεση γείωση τῆς γνώσης στὸ «πράγμα καθαυτό» δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ «ἕνα φυσικὸ εἶδος μαγείας».[6] 2. Ἱστορικοπολιτικὴ θεολογία Μιὰ διαφορετικὴ προσέγγιση ἔχει τὶς ρίζες της στὸν Καρτέσιο, ἀλλὰ μέσω τῶν ἐπιστημολογικῶν καὶ μεταφυσικῶν τροποποιήσεων ποὺ ἐπέφερε ὁ Λάιμπνιτζ τροφοδότησε τὰ γνωσιολογικὰ δόγματα τοῦ Γερμανικοῦ Ἰδεαλισμοῦ ποὺ κυριάρχησαν κατὰ τὸν 19ο αἰώνα. Ὁ Κὰντ προσπάθησε νὰ διαμορφώσει μιὰ ἰσοσταθμισμένη θεωρία, ἡ ὁποία ἔδινε ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ δίκιο στὸν ἐμπειριοκρατικὸ σκεπτικισμὸ (τουτέστιν, ὅπου δὲν ὑπάρχει ἐμπειρία δὲν ὑπάρχει οὔτε γνώση), ἀλλὰ ταυτόχρονα ἀπένεμε ἀποδεικτικὴ βεβαιότητα στὴν θεωρητικὴ ἐπιστήμη χωρὶς νὰ καταφεύγει στὶς ψυχολογικὲς ἀλήθειες τοῦ κοινοῦ νοῦ. Ὅπως εἶναι γνωστὸ ἐπανερμήνευσε τὶς βασικὲς ἐπιστημονικὲς παραδοχές, ὅπως τὴν αἰτιακὴ δομὴ τῆς ἐμπειρίας, ὡς ἐκ τῶν προτέρων (apriori) γνωστικοὺς τύπους τῆς ἀνθρώπινης νόησης, ἐνῶ ταυτόχρονα ἀπαγόρευε τὴν γνωστικὴ πρόσβαση στὴν πραγματικότητα ὅπως εἶναι καθαυτή, δηλαδὴ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν αἰσθητηριακὴ ἐποπτεία. Ὅμως ὁ συμβιβασμὸς αὐτός, ποὺ ἄφηνε ἕνα χάσμα ἀνάμεσα στὴν αἴσθηση καὶ στὴν νόηση, δὲν κρίθηκε ἱκανοποιητικὸς ἀπὸ τοὺς ἰδεαλιστὲς ἐπιγόνους του, οἱ ὁποῖοι ἀπέβαλαν τὸ «κριτικὸ συστατικὸ» τῆς Καντιανῆς ἐπιστημολογίας γιὰ νὰ χτίσουν ἐπάνω στὴν πιὸ μεστή, ὅπως τὴν καταλάβαιναν, ἀντίληψη ὅτι οἱ ἰδέες (οἱ κατηγορίες) «συγκροτοῦν» τὴν ἐμπειρία. Ἕτσι, ἐπαναβεβαίωναν, ἂν καὶ μὲ τρόπο θολὸ καὶ στρυφνό, τὴν Καρτεσιανὴ πεποίθηση ὅτι αὐτὸ ποὺ χορηγεῖ ἀλήθεια στὴν θεωρία εἶναι ἡ λογικὴ ποιότητα τῶν ἐννοιῶν ποὺ τὴν ἀπαρτίζουν. Ἐὰν αὐτὲς οἱ θεμελιώδεις ἐνοράσεις εἶναι «σαφεῖς καὶ διακριτές» ‒ἐὰν δηλαδὴ ἐπιβάλλουν τὴν ἀλήθεια τους ἐπάνω στὸν σκεπτόμενο νοῦ‒, καὶ ἐὰν ἔχουμε ἐπεξεργασθεῖ τὴν ὀρθὴ μέθοδο παραγωγῆς τῶν λογικῶς ἀναγκαίων συνεπειῶν ἀπὸ τὶς ἀρχικὲς παραδοχὲς ἢ προκείμενες, τότε δὲν διαθέτουμε ἁπλῶς ἕνα ὑποκειμενικὸ θεωρητικὸ σχῆμα τοῦ πῶς ἐνδεχομένως θὰ ἦταν ἡ πραγματικότητα. Ἀντίθετα, κατέχουμε πλέον τὴν ἀντικειμενικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸν κόσμο, ἡ ὁποία, pace Kant, ὄντως διεισδύει στὸν πυρήνα τοῦ πραγματικοῦ. Ἡ ἀναβίωση ἀπὸ τὸν Χέγκελ τοῦ λεγόμενου «ὀντολογικοῦ ἐπιχειρήματος» γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ εἶναι μιὰ χρηστικὴ περίληψη αὐτῆς τῆς ἐπιστροφῆς στὸν Καρτεσιανισμὸ σὲ ἕνα ἀνώτερο ἐπίπεδο. Βασίζεται ἐπάνω στὴν μεταφυσικὴ παραδοχὴ μιᾶς ἀρχέγονης, ὀντολογικῆς ταυτότητας τοῦ Νοεῖν καὶ τοῦ Εἶναι. Μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι στὴν ἑγελιανὴ ἐκδοχὴ δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ κατεβάσει κανεὶς τὸν Θεὸ στὴν ἐπιστημολογικὴ διαδικασία ἀπὸ τὴν ὑπερβατική του φωλεά. Στὸν Καρτέσιο ὁ Θεὸς ἦταν ἀκόμα ἕνα ὑπερβατικὸ ὄν. Στὸν Χέγκελ ὅμως ὁ Θεὸς εἶναι ὁ Λόγος (δηλαδὴ ἡ νομοτέλεια) ποὺ διαποτίζει τὴν δομὴ καὶ τὴν ἐξέλιξη τοῦ φυσικοῦ καὶ τοῦ ἱστορικοῦ σύμπαντος. Συνεπῶς ἡ τελειοποίηση τοῦ ἀνθρώπινου νοῦ μέσα ἀπὸ τὴν ἄσκηση τῆς διαλεκτικῆς εἶναι ἀπὸ μόνη της ἱκανὴ νὰ φανερώσει τὴν ἔσχατη ὀντολογικὴ συγκρότηση τῆς πραγματικότητας. Ὁ ἄνθρωπος γίνεται θεὸς μέσα ἀπὸ τὴν τελειοποίηση τῆς γνώσης. Ὁ σκεπτικισμὸς τίθεται ἐδῶ τελειωτικὰ ἐκτὸς μάχης, ἢ τουλάχιστον ἔτσι ἰσχυρίζεται ὁ Χέγκελ. Ὄχι ὅμως μέσα ἀπὸ μιὰ περίπλοκη ἀπόδειξη τῆς θεωρητικῆς του ἀνεπάρκειας. Ἡ σκεπτικὴ ἀπορία ἁπλῶς ἔχει ὑπερκερασθεῖ μέσα ἀπὸ τὸ γεγονός (ἂν εἶναι ὄντως γεγονός) ὅτι ἡ πρόοδος τοῦ συλλογικοῦ Νοῦ ἔχει ἀποφέρει ὁριστικὴ καὶ ἄσειστη γνώση. Τὸ ἐπιστημολογικὸ αὐτὸ σχῆμα ἔχει κρίσιμες συνέπειες, ἀκόμα καὶ πολιτικές. Ἡ βασική του θέση εἶναι ὅτι ἡ θεωρία διαθέτει κανονιστικὴ προτεραιότητα ἔναντι τῆς «ἁπλῆς» ἐμπειρικῆς πραγματικότητας. Ἡ ὀρθῶς κατασκευασμένη θεωρία ἀποκαλύπτει τὴν πραγματικότητα ὅπως ὄντως εἶναι, πέρα ἀπὸ τὶς συγκεχυμένες ἀντιλήψεις τοῦ καθημερινοῦ, «κοινοῦ» νοῦ. «Ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων», ὅπως τὸ εἶχε διατυπώσει πρῶτος ὁ Ἡράκλειτος. Ἐπιπροσθέτως –σὲ μιὰ λεπτὴ διολίσθηση ἐξαιρετικῆς σημασίας γιὰ τὴν ἱστορικὴ ζωή‒ ἀναπαριστᾶ τὴν πραγματικότητα ὅπως ὀφείλει νὰ εἶναι. Ιμπερέ Καμάργκου, Άτιτλο, 1982, κηρομπογιές σε χαρτόνι, 25,3 x 36,3 cm, Ίδρυμα Ιμπερέ Καμάργκου, Πόρτο Αλέγκρε. Οἱ διανοούμενοι εἶναι ἐνεργοποιημένες συνειδήσεις ποὺ ἔχουν διασπάσει τοὺς περιοριστικοὺς δεσμοὺς τῆς συνηθισμένης γνώσης. Ἀποτελοῦν τὴν διανοητικὴ καὶ ἠθικὴ πρωτοπορία ποὺ ἐπιβάλλει στὰ ἀνίδεα καὶ πλανώμενα πλήθη, δηλαδὴ στὸ παθητικὸ ὑλικὸ τῆς ἱστορικῆς διαδικασίας, τὸ ἀληθινὸ πεπρωμένο γιὰ τὸ ὁποῖο εἶναι προορισμένη ἡ ἐφήμερη ἐμπειρικὴ ὕπαρξή τους. Αὐτὴ εἶναι ἡ πρακτικὴ συνέπεια τοῦ ἐπιστημολογικοῦ ἀξιώματος ὅτι ἡ θεωρία δὲν εἶναι ὑποτεταγμένη στὴν ἐμπειρία, καὶ ἄρα ποτὲ δὲν ἀνατρέπεται ἀπὸ ἀρνητικὰ ἐμπειρικὰ εὑρήματα. Διότι εἶναι ἡ ἴδια ἡ θεωρία ποὺ ἐν τέλει ἀποφασίζει ποιὰ συστατικὰ τῆς συνηθισμένης ἐμπειρίας, ἂν ὑπάρχουν τέτοια, μετροῦν ὡς ὀντολογικῶς σημαίνοντα (μ’ ἄλλα λόγια συγκροτοῦν τὸ πλατωνικὸ Ὄντως Ὂν ἢ τὴν ἑγελιανὴ «πραγματικὴ πραγματικότητα», τὴν Wirklichkeit). Καὶ ἀντιστρόφως, σὲ ἕνα προφανὴ ἐπιστημολογικὸ κύκλο, μόνο ἐκεῖνα τὰ συστατικὰ τῆς ἐμπειρικῆς πραγματικότητας εἶναι «πράγματι πραγματικά», ποὺ δύνανται νὰ ἐνταχθοῦν στὸ «βαθὺ» ὀντολογικὸ σχῆμα ποὺ κατασκευάζει ἡ θεωρία. Ὑπὸ τὴν ἔποψη αὐτή, τὰ διάφορα θεωρητικὰ παραδείγματα σχετικὰ μὲ τὸ «κρυφὸ νόημα» τῆς ἱστορικῆς ζωῆς, ἐξαἰτίας τοῦ γεγονότος ὅτι θεωροῦν τὸν ἑαυτό τους τὸ καθένα ὡς αὐτοκυρούμενο λόγω τῆς ἄρραφης οὕτως εἰπεῖν συνοχῆς τοῦ λογικοῦ του πυρήνα, τείνουν νὰ ἀπολυτοποιοῦν τὴν ἀσυμβατότητα καὶ τὸν χωρισμό τους ἀπὸ κάθε ἄλλο. Ὁ λογικὸς αὐτὸς ἐξτρεμισμὸς εἶναι ἴδιον τῆς κάθε ἀκραιφνοῦς νοησιαρχικῆς ἢ θεωρησιακῆς (speculative) φιλοσοφίας, καὶ θὰ μποροῦσε δικαίως νὰ θεωρηθεῖ ὡς συνέχιση τῆς θεολογίας μὲ ἄλλα μέσα. Ὁ Κὰντ ἦταν αὐτὸς ποὺ ἀνέδειξε τὴν ματαιότητα αὐτοῦ τοῦ τύπου τῆς μὴ κριτικῆς φιλοσοφίας ὀνομάζοντάς την «πεδίο μάχης» (Kampfplatz) ἀλληλοαποκλειόμενων μεταφυσικῶν ὁραμάτων,[7] ἀνακαλώντας ἔτσι στὸ σύγχρονο πλαίσιο τὴν πλατωνικὴ εἰκόνα τῆς «Γιγαντομαχίας περὶ τῆς Οὐσίας».[8] Μιὰ ἰδεολογικὰ φορτισμένη πολιτική, δηλαδὴ ἕνα κοινωνικὸ κίνημα ποὺ ἑδράζεται πάνω σὲ τέτοια λογικὰ ἐγγυημένη μεταφυσική, ἀναπόφευκτα μεταλλάσσεται σὲ ἕνα ἐγχείρημα γιὰ τὴν ἐκ βάθρων ἀνακαίνιση τοῦ κόσμου, προϋπόθεση ὅμως τῆς ὁποίας εἶναι ἡ ἐξάλειψη τῶν ἀντιπάλων ὁμολογιῶν μὲ διαφορετικὲς πεποιθήσεις ὡς πρὸς τὴν «ἀληθινὴ οὐσία» τῶν πραγμάτων, ὅσο συγγενεῖς κι ἄν εἶναι οἱ δικές τους ἀποκλίνουσες κοσμοθεωρήσεις. Γιὰ αὐτοῦ τοῦ τύπου τὴν ἡγεσία (δημοσιολόγους, νομικούς, πολιτικοὺς στοχαστές), ποὺ ἐμπιστεύεται τὸ ἐσώτερο φῶς τῶν ἐνοράσεών της ἀντὶ τὴν ἁπτὴ κατάσταση τοῦ κόσμου, ἡ ἀπόρριψη τῆς πολιτικῆς καὶ ἰδεολογικῆς ἑτερότητας εἶναι λόγος ὑπάρξεως. Ἡ δέσμευσή τους εἶναι στὴν Ὑπέρτατη Ἰδέα, ἐπειδὴ ἔχουν ταυτισθεῖ μαζί της καὶ ὁποιαδήποτε ἀμφισβήτησή της συνιστᾶ ὑπαρξιακὴ ἀπειλή. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος, κατὰ τὸν Τοκβίλ, ποὺ τὸ κοσμογονικὸ ἐγχείρημα τοῦ 1789, παρὰ τὴν τεράστια ἀπήχηση τοῦ ὁράματός του, ποτὲ δὲν κατόρθωσε νὰ θεμελιώσει μιὰ λειτουργικὴ πολιτικὴ τάξη, ἀλλὰ ἄφησε ἀντίθετα τὴν κοινωνία κατακερματισμένη σὲ μιὰ πλειάδα αἱρέσεων σὲ ἐμπόλεμη ἀναμεταξύ τους κατάσταση. Ὅταν κυριαρχεῖ αὐτοῦ τοῦ τύπου ἡ πολιτικὴ νοοτροπία, ὅπως συνέβη στὴν ἠπειρωτικὴ Εὐρώπη προϊόντος τοῦ 19ου αἰώνα, τότε ἡ μετριοπάθεια καὶ ἡ καταλλαγὴ ἐξαφανίζονται ὡς πρακτικὲς ἀξίες, καὶ ὁ διαλεκτικός, ἐκεῖνος δηλαδὴ ποὺ προσπαθεῖ νὰ συνθέσει τὶς θετικὲς πλευρὲς τῶν συγκρουόμενων κοσμοθεωρήσεων, θεωρεῖται ἀπὸ ὅλες τὶς πλευρὲς ἁπλῶς ψοφοδεής. Ὅπως τὸ εἶχε καταγράψει ἀπὸ παλιὰ ὁ Θουκυδίδης, ὑπὸ τὶς συνθῆκες αὐτὲς «τὰ μέσα τῶν πολιτῶν ὑπ’ ἀμφοτέρων … διεφθείροντο». Ὁ κόσμος τῆς ευρωπαϊκῆς νεωτερικότητας θρυμματίστηκε ἔτσι σὲ ἕνα πλῆθος ἀσύμβατων ὁραμάτων, ἐπιδιώξεων, κοινωνικῶν καταστάσεων καὶ διαφερόντων, ποὺ τὶς ὀλέθριες συνέπειές τους ἔμελλε νὰ δρέψει τραγικὰ ὁ ἑπόμενος αἰώνας. 3. Διαφωτισμὸς καὶ ἰδεολογικὸς φανατισμὸς Θὰ ἀναφερθοῦμε σὲ τρεῖς παραδειγματικὲς κριτικὲς τοῦ ἰδεολογικοῦ ἐξτρεμισμοῦ, ἀπὸ τὸν Λόκ, τὸν Σέιφτσμπουρυ καὶ τὸν Κάντ. Τὰ κείμενα αὐτὰ εἶναι ἐξόχως διδακτικά, πρῶτα ἀπ’ ὅλα ἐπειδὴ κατεδαφίζουν ἐπιστημολογικὰ τοὺς ἰσχυρισμοὺς τῆς κάθε ἀπόλυτης ὑποκειμενικῆς βεβαιότητας (τῶν διαφόρων ὁραμάτων γιὰ τὸ κρυφὸ νόημα τοῦ κόσμου). Εἶναι ὅμως ἐξίσου πολύτιμα ἐπειδὴ δείχνουν ὅτι ἡ ἐμπειρικὴ ἐπάρκεια ὡς κριτήριο τῆς ἀλήθειας θεωρητικῶν ἰσχυρισμῶν περὶ τῆς δομῆς τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου δὲν ἀποκλείει τὴν πίστη σὲ «δυνατοὺς κόσμους». Ἀντίθετα, τόσο ὁ ποιητικὸς πόθος γιὰ τὸ ὑπεραισθητὸ ὅσο καὶ τὰ δεοντολογικὰ αἰτήματα τοῦ πρακτικοῦ λόγου ἀποκτοῦν τὸ δικό τους ἰδιαίτερο κύρος ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ἐπιστημονικῶν προαπαιτουμένων κατὰ τὸν ἔλεγχο τῶν ἰσχυρισμῶν ἀλήθειας σχετικὰ μὲ τὴν ἐμπειρικὴ πραγματικότητα. Ἡ μυστικὴ πίστη εἶναι ἀπολύτως θεμιτή, καὶ ἴσως κάτι ποὺ πρέπει νὰ ἐλπίζουμε, ὑπὸ τὴν προϋπόθεση ὅτι δὲν ὑπεξαιρεῖ τὴν ἰδιότητα τῆς ἀληθινῆς γνώσης σχετικὰ μὲ τὴν «οὐσία» τῆς πραγματικότητας. Παραδόξως, λοιπόν, αὐστηροὶ ἐπιστημολογικοὶ περιορισμοὶ κατὰ τὴν χρήση τῆς «παραγωγικῆς φαντασίας» ἀποτελοῦν ἀναγκαία προϋπόθεση γιὰ τὴν εὐρύτατη δυνατὴ καρποφορία της. Ἡ ἐπιστημολογικὴ ἀναίρεση τοῦ μυστικισμοῦ ὡς πηγῆς ἀληθινῆς γνώσης γιὰ τὰ αἰσθητὰ δὲν στοχεύει στὴν κατάργηση τῆς μυστικῆς ἐποπτείας ὡς θεμιτοῦ συστατικοῦ στὴν συνολικὴ οἰκονομία τῆς ἀνθρώπινης συνείδησης. Αὐτὸς εἶναι ὁ ἰσχυρισμὸς ἑνὸς ἁπλοϊκοῦ ἰδεολογικοῦ μανιχαϊσμοῦ. Ἡ ἀπενεργοποίηση τοῦ μυστικισμοῦ στὸ πεδίο τῆς ἀλήθειας περὶ τῶν πραγμάτων (ἡ ὁποία εἶναι στὴν ἀποκλειστικὴ δικαιοδοσία τῆς πειραματικῆς ἐπιστήμης) στοχεύει ἀντίθετα στὸ νὰ τοῦ ἀποδώσει τὸν δικό του τόπο, ὅπου εὐδοκιμεῖ καὶ ἀνθοφορεῖ σύμφωνα μὲ τὸ δικό του στύλ, ρυθμὸ καὶ ἀναγκαιότητα. Ἡ κατασκευὴ ἐναλλακτικῶν κόσμων ρητῶς ἀναγνωρίζεται καὶ ἀπὸ τοὺς τρεῖς στοχαστὲς ποὺ ἐξετάζουμε ἐδῶ ὡς ἔμφυτη καὶ εὐγενὴς προδιάθεση τοῦ ἀνθρώπινου λογικοῦ. Εἶναι τὸ ἔδαφος πάνω στὸ ὁποῖο φυτρώνει ἡ τέχνη. Ἡ κλίση αὐτὴ πρέπει νὰ γίνει ἀποδεκτὴ καὶ νὰ καλλιεργηθεῖ. Πρέπει ὅμως νὰ θεραπευθεῖ ἀπὸ μιὰ καταχρητικὴ δυναμικὴ ποὺ συχνὰ παρασύρει τὴν φαντασιακὴ διαδικασία. Καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ αὐταπάτη ὅτι τὰ προϊόντα τῆς ποιητικῆς ἔμπνευσης ἀνήκουν καὶ αὐτὰ στὴν κατηγορία τῆς ἀλήθειας, εἴτε μὲ μιὰ ἀκαθόριστη ἐπιστημονικὴ ἔννοια εἴτε συνηθέστερα μὲ τὴν ἔννοια μιᾶς ἀλήθειας «ἀνώτερης» ἀπὸ αὐτὴν τῆς ἐπιστήμης. Ἀπὸ τὴν κακοήθη αὐτὴ μετάλλαξη ἕπεται ὅτι ἡ ἐνόραση ποὺ ἀναγορεύει τὸν ἑαυτό της σὲ «βαθιά» ἀλήθεια ἀρνεῖται τὸ δικαίωμα νὰ ὑπάρχουν στὶς θεωρήσεις ποὺ ἀποκλίνουν ἀπὸ αὐτήν, καὶ συχνὰ θεωρεῖ καθῆκον της νὰ τὶς ἐξαλείψει. Ὅμως, σὲ τέτοιες συνθῆκες ἰδεολογικοῦ πολέμου ὅλων ἐναντίον ὅλων αὐτὸ ποὺ ἀπειλεῖται εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἐλευθερία τῆς ποιητικῆς φαντασίας. Μόνο ὁ αὐτοπεριορισμὸς τοῦ ποιητικοῦ ὑποκειμένου, τὸ ὁποῖο ἀναγνωρίζει ὅτι τὰ ὁράματά του δὲν εἶναι παρὰ ἐκφράσεις προσωπικῶν ἀνιχνεύσεων καὶ πόθων καὶ συνεπῶς οὐδόλως ὑποχρεωτικὰ γιὰ κανέναν ἄλλο, μπορεῖ νὰ ἐγγυηθεῖ τὴν γενικὴ καλλιέργεια τῆς φαντασιακῆς κλίσης. Καὶ ταυτόχρονα μόνο μιὰ περιοριστικὴ ἐπιστημολογία τῆς ὀρθολογικῆς ἰσχύος τῶν θεωριῶν μπορεῖ νὰ προστατεύσει τὴν ἐπιστήμη ἀπὸ ἀπὸ τὶς ἐπεκτατικὲς τάσεις τῆς θεολογίας καὶ τῆς «μεγάλης» μεταφυσικῆς, οἱ ὁποῖες προφασίζονται ἕνα τίτλο «ὑπέρτερης» ἀλήθειας. Τὰ κείμενα στὰ ὁποῖα θὰ ἀναφερθοῦμε συνοψίζουν τὴν σύγκρουση ἀνάμεσα στὸν μυστικισμὸ ποὺ μεταμφιέζεται σὲ ἀληθινὴ γνώση καὶ τὴν πραγματικὴ ἐπιστήμη, μιὰ σύγκρουση ποὺ καθόρισε τὴν νεωτερικότητα. Ἡ πλήρης ἐλευθερία τόσο τῆς ὀρθολογικῆς ἐπιστήμης ὅσο καὶ τοῦ ποιητικοῦ μυστικισμοῦ μπορεῖ νὰ διασφαλισθεῖ μόνο κάτω ἀπὸ τὶς αὐστηρὲς ἐπιστημολογικὲς διακρίσεις ποὺ εἰσηγοῦνται. Ἡ ἄμεση ἀφορμὴ καὶ γιὰ τὰ τρία αὐτὰ κείμενα ἦταν ὁ θρησκευτικὰ χρωματισμένος φανατισμός, ὁ ὁποῖος κατὰ τὴν πρώιμη νεωτερικότητα ἐξακολουθοῦσε νὰ ἀποτελεῖ μιὰ κυρίαρχη ἰδεολογικὴ δυναμική. Ὅμως οἱ περιορισμοὶ ποὺ θέτουν ἰσχύουν καὶ γιὰ τὶς πολιτικὲς μορφὲς τοῦ φανατισμοῦ ποὺ ἀκολούθησαν καὶ ἐν πολλοῖς ὑποκατέστησαν τὴν θρησκεία. Ἡ σταδιακὴ ἐξάλειψη τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἐλέγχου στὴν σφαίρα τῆς δημοσιότητας καὶ τῆς κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς δὲν σήμαινε τὴν ἐξαφάνιση τῆς θεολογικῆς νοοτροπίας ἐν γένει. Ἀντίθετα, διάφορες κοινωνικὲς δραστηριότητες, ὅπως κατὰ πρῶτον λόγο ἡ πολιτικὴ ἀλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ ἐπιστήμη, ἀνασημασιοδοτήθηκαν ὡς θρησκευτικότητα νέου τύπου. Ἡ πολιτική, ἰδιαίτερα, ἀνακηρύσσεται στὴν σκέψη τοῦ Μακιαβέλλι καὶ τοῦ Ρουσσὼ ὡς ἡ θρησκεία τῆς νεώτερης ἐποχῆς. Κι ἔτσι ἡ σφαίρα τῆς κοινωνικῆς πράξης ἐμποτίζεται πλέον μὲ οἱονεὶ θρησκευτικὴ ἐνέργεια. Ἡ φαντασιώδης λύτρωση τῆς ἀνθρωπότητας σὲ ἕναν μεταφυσικὸ οὐρανὸ μεθερμηνεύεται ἐφεξῆς ὡς ἐγκόσμιο ἐγχείρημα γιὰ τὴν ἐπίτευξη τῆς τέλειας φυσικῆς εὐδαιμονίας στὸν κόσμο τοῦτο. Ὅμως κατὰ τὴν μετατόπιση αὐτὴ τοῦ «ἱεροῦ» ‒τὸ κράτος, ἡ κοινωνία καὶ τὸ ἔθνος γίνονται τώρα οἱ λειτουργικὲς θεότητες ποὺ ὁ ἄνθρωπος ὑπηρετεῖ καὶ λατρεύει‒ μερικοὶ θεμελιώδεις γνωστικοὶ τρόποι καὶ ἠθικὲς ἕξεις ἀπὸ τὸ παρελθὸν ἐξακολουθοῦσαν νὰ εἶναι ἐν ἐνεργείᾳ. Καὶ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ ἡ ἐπιστημολογικὴ κριτικὴ ποὺ συγκεφαλαιώνουμε ἐδῶ ἔχει διαρκὴ σημασία. 4. Ἡ ἐπίκριση τοῦ «ἐνθουσιασμοῦ» ἀπὸ τὸν Λὸκ Ἡ κριτικὴ τοῦ Τζὼν Λὸκ σχετικὰ μὲ τοὺς ἀνυπόστατους γνωστικοὺς ἰσχυρισμοὺς τῆς μυστικῆς ἐνόρασης βρίσκεται στὸ τέταρτο βιβλίο τοῦ Δοκιμίου σχετικὰ μὲ τὴν ἀνθρώπινη νόηση ποὺ πραγματεύεται τοὺς ὅρους γιὰ ἀληθὴ γνώση.[9] Ὁ «ἐνθουσιαστὴς» (ὁ «ἔνθεος», ὁ ἐκστατικός, ὁ μύστης) εἶναι τὸ δοχεῖο διὰ τοῦ ὁποίου ἕνα ὑπερβατικὸ πνεῦμα ἀνακοινώνει ὑποτίθεται τὸν ἑαυτό του.[10] Κι ἔτσι οἱ ρήσεις του πρέπει νὰ γίνονται ἀμέσως πιστευτὲς ὡς ἐκπορευόμενες ἀπὸ μιὰ ὑπέρτερη αὐθεντία. Τὸ πρωταρχικὸ χαρακτηριστικὸ τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἐνθουσιαστῆ εἶναι ἡ ἐπιμονή του νὰ ἐπιβάλει τὶς ἀπόψεις του στοὺς ἄλλους, ὄχι ὅμως μὲ ὀρθολογικὰ ἐπιχειρήματα ἀλλὰ μὲ τὴν μανιώδη ἔνταση τῶν διακηρύξεών του. Ὁ Λὸκ καταγγέλλει αὐτὴ τὴν ἔπαρση ὑπογραμμίζοντας, πρῶτον, ὅτι οὐδεμία λεκτικὴ ἀπόφανση θεωρεῖται δεῖγμα ἀληθοῦς γνώσεως ἐὰν δὲν στηρίζεται πάνω σὲ γενικῶς ἀποδεκτοὺς λόγους. Οἱ λόγοι αὐτοὶ εἶναι εἴτε βεβαιωμένα ἐμπειρικὰ τεκμήρια, εἴτε συνεπαγωγὲς ἀπὸ ἄλλες λεκτικὲς προτάσεις ποὺ στηρίζονται σὲ κοινῶς ἀποδεκτοὺς λόγους. Ὁ ἐνθουσιαστὴς δὲν καταδέχεται νὰ χρησιμοποιήσει μιὰ τέτοια διαδικασία. Ὡς μοναδικὴ δικαιολόγηση τῶν πεποιθήσεών του προβάλλει τὸ «γεγονὸς» (φανερὸ μόνο στὸν ἑαυτό του) τῆς «ἔντασης» καὶ τῆς «καθαρότητας» μὲ τὴν ὁποία ἐμφανίζονται στὸν νοῦ του, καὶ τὴν συνακόλουθη ἰσχὺ τοῦ συναισθήματος μὲ τὸ ὁποῖο τὶς ἐπενδύει. Τὰ παραπάνω ἰσοδυναμοῦν μὲ τὸν ἰσχυρισμὸ ὅτι μιὰ πρόταση εἶναι ἀληθὴς ὅταν ὁ λέγων τὴν πιστεύει ἐντόνως. Ὅσον ἀφορᾶ στὴν ὑποτιθέμενη ἐσώτερη ἔνταση μὲ τὴν ὁποία ἡ πεποίθηση ἐντυπώνεται στὸν νοῦ, τὸ ζήτημα εἶναι ἐὰν αὐτὸ ποὺ ὁ πιστὸς ἀνακαλύπτει μέσα του εἶναι ἁπλῶς τὰ συναισθήματα ποὺ συνάπτονται μὲ τὴν ἰδέα, ἢ κάποιο οἱονεὶ αἰτιακὸ γεγονὸς διὰ τοῦ ὁποίου ὁ Θεὸς (κάποιο ὂν ξεχωριστὸ ἀπὸ τὸν ἑαυτό του) ἐναποθέτει μέσα του τὴν ὑποτιθέμενη ἀλήθεια. Τὰ δύο αὐτὰ εἶναι πράγματα ἀπολύτως διακριτά. Τὸ πρῶτο εἶναι ἐπιστημολογικῶς ἄχρηστο, ἀφοῦ εἶναι ψυχολογικῶς εὐκολότατο νὰ πείσει κανεὶς τὸν ἑαυτό του ὅτι κάτι ποὺ πιστεύει μὲ πάθος εἶναι καὶ ἀληθές. Τὸ δεύτερο ἔχει ὄντως σημασία, καὶ εἶναι νοητὸ ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ προκαλέσει γνώση. Ὁ Λὸκ πιστεύει εἰλικρινῶς στὸν Θεό. Δὲν εἶναι ἄρα διατεθειμένος νὰ τὸν στερήσει ἀπὸ τὴν δύναμη νὰ ἐμφυτεύσει ἀλήθειες στὴν συνείδηση τῶν ἀνθρώπων. Ὅμως ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι κάτι τέτοιο ὄντως συνέβη πρέπει νὰ στηρίζεται σὲ λόγους ποὺ διακοινώνονται δημοσίᾳ καὶ γίνονται δεκτοὶ ἀπὸ τὴν κοινότητα.[11] Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἐνθουσιαστὴς τὸ ἰσχυρίζεται δὲν εἶναι ἀρκετό. Συνήθως, λέει ὁ Λόκ, οἱ λόγοι γιὰ νὰ δεχθοῦμε ὅτι ὁ Θεὸς ἦταν παρὼν στὸν νοῦ κάποιων ἀνθρώπων (ὅπως οἱ προφῆτες τῆς Π. Διαθήκης) ἦταν κάποια σημεῖα τὰ ὁποῖα μαρτύρησαν καὶ βεβαίωσαν πολλοί. Ὅταν αὐτὰ ἀπουσιάζουν, ἡ ἐκστατικὴ προφητεία ἀπορρίπτεται ὡς ἀγυρτεία ἢ καταγγέλλεται, ὅπως συχνὰ γίνεται στὴν ἴδια τὴ Βίβλο, ὡς ἔργο κάποιου δαίμονα. Μὲ σύγχρονους ὅρους θὰ λέγαμε ὅτι εἶναι ἀποτέλεσμα ψυχικῆς διαταραχῆς. Ἀποφασίζοντας, λοιπόν, γιὰ τέτοια ζητήματα δὲν χρειάζεται νὰ βγοῦμε ἐκτὸς τῶν ὁρίων τῆς ὀρθολογικότητας. Ὁ λόγος, διακηρύσσει μὲ ἔμφαση ὁ Λόκ, εἶναι ἡ ἀλήθεια ποὺ φανερώνεται μὲ φυσικὰ μέσα. Ὅμως καὶ ἡ ἀποκάλυψη εἶναι μεγέθυνση τῆς ἀνθρώπινης ὀρθολογικότητας μὲ ἄλλα μέσα ποὺ ὁ Θεὸς προκρίνει. Ἂν ὄντως ἡ μεγέθυνση αὐτὴ ἔχει λάβει χώρα ἀποφασίζεται ἀπὸ «μαρτυρίες καὶ ἀποδείξεις» γιὰ νὰ μὴν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ὄντως προέρχεται ἀπὸ τὸν Θεό. Ιμπερέ Καμάργκου, Άτιτλο, 1979, κηρομπογιές σε χαρτόνι, 25,4 x 36,3 cm, Ίδρυμα Ιμπερέ Καμάργκου, Πόρτο Αλέγκρε. Ὁ ἐνθουσιαστὴς ἀπορρίπτει αὐτὸν τὸν ἔλεγχο διότι εὐτελίζει δῆθεν τὶς ἐνοράσεις του. Ἡ στάση αὐτὴ βρίσκεται σὲ εὐθεία ἀντίθεση μὲ ὅ,τι περὶ Θεοῦ γνωρίζουμε ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, μ’ ἄλλα λόγια ὅτι ὁ Θεὸς δὲν εἶναι ἐχθρὸς τοῦ λόγου ἀλλὰ αὐτὸς ποὺ μᾶς ἔδωσε τὸ χάρισμα αὐτό, καὶ συνεπῶς προσδοκᾶ ἀπὸ τὰ πλάσματά του νὰ κάνουν χρήση του σὲ ὅλες τὶς ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς τους. «Ὁ Θεὸς ὅταν δημιουργεῖ τὸν προφήτη δὲν καταστρέφει τὸν ἄνθρωπο» (God when he makes the prophet does not unmake the man): μ’ ἄλλα λόγια, ἀκόμα καὶ ὁ γνήσια θρησκευόμενος ἄνθρωπος εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ πείσει τὸν ἑαυτό του διὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ὅτι ἡ ἐπιτακτικὴ φωνὴ ποὺ τὸν καθοδηγεῖ μέσα στὴν συνείδησή του εἶναι τοῦ Θεοῦ, καὶ ὄχι οἱ σπασμοὶ τῆς παράκρουσης καὶ τῆς αὐθυποβολῆς. Ἀκόμα καὶ ὁ Ἀπόστολος Παῦλος βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὴν ὑποχρέωση αὐτή, ἀφοῦ πρὶν τὴ μεταστροφή του ἡ «ἀλήθεια» ποὺ κυβερνοῦσε στὸ μυαλό του ἦταν τὸ μίσος γιὰ τοὺς χριστιανούς, ἐνῶ στὴ συνέχεια τὸ κυρίευσε ἡ ἀντίθετη ἀλήθεια. Οἱ ζηλωτὲς τὰ ξεχνοῦν ὅλα αὐτὰ καὶ προτείνουν ὡς μοναδικὸ λόγο γιὰ τὴν ἀλήθεια τῶν πιστεύω τους τὸ γεγονὸς ὅτι τὰ πιστεύουν μὲ πάθος. Μιὰ τελικὴ παρατήρηση σχετικὰ μὲ τὴν ἐπιστημολογικὴ σαθρότητα αὐτοῦ τοῦ ζήλου εἶναι ὅτι κυκλοφορεῖ πληθώρα τέτοιων «ἐμπνευσμένων» ὁραμάτων τὰ ὁποῖα συνήθως ἀλληλοδιαψεύδονται. Εἶναι ἁπλῶς ἀδύνατον ὁ ἕνας καὶ μοναδικὸς Θεὸς νὰ ἔχει ἐμφυτεύσει αὐτὴν τὴν κακοφωνία τῶν ἀλληλοαναιρούμενων «πίστεων» στὰ ἐξημμένα τοῦτα μυαλά ‒ ἐκτὸς ἐὰν πιστέψουμε ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι πηγὴ πάσης μωρίας. Ἡ ἐπεξεργασία ἀπὸ τὸν Λὸκ τοῦ κριτηρίου «ὀρθολογικότητας τοῦ Χριστιανισμοῦ» (the reasonableness of Christianity) ποὺ θέτει φραγμὸ στὴν μυστικιστικὴ βακχεία τῶν «ἐν Χριστῷ σαλῶν» συγκροτεῖ τὴν πρώτη καὶ θεμελιωτικὴ ἀπόπειρα νὰ τεθεῖ ἡ ἔμφυτη θρησκευτικότητα τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὸν χαλινὸ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ποὺ τόσο ἀπασχόλησε τὸν Διαφωτισμό. Ἀνακεφαλαιώνοντας, στὴ συζήτηση αὐτὴ ὅτι ὁ Λὸκ δὲν ἀρνεῖται τὴν ὕπαρξη μιᾶς ὑπεραισθητῆς περιοχῆς, ἢ ἀκόμα τὴν δυνατότητα καὶ τὸ δικαίωμα κάθε εὐαίσθητου νοῦ νὰ τὴν στοχάζεται μὲ δημιουργικοὺς τρόπους. Κι οὔτε ἀμφισβητεῖ τὴν ἱκανότητα τοῦ Θεοῦ νὰ ἐμπνέει κάποιους ἀνθρώπους ἐὰν τὸ ἐπιλέξει. Αὐτὸ ποὺ ὄντως ἀρνεῖται εἶναι ὅτι ἡ παθιασμένη δέσμευση σὲ μιὰν ἰδέα εἶναι ἐγγύηση γιὰ τὴν ἀλήθεια της. Ἡ ἐπιστήμη εἶναι ἡ μελέτη τῆς φύσης ὅπως τὴν παρατηροῦν οἱ ἀνθρώπινες αἰσθήσεις. Ἐξ ὁρισμοῦ ἡ ἐπιστήμη ἀδυνατεῖ νὰ γνωρίσει τὸ ὑπεραισθητό, ἐπειδὴ τὰ ὅριά της τίθενται ἀπὸ τὴν αἰσθητηριακὴ ἐμπειρία (ὅ,τι δὲν προσλαμβάνεται διὰ τῶν αἰσθήσεων δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ γνωσθεῖ). Ἡ ποίηση καὶ ὁ μυστικὸς λογισμὸς δὲν εἶναι ἐπιστήμη. Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι δὲν ἔχουν ἀξία, ἀλλὰ ὅτι ἀποτιμῶνται ἀποκλειστικὰ μὲ αἰσθητικὰ κριτήρια. 5. Ἀνοιχτὴ κοινωνία, πάθη καὶ «χιοῦμορ» στὸν Σέιφτσμπουρυ Ἡ Ἐπιστολὴ σχετικὰ μὲ τὸν ἐνθουσιασμὸ τοῦ Λόρδου Σέιφτσμπουρυ εἶναι ἕνα θαυμάσιο παράδειγμα ὑπαινικτικῆς γραφῆς, τὸ ὁποῖο διευρύνει μὲ μιὰ πληθώρα ψυχολογικῶν λεπτολογήσεων τὸ ἐπιχείρημα τοῦ ὁποίου τὸν λογικὸ πυρήνα ἀπαντήσαμε ἤδη στὸν Λόκ.[12] Ὁ Σέιφτσμπουρυ ἐπεξεργάζεται μιὰ ἰδέα ποὺ ὑπάρχει ἤδη στὸ λοκιανὸ Δοκίμιο, ὅτι δηλαδὴ ὁ ἐνθουσιασμὸς (μὲ τὴν τεχνικὴ ἔννοια ποὺ χρησιμοποιεῖται ἐδῶ) εἶναι ἡ ἄλλη ὄψη τῆς μελαγχολίας. Ὁ ἐνθουσιαστὴς εἶναι μιὰ στυφὴ συνείδηση ποὺ μισεῖ τὸν ἑαυτό του. Εἶναι τυφλὸς στὶς ἀπολαύσεις τοῦ κόσμου, τῶν ἐλαφρότερων προδιαθέσεων ποὺ φωλιάζουν στὴν ἀνθρώπινη ψυχή, ἢ τὴν εὐφροσύνη ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὴν καλόκαρδη ἀνθρώπινη συναναστροφὴ καὶ συντροφιά. Δὲν βλέπει τὴν καλοσύνη μέσα στὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτό, καὶ ὡς ἐκ τούτου τὴν ἀρνεῖται σὲ ὅλους. Δὲν ἀποκομίζει εὐχαρίστηση καὶ πνευματικὴ οὐσία ἀπὸ τὴν χρήση τῶν αἰσθήσεών του καθὼς ἐμπλέκονται μὲ τὸ μεγαλεῖο τῆς δημιουργίας. Καὶ γι’ αὐτὸ καταφεύγει σὲ μιὰ θεότητα ποὺ εἶναι εἰκόνα καὶ ὁμοίωση τῆς δικῆς του ἐλαττωματικῆς ψυχῆς. Ὁ Θεός του εἶναι ἕνας Θεὸς ποὺ μισεῖ, καὶ ἡ «ἔμπνευση» ποὺ ἐμφυσᾶ στὸν νοῦ τοῦ ἐνθουσιαστῆ εἶναι μιὰ διεστραμμένη ἠθικὴ ἀγριότητα, ἡ μανία νὰ κατακρίνει, νὰ ἐπιβάλλει πειθαρχία καὶ νὰ ἐξουσιάζει. Αὐτὴ εἶναι ἡ στάση πολλῶν ἀπὸ τὶς ἀκραῖες προτεσταντικὲς αἱρέσεις, καὶ ὁ Σέιφτσμπουρυ ἀναφέρεται ἰδιαίτερα στοὺς Οὑγενότους ποὺ εἶχαν πρόσφατα μεταναστεύσει ἀπὸ τὴν Γαλλία. Αὐτοὶ στὴν πραγματικότητα νοσταλγοῦσαν τὰ βασανιστήρια ποὺ εἶχαν ὑποφέρει στὰ χέρια τῆς Ἱερᾶς Ἐξετάσεως, καὶ συνεπῶς ἐπιδίωκαν νὰ προκαλέσουν ἐκ νέου μιὰν ἀτμόσφαιρα διωγμοῦ γιὰ νὰ ἀναζωπυρώσουν τὶς φλόγες τοῦ ζήλου τους. Οἱ ζηλωτὲς αὐτοὶ ἐπιθυμοῦν νὰ δημιουργήσουν ἕναν γενικὸ πανικὸ ἀπωλείας, γιὰ νὰ κληθοῦν στὴ συνέχεια νὰ ὁδηγήσουν τὰ ἀπολωλότα πρόβατα πίσω στὴν ἀληθινὴ πίστη καὶ στὴ σωτηρία. Ἡ ἐσωτερικὴ κατάσταση, λοιπόν, τοῦ φανατικοῦ εἶναι μιὰ ἀδιάπτωτη αὐστηρότητα, μιὰ σκοτεινὴ σοβαρότητα καὶ ἀθυμία. Ὁ φανατικὸς παίρνει τὸν ἑαυτό του στὰ σοβαρά, μέχρι τοῦ σημείου νὰ πιστεύει ὅτι εἶναι ὁ μοναδικὸς τηρητὴς τῆς πίστεως χωρὶς τὸν ὁποῖον ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ θὰ κατακρημνιζόταν στὴν ἄβυσσο. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο δὲν ἀνέχεται τὴν κριτική, καὶ λιγότερο ἀπ’ ὅλα τὴν πνευματώδη ἐπίκριση, δηλαδὴ τὸ χιοῦμορ. Ἡ ἔλλειψη χιοῦμορ εἶναι ὅμως τὸ ἀσφαλέστερο σημάδι ὅτι μιὰ τέτοια προσωπικότητα στερεῖται ἐσωτερικῆς οὐσίας. Κάποιος ποὺ γνωρίζει ὅτι εἶναι καλός, ἐπειδὴ ἔχει ἀνοίξει τὸν ἑαυτό του πρὸς τὴν θαυμαστὴ πολυμορφία τῆς φύσης καὶ τὴν ἀγαλλίαση τῆς ἐνεργητικῆς ἀνθρωπιᾶς, ὄχι μόνο δὲν ἀποφεύγει τὴν εὐτράπελη κριτικὴ ἢ ἀκόμα καὶ τὴν γελοιοποίηση τοῦ ἑαυτοῦ του ἀπὸ τοὺς φίλους, ἀλλὰ ἀντίθετα χαίρεται μ’ αὐτήν. Καὶ τὸ πιὸ ἀξιοσημείωτο παράδειγμα τέτοιας μεγαλοσύνης εἶναι ὁ Σωκράτης, ὁ ὁποῖος πῆγε στὸ θέατρο γιὰ νὰ παρακολουθήσει τὴν κακόβουλη σάτιρα τοῦ ἑαυτοῦ του ἀπὸ τὸν Ἀριστοφάνη στὶς Νεφέλες καὶ ὅταν ὁ ἠθοποιὸς ποὺ τὸν παριστοῦσε μὲ ὅλη τὴν ἀσχήμια καὶ τὶς ἰδιοτροπίες του ἐμφανίστηκε στὴ σκηνὴ ὁ Σωκράτης σηκώθηκε ὄρθιος στὶς κερκίδες καὶ ἔδειξε τὸν ἑαυτό του στοὺς θεατὲς γιὰ νὰ συγκρίνουν.[13] Πῶς, λοιπόν, ἀντιμετωπίζεται αὐτὴ ἡ διανοητικὴ ἀρρώστια, τὴν ὁποία ὁ Σέιφτσμπουρυ ἀποκαλεῖ ἕνα εἶδος «ὑδροφοβίας» (hydrophobia), δηλαδὴ λύσσας; Μιὰ τακτικὴ ποὺ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἀποφευχθεῖ εἶναι νὰ τὴν πολεμήσουμε μὲ τὴν ἴδια αὐστηρότητα ποὺ ἡ ἴδια προσπαθεῖ νὰ ἐπιβάλει στὸν κόσμο. Προσπάθειες νὰ ἀπαγορευθεῖ διὰ νόμου ἢ νὰ διωχθεῖ ἁπλῶς τὴν στερεώνουν στὴν ὑπερτίμηση τοῦ ἑαυτοῦ της καὶ ἐξάπτουν τὴν παθιασμένη της μονομανία. Ὁ μόνος βέβαιος τρόπος γιὰ νὰ ξεφουσκώσει εἶναι νὰ τὴν φορτώσουμε μὲ τὴν γελοιοποίηση τὴν ὁποία δὲν ἀντέχει. Τὸ χιοῦμορ εἶναι τὸ καλύτερο ἀντίδοτο στὶς φλεγμονὲς τῆς πλανημένης εὐαισθησίας. Τὸ χιοῦμορ τὶς καταβρέχει μὲ τὶς καλοπροαίρετες διαθέσεις τῆς ἀνθρώπινης καρδιᾶς ποὺ ὁ φανατισμὸς ἀρνεῖται ὅπως ὁ διάβολος τὸ λιβάνι, κι ἔτσι τὸν γυμνώνει ἀπὸ τὶς προφάσεις του. Ἡ πιὸ ἀποτελεσματικὴ ἀντίδραση στὸ στενόμυαλο μίσος εἶναι μιὰ ἀνεκτικὴ καὶ καλλιεργημένη κοινωνία. Μιὰ κοινωνία ποὺ ἀνέχεται τὴν ἰδεολογικὴ ἀκρότητα, χωρὶς ὅμως νὰ πηγαίνει στὸ ἀντίθετο ἄκρο εἴτε προσπαθώντας νὰ πολεμήσει τὸ παραβατικὸ πάθος μὲ κάποιο ἄλλο ἐξίσου βίαιο πάθος, εἴτε προσπαθώντας νὰ ξεριζώσει τελείως τὰ πάθη ἐγκαθιστώντας μιὰ δικτατορία τῆς ψυχρῆς λογικῆς. Τὸ πάθος εἶναι ἕνα ἀναφαίρετο συστατικὸ τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Καὶ παρὰ τὸ ὅτι οἱ ὑπερβολὲς τοῦ πάθους, ἰδιαίτερα στὸν τομέα τῆς θρησκείας, πλήττουν τὴν κοινωνία, πρέπει νὰ ἔχει τὴν εὐκαιρία νὰ ἐκφρασθεῖ. Ἐπιπροσθέτως, ἡ ἐκστατικὴ ἔμπνευση καὶ ἡ ἀχαλίνωτη φαντασία εἶναι οἱ πηγὲς τῆς ποιητικῆς δημιουργίας. Κι ἔτσι, καταλήγει ὁ Σέιφτσμπουρυ, εἶναι ἀπόλυτη ἀνάγκη νὰ γίνει ἡ διάκριση ἀνάμεσα σὲ θεμιτοὺς καὶ ἀθέμιτους τρόπους στὴν ἐκδήλωση τῶν παθῶν, ὑποβάλλοντας τοὺς ἀθέμιτους σὲ καταιγιστικὴ γελοιοποίηση ἀλλὰ καλλιεργώντας τοὺς θεμιτοὺς μὲ ἐπιμέλεια. Τὸ κείμενο αὐτὸ καταλήγει, λοιπόν, μὲ ἕνα τόνο καταλλαγῆς. Δὲν εἶναι μὲ κανένα τρόπο μιὰ εἰσαγγελικὴ καταδίκη τοῦ αἰσθαντικοῦ μορίου τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Τίποτα τέτοιο δὲν θὰ περίμενε κανεὶς ἀπὸ ἕνα στοχαστὴ ὅπως ὁ Σέιφτσμπουρυ, τοῦ ὁποίου ἡ κύρια συμβολὴ στὴ φιλοσοφία ἦταν ἡ κρηπίδωση τῆς ἠθικῆς πάνω στὴν αἰσθητηριακὴ λειτουργία καὶ τὴν αἰσθαντικότητα (ἡ θεωρία τῆς «ἠθικῆς αἴσθησης», moral sense, ποὺ ἀνέπτυξε στὴ συνέχεια ὁ Χιούμ). Δὲν ἀπαντοῦμε στὸ ἐπιχείρημά του τὴν παραμικρὴ ἐχθρότητα ἀπέναντι στὸ συναίσθημα καθαυτό, ἢ κάποια ἔκκληση γιὰ μιὰν ἀπολυταρχία τοῦ λόγου στὴ ζωή. Τὰ παραδείγματα λυσσασμένης (ὑδροφοβικῆς) ἔπαρσης ποὺ χρησιμοποιεῖ προέρχονται ἀπὸ τὸν θρησκευτικὸ βίο τῆς ἐποχῆς του. Πρόκειται ἀκριβῶς γιὰ διανοητικὲς στάσεις ποὺ ἀργότερα διαπότισαν τὶς πολιτικὲς ὁμολογίες καὶ αἱρέσεις τῆς ἐποχῆς μας. 6. Ὄνειρα καὶ πνεύματα στὸν Κὰντ Τὸ τρίτο κείμενο ποὺ θὰ ἀναλύσουμε εἶναι τοῦ Κὰντ ἀπὸ τὴν προ-κριτικὴ περίοδο τοῦ στοχασμοῦ του, τὸ δοκίμιο τοῦ 1766 μὲ τίτλο Τὰ ὄνειρα ἑνὸς ὁραματιστῆ πνευμάτων.[14] Πρόκειται γιὰ ἕνα παράξενο ἔργο. Στοχεύει στὴν ἀπαξίωση τῶν πνευματιστικῶν παραληρημάτων τοῦ Σβέντενμποργκ, ἀφοῦ ὅμως τοῦ ἔχει πρῶτα χαρίσει τὴν φιλοφρόνηση ἑνὸς μακροσκελοῦς σχολιασμοῦ. Αὐτὸ φαίνεται νὰ δηλώνει ὅτι ὁ Κὰντ προσπαθοῦσε νὰ ἀνιχνεύσει κάποιο περιεχόμενο ἀλήθειας σ’ αὐτὴν τὴν φενάκη, πρὶν τελικὰ συμπεράνει τὴν πλήρη φιλοσοφική της ἀπαξία. Ἡ ὑπόθεση αὐτὴ διατυπώθηκε ἀπὸ ἕναν ἐμβληματικὸ μελετητὴ τοῦ Κάντ, τὸν Κὰρλ Βάιχινγκερ, ὁ ὁποῖος ἰσχυρίσθηκε ὅτι ἐδῶ ἀνακαλύπτουμε ἕνα «ἐσωτερικὸ» καντιανὸ δόγμα ποὺ ἔχει καταβολὲς στὸν Σβέντενμποργκ.[15] Εἶναι ασφαλῶς ἀδιαμφισβήτητο ὅτι ὁ Κὰντ ἔτρεφε βαθὺ φιλοσοφικὸ σέβας γιὰ ἕνα δυνητικὸ mundus intelligibilis (νοητὸ κόσμο) ὅπως αὐτὸς τὸν κατανοοῦσε, δηλαδὴ ὡς αἴτημα τοῦ καθαροῦ λόγου τὸ ὁποῖο ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐμπειρίας καὶ εἶναι συνεπῶς κενὸ ἀπὸ γνώση. Ἐπίσης ἐξακολούθησε μέχρι τέλους νὰ θαυμάζει τὸ «φυσικο-θεολογικὸ ἐπιχείρημα» γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶχε κατεδαφίσει τὶς ἐπιστημολογικές του προφάσεις. Ὑπάρχει μιὰ ἐγγενὴς ἕλξη τοῦ ἀνθρώπινου νοῦ πρὸς τὴν ὑπόθεση μιᾶς μετὰ θάνατον ζωῆς. Αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἀντισταθμιστικὴ ἔκταση τῆς συνείδησης ἐνώπιον τῆς φυσικῆς συναίσθησης καὶ τῆς ἐπιστημονικῆς βεβαιότητας τοῦ θανάτου. Ὁ Κὰντ δὲν θὰ τὸ ἀρνεῖτο αὐτό, καὶ θὰ ἔπαιζε ὄντως σημαντικὸ ρόλο στὸ ὥριμο σύστημά του. Ὅμως ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι ὁ προβληματισμὸς αὐτὸς ἔχει τὶς ρίζες του στὸν Σβέντεμποργκ εἶναι κατὰ τὴν γνώμη μου ἀστήρικτος. Ὁ Σβέντεμποργκη ἦταν ἕνας ὁραματιστὴς ποὺ ἰσχυριζόταν ὅτι εἰσερχόταν καὶ ἐξερχόταν ἀπὸ τὸν κόσμο τῶν πνευμάτων κατὰ βούληση καὶ ἔφερνε ἀπὸ ἐκεῖ ἀναφορὲς σχετικὰ μὲ τὶς περιοδεῖες του. Ἰσχυριζόταν ὅτι κατεῖχε βέβαιη γνώση γιὰ τὸν κόσμο αὐτὸν καὶ ἔκανε προβλέψεις μὲ βάση αὐτὴν τὴν γνώση. Καὶ αὐτὰ εἶναι ἀκριβῶς τὰ φληναφήματα ποὺ ὑποβάλλει ὁ Κὰντ σὲ σαρωτικὴ κριτικὴ στὸ περὶ οὗ ὁ λόγος κείμενο. Τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Κὰντ εἶναι πολὺ ἁπλὸ καὶ συναρθρώνεται μὲ τὶς καταγγελίες τοῦ ἐνθουσιασμοῦ ποὺ ἐπισκοπήσαμε ἀνωτέρω. Ἡ ἔννοια τοῦ «πνεύματος» (Geist), ὡς ἄυλης ὀντότητας ποὺ εἰσδύει στὸν αἰσθητὸ κόσμο ἀπ’ ἔξω καὶ δρᾶ μὲ αἰτιακὴ ἀποτελεσματικότητα πάνω στὰ μέλη του, στερεῖται νοήματος. Οἱ ὅροι «ὀντότητα», «ὄν», «πράγμα», «αἰτία» ἔχουν νόημα μόνο ὅταν ἀναφέρονται σὲ ὑλικὰ ἀντικείμενα ποὺ γίνονται ἀντιληπτὰ ἀπὸ τὶς αἰσθήσεις. Ἡ χρήση τους σὲ σχέση μὲ πλασματικὲς «ὑπάρξεις» πέραν τῶν ὁρίων κάθε δυνατῆς ἐμπειρίας εἶναι ἀθέμιτη.[16] Εἶναι κατακριτέο ὅτι ὑπάρχει καὶ καλῆς πίστεως φιλοσοφία, ὅπως λ.χ. ἡ ὀρθολογικὴ μεταφυσική, ποὺ ἔρχεται σὲ βοήθεια τῶν πνευματιστῶν τσαρλατάνων προφασιζόμενη ὅτι εἶναι σὲ θέση νὰ ἀναφέρεται σὲ τέτοια πλάσματα μὲ μία φαινομενικὰ λογικὴ γλώσσα. Ὅμως: «Ἡ ἐπίκληση ἄυλων ἀρχῶν εἶναι ὑπεκφυγὴ τῆς κακῆς φιλοσοφίας. Παρόμοιες ἐξηγήσεις πρέπει νὰ ἀποφεύγονται μὲ κάθε τρόπο, οὕτως ὥστε ἐκεῖνες οἱ αἰτίες τῶν φαινομένων τοῦ κόσμου ποὺ πηγάζουν ἀπὸ τοὺς νόμους τῆς κίνησης τῆς ὕλης καὶ μόνο, αἰτίες ποὺ μόνο αὐτὲς εἶναι νοητές, νὰ ἀναγνωρισθοῦν στὴν πλήρη ἔκτασή τους».[17] Παρ’ ὅλα αὐτὰ ὁ Κὰντ αἰσθάνεται ὑποχρεωμένος νὰ προσπαθήσει νὰ δώσει ὅσο φιλοσοφικὸ κῦρος εἶναι δυνατὸν σ’ αὐτὲς τὶς φαντασιώσεις, ἀπὸ τὸ γεγονὸς καὶ μόνο ὅτι αὐτοὶ οἱ προβληματισμοὶ διαποτίζουν τὴν καθημερινὴ ζωὴ ἀλλά, ὡς προελέχθη, ἀκόμα καὶ φιλοσοφικὲς συζητήσεις. Ὁ ὅρος «πνεῦμα» ἔχει μιὰ ἐγγενὴ ἀξία. Ἡ ὑπόθεση ἑνὸς corpus mysticus, μιᾶς κοινότητας πνευματικῶν ὄντων πέρα ἀπὸ τὴν σφαίρα τῆς φυσικῆς ζωῆς, δὲν εἶναι ἀφ’ ἑαυτῆς ἀδύνατη ἀφοῦ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ διαψευσθεῖ μὲ ἐπιστημονικὰ μέσα. Ἄρα πῶς πρέπει νὰ προσεγγίσουμε τὸ ζήτημα; Μὲ ἕνα ἐπιχείρημα ποὺ προδιαγράφει τὸν ὥριμο ἠθικὸ στοχασμό του ὁ Κὰντ ἐπιχειρηματολογεῖ ὅτι ἡ σκέψη περὶ πνευμάτων προκαλεῖται ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ συναίσθηση τῆς ἠθικῆς ἀναγκαιότητας ποὺ κάθε ἔλλογο πρόσωπο χωρὶς ἐξαίρεση διαθέτει. Ἡ ἠθικὴ βούληση καταναγκάζεται ἀπὸ τὴν ἐξωτερικὴ φύση καὶ μὲ τὴ σειρὰ της ἀντιστέκεται στὴν ἐπήρεια αὐτή. Ἡ ἀποφασιστικότητα νὰ ἐπιδιώκει κανεὶς τὸ ἀγαθὸ καθαυτὸ ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα νὰ ὑπάρχει ἕνας μὴ φυσικὸς πυρήνας στὸ εἶναι μας. Ἡ συναίσθηση ἐπιπροσθέτως ὅτι ὑπάρχει μιὰ ἀσυμμετρία στὴ φυσικὴ ζωὴ ἀνάμεσα στὴν ἠθικὴ ἀξία καὶ στὴν ὑλικὴ εὐδαιμονία ἐπιτρέπει τὴν ὑπόθεση μιᾶς κοινωνίας πνευμάτων μετὰ θάνατον, ὅπου ἡ ἀναντιστοιχία αὐτὴ θεραπεύεται. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἀποκτᾶ ἀληθοφάνεια ὁ περὶ πνευμάτων λόγος. Ὅμως, ἡ διανοητικὴ αὐτὴ διαδικασία δὲν βασίζεται ἐπάνω σὲ δῆθεν ἐμπειρίες ἐξωκόσμιων πλασμάτων περιπατούντων ἐπὶ τῆς γῆς. Εἶναι μιὰ ἄσκηση ἠθικῆς ἐνδοσκοπήσεως. Ἡ διαδικασία αὐτῶν ποὺ «βλέπουν πνεύματα» εἶναι διαφορετική. Ἡ ἀφετηρία της εἶναι μιὰ καθαρὴ φαντασίωση, ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι βλέπουν φαντάσματα νὰ κινοῦνται ἐδῶ κι ἐκεῖ καὶ νὰ ἐπιδροῦν στὶς ζωὲς φυσικῶν ἀτόμων. Μὲ γλώσσα ὀξεία ὁ Κὰντ καταγγέλλει αὐτοὺς τοὺς ἰσχυρισμοὺς ὡς «ὀνειροπόληση», ποὺ ἴσως προέρχεται καὶ ἀπὸ ἀρρωστημένα μυαλά. Τὸ νὰ δώσει κανεὶς τὸ κύρος τῆς ἀλήθειας σ’ αὐτὸν τὸν ἐκτραχηλισμὸ τῆς φαντασίας εἶναι ὀλέθριο γιὰ τὸν ἠθικὸ προορισμὸ τοῦ ἀνθρώπου, ἐπειδὴ θὰ ἔθετε τὴν συμπεριφορά του ὑπὸ τὴν ἀνεξιχνίαστη κυριαρχία ἐξωτερικῶν δυνάμεων. Ὁ Κὰντ καταλήγει μὲ ἕνα παράθεμα ἀπὸ τὸν Βολταῖρο ποὺ μᾶς συμβουλεύει ὅτι εἶναι πολὺ πιὸ ὠφέλιμο γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα «νὰ καλλιεργεῖ τὸν κῆπο της» ἐδῶ πάνω στὴ γῆ, μ’ ἄλλα λόγια ἀποκτώντας γνώση σχετικὰ μὲ τὶς φυσικὲς συνθῆκες τῆς ὕπαρξής της, ἀντὶ νὰ ἐκτρέπεται σὲ πλανερὲς ἰχνηλασίες στὴν ἀπαγορευμένη περιοχὴ τῶν ὑπεραισθητῶν. Εἶναι σαφὲς ὅτι οὔτε καὶ τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Κὰντ κατευθύνεται ἐνάντια στὴν πνευματικότητα καθαυτήν, ἀλλὰ μόνο ἐνάντια στὶς ἀποκρουστικὲς παραποιήσεις της.[18] Τὰ Ὄνειρα εἶναι προανάκρουση τοῦ ὥριμου καντιανοῦ ἐγχειρήματος νὰ ἀρνηθεῖ τὴν γνώση τοῦ Θεοῦ γιὰ νὰ ἀνοίξει τὸν δρόμο γιὰ τὴν πίστη. Ἐὰν κατανοήσουμε τὴν πίστη μὲ μιὰ εὐρεία ἔννοια ὡς τὸν ὁραματισμὸ μιᾶς ἀνθρώπινης ζωῆς ποὺ ὑπερβαίνει τοὺς περιορισμοὺς τῆς σημερινῆς μας κατάστασης, τότε ἡ ἐπιδίωξη αὐτὴ εἶναι ὀρθολογικῶς κατακυρωμένη. 7. Συμπέρασμα Ὁ λόγος καὶ τὸ ὑπέρλογο δὲν εἶναι δύο ἀλληλοαποκλειόμενες διανοητικὲς καὶ ὑπαρκτικὲς καταστάσεις ποὺ μποροῦν νὰ διαχωρισθοῦν ἐννοιολογικὰ ‒ ἢ καὶ γεωγραφικὰ ἀκόμη (Δύση καὶ Ἀνατολή, λόγου χάρη). Ἡ ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ δείχνει ὅτι σὲ ὅλες τὶς ἐποχὲς καὶ τοὺς τόπους οἱ δύο αὐτὲς διαφορετικὲς ἕξεις τῆς συνείδησης συνυπῆρχαν καὶ ἐπηρέαζαν ἡ μία τὴν ἄλλη.[19] Ἡ φιλοσοφία ποὺ ἐπισκοπήσαμε ὑποδεικνύει τοῦ λόγου τὸ ἀληθές. Προέρχεται ἀπὸ τὴν καρδιὰ τῆς ὀρθολογικῆς νεωτερικότητας καὶ ὅμως διαποτίζεται ἀπὸ σεβασμό, ἐκτίμηση καὶ πόθο ἀκόμα γιὰ τὸ ὑπὲρ λόγον. Καὶ οἱ δύο τάσεις τῆς συνείδησης ὑπηρετοῦν θεμελιώδη διαφέροντα τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ὁ ξεχωριστὸς μόχθος τῆς κάθε μιᾶς συγκροτεῖ τὴν ὁλότητα τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ἡ χάραξη αὐστηρῶν ὁρίων ἀνάμεσα στὶς σφαῖρες ἑκάστης εἶναι προϋπόθεση γιὰ τὴν ἀκμὴ ἀμφοτέρων. Ἡ ἐπιστήμη δὲν εἶναι ὑποκατάστατο ἢ ἀπειλὴ γιὰ τὴν φαντασία καὶ τὸ ψυχικὸ συναίσθημα, ἀκριβῶς ὅπως ἡ ποιητικὴ ἐνόραση δὲν ὑπεξαιρεῖ τὴν ἐπιστημονικὴ ἀλήθεια. Μόνον ὅταν ὑπάρχει εἰσπήδηση τῆς μιᾶς στὴν δικαιοδοσία τῆς ἄλλης καὶ ἀμοιβαία ὑφαρπαγὴ σκοπῶν προκύπτει ἡ σύγκρουση. Μιὰ ἄχρηστη σύγκρουση ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸν ποτὲ νὰ ἐπιλυθεῖ, ἀφοῦ προκύπτει ἀπὸ παρανόηση τῶν ἰδίων καὶ θεμιτῶν βλέψεων τῆς μιᾶς ἀπὸ τὴν ἄλλη. [1] Alexis de Tocqueville, L’ancien régime et la révolution (Paris: M. Lévy, 1866, Livre III, Chapitre 1). Ὁ Τοκβὶλ περιγράφει τὴν γενικὴ ἀντίληψη αὐτῶν τῶν διανοουμένων γιὰ τὴν πολιτικὴ μὲ τὴν βαθιὰ ὑπαινικτικὴ ἔκφραση «αὐτὸ τὸ εἶδος τῆς ἀφηρημένης καὶ λογοτεχνικῆς πολιτικῆς» (cette sorte de politique abstraite et littéraire), ὅ.π., σ. 204. [2] Σχετικὰ μὲ τὸν Ντεστύτ, τὴν «ἰδεολογία» καὶ τὴν σχέση τοῦ κινήματος αὐτοῦ μὲ τὸν Ναπολέοντα, βλ. Terry Eagleton, Ideology: An Introduction (London: Verso, 2007, 66-69). [3] Σημειωτέρον ὅτι ὁ Λὸκ εἶχε ἔντονη ἀνάμιξη στὴν ἐξέλιξη τῆς νεώτερης ἐπιστήμης, ὡς πειραματικὸς ἐπιστήμων ὁ ἴδιος καὶ ὡς συνομιλητὴς μὲ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς πρωτοπόρους γύρω ἀπὸ τὴν Βασιλικὴ Ἑταιρεία. [4] Thomas Reid, An Inquiry into the Human Mind on the Principles of Common Sense (Edinburgh / London: R. Tullis, 1823). [5] Ὅ.π., κεφάλαιο I, παράγραφοι 3, 5. [6] Ἡ ἔκφραση αὐτὴ ἀπαντᾶται στὸ Thomas Reid, ὅ.π., κεφάλαιο 7, παράγραφος 3 μὲ τίτλο «Σχετικὰ μὲ τὰ φυσικὰ σημεῖα» (On natural signs). Τὰ «φυσικὰ σημεῖα» εἶναι λέξεις ἢ σκέψεις ποὺ συνδέονται εὐθέως μὲ τὰ ἀντικείμενα στὰ ὁποῖα ἀναφέρονται καὶ ὁρίζουν τὴν σημασία τῶν σημείων αὐτῶν. Εἶναι τριῶν εἰδῶν: πρῶτον, ἐκεῖνα τῶν ὁποίων ἡ ἄμεση σχέση μὲ τὸ ἀντικείμενο ἔχει ὡς αἰτία τὴν ἴδια τὴ φύση καὶ ἀνακαλύπτεται μέσω τῆς ἐμπειρικῆς παρατήρησης· δεύτερον, ἐκεῖνα τὰ σημεῖα ποὺ ἡ σχέση τους μὲ τὰ πράγματα τίθεται ἀπὸ τὴ φύση ἀλλὰ ἀνακαλύπτεται ἀπὸ τὸν νοῦ χωρὶς λογικὴ ἐπιχειρηματολογία ἢ ἐμπειρικὴ παρατήρηση (τὸ σύνολο τῶν σημείων αὐτῶν συγκροτεῖ τὴν «φυσικὴ γλώσσα» τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους)· και, τρίτον, σημεῖα «τὰ ὁποῖα ἂν καὶ καὶ προηγουμένως δὲν διαθέτουμε καμιὰ ἰδέα ἢ ἀντίληψη τῶν πραγμάτων ποὺ σημαίνουν, ἐν τούτοις τὰ ὑπονοοῦν ἢ τὰ ἐμφανίζουν διαμέσου κάποιας οἱονεὶ φυσικῆς μαγείας, καὶ ἀμέσως μᾶς δίνουν μιὰν ἔννοια καὶ δημιουργοῦν πίστη σ’ αὐτήν». [7] Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, tr. F. Max Mueller (New York: Anchor, 1966), Πρόλογος στὴν β΄ ἔκδοση, xxxii: «(Ἡ μεταφυσική) … ἔχει μεταβληθεῖ μᾶλλον σὲ ἕνα πεδίο μάχης, εἰδικὰ προορισμένο φαίνεται γιὰ ἐκείνους ποὺ ἐπιθυμοῦν νὰ ἀσκοῦνται σὲ ψεύτικες μάχες ὅπου κανένας ἀπὸ τοὺς μαχητὲς δὲν ἔχει κατορθώσει νὰ κατακτήσει μέχρι τώρα οὔτε πιθαμὴ ἐδάφους ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ τὴν ἀποκαλέσει μόνιμα δική του». [8] Πλάτων, Σοφιστής, 246a: «Καὶ μὴν ἔοικε γε ἐν αὐτοῖς οἷον γιγαντομαχία τις εἶναι διὰ τὴν ἀμφισβήτησιν περὶ τῆς οὐσίας πρὸς ἀλλήλους». [9] John Locke, Essay Concernin Human Understanding, Book IV, ch. XIX. [10] Γιὰ μιὰ διεξοδικὴ συζήτηση τοῦ θέματος τοῦ «ἐνθουσιασμοῦ» στὸ ἱστορικό του καὶ διανοητικό του πλαίσιο μετὰ τοὺς Θρησκευτικοὺς Πολέμους τοῦ 16ου καὶ 17ου αἰώνα, βλ. J.G.A. Pocock, “Enthusiasm: The Anti-Self of the Elightenment”, The Huntington Library Quarterly, vol. 60, no. 1-2, 1997, 7-28. Ὁ Πόκοκ ἀναπτύσσει καταρχὴν τὴν ἰδέα ὅτι ὁ Διαφωτισμὸς δὲν εἶναι ἕνα ἑνιαῖο καὶ ὁμοιογενὲς φαινόμενο, ἀλλὰ ἀντίθετα μία «οἰκογένεια λόγων» (family of discourses) μὲ ἐθνικὰ χαρακτηριστικά. Στὴ συνέχεια περιγράφει πῶς ἡ συζήτηση περὶ ἐνθουσιασμοῦ ὑπερέβη τὸ ἀρχικὸ χριστιανικὸ ἐκκλησιαστικό της πλαίσιο στὴν Ἀγγλία γιὰ νὰ γίνει ἕνα φιλοσοφικὸ παράδειγμα (paradigm) κατὰ τὸ ὁποῖο ὁ ἀνθρώπινος νοῦς ταυτίζεται μὲ τὴν οὐσία τοῦ Εἶναι καὶ συνεπῶς μὲ τὸν Θεό. Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ ἐπιθεώρηση τῆς βιβλιογραφίας σχετικὰ μὲ τὸν ἐνθουσιασμό, βλ. Michael Hyde, “The Reaction to Enthusiasm in the Senenteenth Century: Towards an Integrative Approach”, The Journal of Modern History, vol. 53, no. 2, 1981, 258-280. [11] Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ συζήτηση τῶν τυπικῶν λογικῶν ἀντιφάσεων ποὺ ὑπάρχουν στὴν θέση τοῦ Λὸκ πὼς ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι μιὰ πρόταση εἶναι θεία ἀποκάλυψη πρέπει νὰ στηρίζεται σὲ λόγους, πράγμα ποὺ στὴν δική του ἐπιστημολογία δὲν παρέχει παρὰ πιθανολογικὴ στήριξη, βλ. Paul Helm, “Locke on Faith and Knowledge”, The Philosophical Quarterly, vol. 23, no. 90, 1973, 52-66. Γιὰ περαιτέρω συζήτηση ποὺ ἐπιχειρηματολογεῖ ὅτι ἡ ἄποψη τοῦ Λὸκ γιὰ τὴ σχέση ἀνάμεσα στὴν πίστη καὶ στὴν γνώση κατάγεται ἀπὸ τὴν θεωρία τῆς «συμπληρωματικότητας» ποὺ βρίσκουμε στὸν Θωμᾶ Ἀκινάτη, πράγμα ποὺ μετριάζει τὴν ὀξύτητα τῶν λογικῶν προβλημάτων ποὺ ὑπογραμμίζει ὁ Χέλμ, βλ. David C. Snyder, “Faith and Reason in Locke’s Essay”, Journal of the History of Ideas, vol. 47, no. 2, 1986, 197-213. [12] Anthony Ashley Cooper, Earl of Shaftesbury, Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times (Indianapolis: Liberty Fund, 2001), vol. 1, 12-32. [13] Ὁ ἰσχυρισμὸς τοῦ Σέιφτσμπουρυ ὅτι ὁ Σωκράτης ὠφελήθηκε ἀπὸ τὴν κριτικὴ τοῦ Ἀριστοφάνη στὶς Νεφέλες ἀμφισβητήθηκε ἔντονα ὅταν διατυπώθηκε. Ἡ πηγὴ γιὰ τὸ ἐπεισόδιο τῆς παρουσίας τοῦ Σωκράτη κατὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου εἶναι ὁ Κλαύδιος Αἰλιανὸς στὸ Varia Historia. Παρόμοιες ἀφηγήσεις βρίσκονται στὸν Πλούταρχο καὶ τὸν Διογένη Λαέρτιο. Γιὰ τὴν πλήρη συζήτηση τοῦ θέματος, βλ. Raymond A. Anselment, “Socrates and The Clouds: Shaftesbuty and a Socratic Tradition”, Journal of the History of Ideas, vol. 39, no.2, 1978, 171-182. [14] Immanuel Kant, Dreams of a Spirit-Seer Illustrated by Dreams of Metaphysics (New York: Macmillan, 1900). [15] Ὅ.π., 1-66, ὅπου ἡ ἄποψη αὐτὴ συνοψίζεται λεπτομερῶς. [16] Γιὰ τὴν ἀντίληψη τοῦ Κὰντ σχετικὰ μὲ τὴν νευτώνεια ἐπιστήμη κατὰ τὴν προ-κριτικὴ περίοδο τῆς σκέψης του, ἀπ’ ὅπου κατάγονται οἱ ἔννοιες αὐτές, καθὼς καὶ γιὰ τὸν ρόλο ποὺ ἔπαιξαν τὰ Ὄνειρα στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἐπιστημονικοῦ στοχασμοῦ τοῦ Κάντ, βλ. Ronald. S. Calinger, “Kant and Newtonian Science”, Isis, vol. 70, no. 3, 1979, 349-362. [17] Immanuel Kant, Dreams, Part First, Chapter II, 58-59. [18] Οἱ καταχρηστικὲς μορφὲς τοῦ πνευματικοῦ πόθου ἀποδίδονται στὰ γερμανικὰ μὲ τὸν ὅρο Schwaermerei ποὺ σχετίζεται ἐτυμολογικὰ μὲ τὸ ἄγριο στριφογύρισμα τοῦ μελισσιοῦ. Ἡ λέξη αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ τὸ γερμανικὸ ἀντίστοιχο τοῦ enthusiasm στὰ ἀγγλικά. Γιὰ μιὰ λεπτομερὴ ἀνάλυση τῶν καταβολῶν τοῦ ἐνθουσιασμοῦ στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ σκέψη, γιὰ τὸν ἀγώνα τοῦ Κὰντ ἐνάντια στὴν Schwaermerei καὶ τὴν ὑπόρρητη σύνδεσή της μὲ τὴν φρενοβλάβεια, βλ. Peter Fenves, “The Scale of Enthusiasm”, The Huntington Library Quarterly, vol. 60, no. 1-2, 1997, 117-152. [19] Σχετικὰ μὲ τὴν ὕπαρξη στὴν ἰνδικὴ διανοητικὴ παράδοση ἑνὸς ρωμαλέου ρεύματος ὀρθολογισμοῦ, βλ. Amartya Sen, The Argumentative Indian (London: Allen Lane, 2005).

Ὁ Λόγος καὶ τὸ ἀντίθετό του: ἡ πληρότητα τοῦ Διαφωτισμοῦ

Σύνδεση