Γιόαν Ντερκ βαν ντερ Καπέλλεν: «Προς τον λαό των Κάτω Χωρών»

Το 1780 οι Κάτω Χώρες, οι οποίες από το 1581 αποτελούσαν μια συνομοσπονδία επτά επαρχιών, έχουν πλέον χάσει ένα σημαντικό μέρος από την παλαιά αίγλη τους. Δεν είναι η μεγάλη εμπορική και καινοτόμος δύναμη που εντυπωσίασε την Ευρώπη, καθώς η διαρκής αντιπαράθεση με τη Μεγάλη Βρετανία υπήρξε καταστροφική γι’ αυτές τόσο σε εμπορικό όσο και σε στρατιωτικό επίπεδο. Η χώρα συνεχίζει να διοικείται από δημοτικά και επαρχιακά συμβούλια, τα οποία επανδρώνονται από ελάχιστες αριστοκρατικές οικογένειες (regenten), ενώ το πολίτευμα παραμένει τύποις αβασίλευτο, αφού η θέση του τοποτηρητή (Stathouder) καταλαμβάνεται από το 1747 κληρονομικώ δικαίω από μέλη του βασιλικού οίκου της Οράγγης, τα οποία είναι σε θέση συνήθως να καθορίζουν τη σύνθεση των συμβουλίων, να έχουν τον τελευταίο λόγο, όταν προκύπτουν πολιτικές διαφωνίες, και να διατηρούν τακτικό στρατό. Η κατάσταση αυτή προκάλεσε την αντίδραση ενός τμήματος μορφωμένων αστών, που έβλεπαν τον εαυτό τους να αποκλείεται από την άσκηση της εξουσίας και τη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, αντίδραση η οποία έγινε γνωστή ως το κίνημα των πατριωτών.[1] Το κίνημα αυτό διογκώθηκε σταδιακά, με αποτέλεσμα σε πολλές περιοχές να συγκροτηθούν πολιτοφυλακές και «ελεύθερα σώματα» με τη συμμετοχή των πολιτών και να αντικατασταθούν τα δημοτικά συμβούλια των πατρικίων με καινούργια αιρετά συμβούλια, όπως αυτό της Ουτρέχτης, τα οποία ήταν περισσότερο αντιπροσωπευτικά του πληθυσμού. Ωστόσο, ο τοποτηρητής, ο Γουλιέλμος Ε΄, παρά τις ήττες που υπέστη διατήρησε τον έλεγχο ορισμένων επαρχιών, ενώ σε άλλες ο πληθυσμός διχάστηκε, με την εργατική τάξη να υποστηρίζει τον οίκο της Οράγγης και τους αστούς να υποστηρίζουν τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του κινήματος των πατριωτών. Δημιουργήθηκε ένα κλίμα πολιτικής αστάθειας, αβεβαιότητας και συγκρούσεων που έφερε την χώρα στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Την λύση, προσωρινά βέβαια, έδωσε ο πρωσικός στρατός, ο οποίος το 1787 παρενέβη υπέρ του Γουλιέλμου, αποκαθιστώντας όλες τις εξουσίες που ο τοποτηρητής είχε χάσει. Οι μεταρρυθμίσεις έλαβαν τέλος και οι πατριώτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα ή να αποσυρθούν από την πολιτική ζωή. Η κατάσταση θα αλλάξει υπέρ των πατριωτών με τη Γαλλική Επανάσταση, την εισβολή των γαλλικών στρατευμάτων και την ίδρυση της Πολιτείας των Μπαταβών (1795-1806). Ένα από τα προγραμματικά κείμενα του κινήματος των πατριωτών, το οποίο μεταφράζουμε αποσπασματικά, είναι το Προς τον λαό των Κάτω Χωρών (Aan het Volk van Nederland) που δημοσιεύτηκε ανώνυμα το 1781 και αμέσως απαγορεύτηκε.[2] Σήμερα γνωρίζουμε ότι συγγραφέας του είναι ο βαρώνος Γιόαν Ντερκ βαν ντερ Καπέλλεν τοτ ντεν Πολ (1741-1784) από το Τίελ του Γκέλντερλαντ.[3] Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, ασχολήθηκε με τη μελέτη της ιστορίας, ενώ, παρά τη θρησκευτικότητά του, θα εκδηλώσει μια έντονη υπαρξιακή ανησυχία για την πληθωρική και διαχρονική παρουσία του κακού στον κόσμο.[4] Στη συνέχεια, όμως, όπως ο ίδιος αναφέρει, αντί να αρκεστεί στην ήσυχη και άνετη ζωή ενός ευγενούς της επαρχίας, αποφάσισε να κατέβει στον πολιτικό στίβο και (μετά από αρκετές δυσκολίες) να καταλάβει το 1771 θέση στη γενική συνέλευση της γειτονικής επαρχίας του Οφεράισσελ με έναν και μοναδικό στόχο: να αντιταχθεί στο άδικο καθεστώς που είχε επιβληθεί στην πατρίδα του.[5] Έτσι, στρεφόμενος ουσιαστικά εναντίον της τάξης στην οποία ανήκε, θα συνταχθεί με την πλευρά των πολλών, των αδύνατων και αφανών και θα προσπαθήσει να τους παρακινήσει να προχωρήσουν σε μια σειρά δημοκρατικών μετριοπαθών μεταρρυθμίσεων, τις οποίες έκρινε αναγκαίες για την αντιστροφή της καθοδικής πορείας στην οποία είχε μπει η χώρα εξαιτίας της πολιτικής του οίκου της Οράγγης και των επιφανών συνεργατών του. Ο πρόωρος θάνατός του δεν θα του επιτρέψει να αναλάβει έναν πιο ηγετικό ρόλο, αλλά η επίδρασή του στο κίνημα των πατριωτών θα είναι καθοριστική. Διαβάζοντας κανείς σήμερα το Προς τον λαό των Κάτω Χωρών –πέρα από κάποιους συνειρμούς που έρχονται αναπόφευκτα στον νου και αφορούν mutatis mutandis οικείες καταστάσεις, και εκτός από την κοινή σε πολλούς συγγραφείς της εποχής εκείνης προσπάθεια να συνθέσουν ένα ιστορικό αφήγημα που θα εξυπηρετούσε τις πολιτικές στοχεύσεις τους– διακρίνει τρία βασικά μοτίβα. Το πρώτο σχετίζεται με το πρόταγμα του Διαφωτισμού sapere aude (τόλμα να γνωρίζεις). Ο Βαν Καπέλλεν σε πολλά σημεία του έργου του προτρέπει τους συμπολίτες του να κρίνουν με τις δικές τους νοητικές δυνάμεις την πολιτική κατάσταση της χώρας, αντιμετωπίζοντας παράλληλα με ιδιαίτερη καχυποψία και δυσπιστία τον λόγο της εξουσίας. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει τον κλήρο, όταν ο τελευταίος απομακρύνεται από τα αμιγώς θρησκευτικά καθήκοντά του και εμπλέκεται στην πολιτική. Στις περιπτώσεις αυτές, ο συγγραφέας θεωρεί πως οι ιερείς όχι μόνο δεν περιβάλλονται από κανενός είδους αυθεντία, αλλά ότι ο από άμβωνος λόγος τους μπορεί να αποτελεί προϊόν συναλλαγής με τον τοποτηρητή επ’ αμοιβαίω οφέλει. Στην πολιτική δεν έχει σημασία μόνο το τι λέει κανείς αλλά το γιατί το λέει και το αν το πιστεύει πραγματικά. Το δεύτερο μοτίβο είναι η παλαιά ρεπουμπλικανική παράδοση, η οποία αντιμετωπίζει τη διατήρηση μόνιμων στρατιωτικών δυνάμεων που υπάγονται στον βασιλέα ή τον ηγεμόνα και ελέγχονται άμεσα από αυτόν ως πηγή σοβαρών δεινών για την πολιτεία. Δεν είναι μόνο οι φορολογικές αφαιμάξεις που απαιτούνται για τη συντήρησή τους, αλλά και ο φόβος ότι μπορούν ανά πάσα στιγμή να χρησιμοποιηθούν για τον περιορισμό ή την κατάλυση της ελευθερίας των πολιτών. «Αυτός που διαθέτει στρατό μπορεί να κάνει ό,τι θέλει». Να μην λησμονούμε ότι μία από τις αρχές που επέβαλε το αγγλικό κοινοβούλιο στους καινούργιους βασιλείς κατά την Ένδοξη Επανάσταση του 1688 ήταν ότι «η συγκρότηση ή η διατήρηση ενός μόνιμου στρατού εντός του Βασιλείου εν καιρώ ειρήνης, χωρίς τη συγκατάθεση του Κοινοβουλίου, είναι παράνομη». Ο Βαν Καπέλλεν θα αξιοποιήσει την παράδοση των τοπικών πολιτοφυλακών ‒όπως απαθανατίστηκαν με τη Νυχτερινή Περίπολο του Ρέμπραντ (1642)‒ για να καλέσει τους πολίτες να οπλιστούν και να λειτουργήσουν ως αντίβαρο στον μισθοφορικό στρατό του τοποτηρητή.[6] Βέβαια, στα τέλη του 18ου αιώνα έχει αρχίσει να γίνεται ευρύτερα αποδεκτή η αναγκαιότητα ενός τακτικού και μόνιμου στρατού, κάτι που αποδέχεται ο Βαν Καπέλλεν, και θα φανεί και στις σχετικές συζητήσεις που έλαβαν χώρα στην Αμερική στο πλαίσιο της επικύρωσης του Συντάγματος του 1787. Το ζήτημα είναι εάν αυτός θα συγκροτείται από πολίτες ή από ξένους μισθοφόρους, καθώς και η νομιμότητα της πολιτικής αρχής (μοναρχικής ή δημοκρατικής) στην οποία θα υπάγεται. Ίσως, όμως, το πλέον αξιοσημείωτο στοιχείο τού Προς τον λαό των Κάτω Χωρών από τη σκοπιά της ιστορίας των πολιτικών ιδεών είναι η προβολή μιας τολμηρής, σαφούς και συμπεριληπτικής αντίληψης περί δημοκρατίας ως λαϊκής κυριαρχίας και ο τρόπος δικαιολόγησής της. Ο συγγραφέας τάσσεται υπέρ μιας μορφής πολιτικής διακυβέρνησης που βασίζεται στο πρότυπο διοίκησης μιας διάσημης εμπορικής εταιρείας, της Ολλανδικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών που ιδρύθηκε το 1602. Οι μέτοχοι αυτής της εταιρείας αποφασίζουν κατά πλειοψηφία και επί ίσοις όροις για τον τρόπο λειτουργίας της και αναθέτουν σε επιλεγμένα και ικανά στελέχη την εφαρμογή των αποφάσεών τους. Στα στελέχη αυτά «παραχωρούν μόνο όση εξουσία είναι αναγκαία για να φέρουν εις πέρας το έργο που έχουν αναλάβει και για το οποίο έχουν προσληφθεί» και τα αξιολογούν ανάλογα με τα αποτελέσματα των προσπαθειών τους. Κατ’ αναλογίαν, το πολίτευμα των Ηνωμένων Κάτω Χωρών θα πρέπει να γίνεται αντιληπτό με παραπλήσιο τρόπο. Τα μέλη του λαού, και εδώ συμπεριλαμβάνονται οι πλούσιοι και οι φτωχοί, οι ευγενείς και οι ταπεινής καταγωγής, είναι οι (χωρίς κεφάλαιο) ισότιμοι μέτοχοι μιας πολιτικής εταιρείας, η οποία αποσκοπεί στην προαγωγή της ευτυχίας τους και στη διασφάλιση των δικαιωμάτων τους. Επειδή, όμως, οι πολίτες-μέτοχοι δεν μπορούν λόγω ανυπέρβλητων φυσικών περιορισμών να συγκροτήσουν μια ενιαία συνέλευση και δεν είναι όλοι εξίσου αποτελεσματικοί ως προς την προώθηση των κοινών στόχων, εκλέγουν αντιπροσώπους –σε διάφορα επίπεδα διοίκησης, συμπεριλαμβανομένου και του τοποτηρητή–, οι οποίοι καλούνται να επιτύχουν αυτούς τους στόχους. Οι εν λόγω αντιπρόσωποι βρίσκονται σε υπαλληλική σχέση με τους πολίτες-μετόχους, είναι υπόλογοι σε αυτούς και οφείλουν να τους ενημερώνουν τακτικά για τα πεπραγμένα τους. Όποια και να ήταν τα ευρύτερα κίνητρα του Βαν Καπέλλεν[7] και όποιες και να ήταν οι εκτιμήσεις του για το μέγεθος των εφικτών αλλαγών που απαιτούνταν στις Κάτω Χώρες κατά τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία,[8] το μοντέλο που αδρομερώς περιγράφει αποτελεί μία από τις πρώτες σαφείς διακηρύξεις υπέρ της αβασίλευτης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που εμφανίζονται στην ηπειρωτική Ευρώπη πριν από το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης. Λαέ των Κάτω Χωρών!Συμπολίτες! … Η παραπλάνηση και η κακομεταχείριση που έχετε υποστεί δεν είναι πρόσφατη. Εδώ και διακόσια χρόνια, για να μην αναφερθώ σε προγενέστερες περιόδους, βρίσκεστε στο έλεος κάποιων φιλόδοξων προσώπων, τα οποία –με το πρόσχημα ότι φροντίζουν για τις ελευθερίες και τα συμφέροντά σας– έχουν ως μοναδικό στόχο τους, και μάρτυς μου ο Θεός στον οποίο θα λογοδοτήσω γι’ αυτό το κείμενο, να θέσουν τους ελεύθερους τράχηλούς σας υπό έναν κληρονομικό ζυγό. … Εάν ένα έθνος επιθυμεί να διαφυλάξει την ελευθερία του, οφείλει να επαγρυπνεί διαρκώς και να μην περιβάλλει με απόλυτη εμπιστοσύνη κανέναν θνητό. Αντιθέτως, θα πρέπει να αντιμετωπίζει με δυσπιστία οποιονδήποτε άνθρωπο είναι φορέας εξουσίας. Ειδικότερα, θα πρέπει να επιτηρεί διαρκώς τους ηγεμόνες και τους αριστοκράτες, καθώς από καταβολής κόσμου η εμπειρία έχει δείξει ότι ακόμα και οι καλύτεροι απ’ αυτούς συνήθως έχουν την τάση να διευρύνουν με ιδιοτέλεια και παρανόμως τις εξουσίες που τους έχουν εμπιστευθεί. Εξουσία ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου! Γι’ αυτό, συμπολίτες μου, επαγρυπνείτε και θα διατηρήσετε την ελευθερία σας. … Δώστε σ’ αυτούς που ομιλούν για πράγματα που γνωρίζουν την αξία που τους αρμόζει. Το ίδιο να κάνετε και με τον κλήρο, υπό την προϋπόθεση ότι σας διδάσκει τα θρησκευτικά καθήκοντά σας. Τα μέλη του αμείβονται για την μελέτη αυτών των καθηκόντων, αλλά δεν γνωρίζουν τίποτα από πολιτική. Επομένως, πιστέψτε τον πολιτικό, ή καλύτερα τον ανώνυμο έντιμο συμπολίτη σας, που χωρίς εμπάθεια και προκατάληψη έχει εντοπίσει την αιτία των εξελίξεων που συμβαίνουν σε αυτήν τη χώρα. … Συμπολίτες, προσέχετε τους μεγαλόσχημους. Σχεδόν όλοι τους είναι αφοσιωμένοι στον ηγεμόνα λόγω της θέσης, του αξιώματός τους ή για τον απλό λόγο ότι ζουν στην αυλή του. Το τελευταίο είναι η αιτία της απόλυτης διαφθοράς που τους χαρακτηρίζει. Συνήθως αδιαφορούν για τους όρκους, τις υποχρεώσεις τους ή το καλό της πατρίδας. Πιστεύουν ότι οι ζημίες που υφίστανται αυτοί, όπως και οι άλλοι, από την παρακμή του εμπορίου και την ύφεση θα αντισταθμίζονται από την εύνοια του ηγεμόνα, ο οποίος διαθέτει πάντα τη δυνατότητα να τους κάνει πλούσιους, και αυτό είναι κάτι που ομολογουμένως τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα. … Συμπατριώτες, προσέχετε όλους αυτούς τους στρατιωτικούς ηγέτες, καθώς είναι γνωστό τοις πάσι ότι καταδυνάστευαν πάντα και παντού τους συμπολίτες τους.[9] Στην Ευρώπη η ελευθερία χάθηκε από τη στιγμή που οι ηγεμόνες απέκτησαν μόνιμους στρατούς. Σε παλαιότερες εποχές, όταν δεν υπήρχαν ακόμα επαγγελματίες στρατιώτες, οι βασάλοι συνεκστράτευαν με τους κατοίκους των πόλεων και τους αγρότες. Οι ηγεμόνες, γνωρίζοντας ότι όλοι αυτοί ήταν απρόθυμοι να τους βοηθήσουν να υποδουλώσουν τις χώρες τους, πρότειναν διά των εξωνημένων αξιωματούχων τους στον λαό να συνεισφέρει σε χρήμα παρά να συμμετέχει στις μάχες και να παραμελεί με αυτόν τον τρόπο τις εργασίες ή να θέτει σε κίνδυνο τις ζωές των μελών του. Οι εισφορές θα χρησιμοποιούνταν για την πρόσληψη στρατιωτών. Οι ασυλλόγιστοι άνθρωποι ικανοποιήθηκαν με αυτό το σχέδιο, χωρίς να υποπτευθούν τις φυσικές επιπτώσεις του. Από τη στιγμή που οι ηγεμόνες άρχισαν να διαθέτουν μόνιμα στρατεύματα, τα οποία ελέγχονταν αποκλειστικά από αυτούς και ήταν αποκομμένα από το υπόλοιπο έθνος, μπορούσαν πλέον να κάνουν ό,τι θέλουν. Καμία πόλη ή περιοχή δεν ήταν σε θέση να υπερασπιστεί τα δικαιώματα ή τα προνόμιά της. Η ιστορία δείχνει ότι οι λαοί που στενάζουν σήμερα υπό τον ζυγό αυθαίρετων και μοναρχικών κυβερνήσεων –συμπεριλαμβανομένων των Ισπανών, των Γάλλων και όλων των Γερμανών– υπήρξαν στο πρόσφατο παρελθόν ελεύθεροι και υποδουλώθηκαν αποκλειστικά από μισθοφόρους, χωρίς να έχουν κατορθώσει μέχρι στιγμής να υπερασπίσουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους, όσο καλά κι αν περιγράφονταν και κατοχυρώνονταν σε παλιά σύμφωνα και περγαμηνές. … Αυτός που διαθέτει στρατό μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Μπορεί να παραδώσει στον εχθρό το επικερδές εμπόριό μας, τα πολεμικά πλοία μας,[10] τις αποικίες μας. Ακόμα, μπορεί να ανακηρυχθεί σε μονάρχη παραβιάζοντας τον νόμο. Οι ανυπεράσπιστες μάζες που αποτελούν το έθνος δεν θα μπορούν να συγκρατούν τις φιλοδοξίες του και θα υφίστανται παθητικά τις παρεκτροπές του. Κατά συνέπεια, ένα έθνος που ενεργεί με σοφία και σύνεση θα πρέπει να φροντίζει πάντα να είναι κυρίαρχο σε όλη την επικράτεια. … Συμπατριώτες, οπλιστείτε και αρχίστε να ασχολείστε με τα δημόσια ζητήματα. Σας αφορούν άμεσα. Η χώρα ανήκει σε όλους εσάς από κοινού και όχι μόνο στον ηγεμόνα και στον περίγυρό του που θεωρούν ότι εσείς, οι κάτοικοι των Κάτω Χωρών, οι απόγονοι των αρχαίων Μπαταβών, αποτελείτε ιδιοκτησία την οποία έχουν κληρονομήσει και σας αντιμετωπίζουν σαν βόδια ή πρόβατα που μπορούν να σφάζουν, να απομυζούν ή, ανάλογα, να καλομεταχειρίζονται είτε με σκοπό το κέρδος είτε την ικανοποίηση της μοχθηρίας τους. Οι άνθρωποι που ζουν σε μια χώρα, οι κάτοικοί της, αυτοί που μένουν στις πόλεις ή στην ύπαιθρο, είτε πλούσιοι είτε φτωχοί, είτε επιφανείς είτε συνηθισμένοι, όλοι αυτοί είναι οι πραγματικοί ιδιοκτήτες, κύριοι και αφέντες της. Πρέπει να ορίζουν τους κυβερνήτες τους και να νομοθετούν. Ο λαός δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια μεγάλη πολιτική εταιρεία. Οι τοπικοί άρχοντες, οι αρχές, οι αξιωματούχοι, ο ηγεμόνας και κάθε άλλος φορέας προσωρινής εξουσίας, όλοι αυτοί είναι απλώς διευθυντές, διοικητές και ταμίες σ’ αυτή την εταιρεία και ως εκ τούτου είναι λιγότερο σημαντικοί από τα μέλη της, δηλαδή το συλλογικό σώμα του έθνους. Για παράδειγμα, η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών αποτελεί έναν συνεταιρισμό εμπόρων που έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους για να εμπορεύονται στις Ινδίες. Ο μεγάλος αριθμός τους και η απόσταση που χωρίζει τους τόπους διαμονής τους δεν τους επιτρέπουν να συνέρχονται σε σώμα εξακολουθητικά ή να μπορούν να διαχειρίζονται προσωπικά τις υποθέσεις της εταιρείας. Επιπροσθέτως, η διαχείριση αυτών των υποθέσεων προϋποθέτει δεξιότητες και ικανότητες που δεν βρίσκονται στον καθένα απ’ αυτούς. Γι’ αυτόν τον λόγο αποφάσισαν να ορίσουν διαχειριστές και υπαλλήλους. Τους αποζημιώνουν για την εργασία που προσφέρουν και τους παραχωρούν μόνο όση εξουσία είναι αναγκαία για να φέρουν εις πέρας το έργο που έχουν αναλάβει και για το οποίο έχουν προσληφθεί. Οι διευθυντές αυτοί προφανώς έχουν μεγαλύτερη δύναμη στην εταιρεία απ’ ό,τι κάθε εταίρος ξεχωριστά, καθώς και από μια μειοψηφούσα ομάδα εταίρων. Ωστόσο, εάν το σύνολο ή η απόλυτη πλειοψηφία των εταίρων επιθυμεί αλλαγές ως προς την πολιτική της εταιρείας –δηλαδή αλλαγές ως προς τα ζητήματα που τους αφορούν– τα διευθυντικά στελέχη, υποχρεούνται να συμμορφώνονται με τις επιθυμίες των τελευταίων. Δεν είναι παρά οι υπηρέτες των εταίρων, η πλειοψηφία των οποίων αποτελεί τον πραγματικό ιδιοκτήτη, κύριο και αφέντη της εταιρείας. Η κατάσταση της μεγάλης εταιρείας του έθνους είναι παρόμοια. Οι προύχοντες που σας κυβερνούν, ο ηγεμόνας ή όποιος άλλος έχει εξουσία σε αυτήν τη χώρα, την ασκούν στο όνομά σας. Το σύνολο της εξουσίας τους απορρέει από σας. Είστε οι εταίροι, οι ιδιοκτήτες, και οι κύριοι της εθνικής εταιρείας που αποκαλείται Ηνωμένες Κάτω Χώρες. Αντίθετα, οι προύχοντες είναι απλώς οι διευθυντές και οι ταμίες αυτής της εταιρείας. Πληρώνονται από τον δημόσιο κορβανά, δηλαδή από εσάς. Επομένως, βρίσκονται στην υπηρεσία σας, είναι οι υπηρέτες σας και υπόκεινται στη βούληση της πλειοψηφίας σας, στην οποία οφείλουν υπακοή και είναι υπόλογοι. Εξάλλου, όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι. Εκ φύσεως κανένας δεν έχει εξουσία σε κανέναν. Κάποιοι μπορεί να είναι περισσότερο ταλαντούχοι, σωματικά ισχυρότεροι ή να διαθέτουν μεγαλύτερο πλούτο, αλλά αυτά τα συμβεβηκότα δεν τους δίνουν το δικαίωμα να άρχουν επί των λιγότερο ταλαντούχων, των αδύναμων και των φτωχών. Ο Θεός, ο πατέρας μας, δημιούργησε τους ανθρώπους για να κατακτήσουν την ευτυχία και ανέθεσε σε όλους ανεξαιρέτως το καθήκον να καταστήσουν αλλήλους όσο το δυνατόν ευτυχέστερους. Οι άνθρωποι προκειμένου να πραγματώσουν αυτό το μεγάλο θεϊκό σχέδιο, δηλαδή την προαγωγή της ευτυχίας τους, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το καλύτερο που έχουν να κάνουν είναι να συγκροτούν πολυπληθείς συσσωματώσεις –ενίοτε με εκατομμύρια μέλη– και να ιδρύουν μεγάλες εταιρείες στις οποίες όλοι συμμετέχουν ως εκ φύσεως ισότιμα μέλη και κανείς δεν είναι υποτελής κανενός. Σε αυτές τις εταιρείες, οι οποίες συνήθως αποκαλούνται πολιτικές κοινωνίες, οι εταίροι ενώνουν τις δυνάμεις τους για να προάγουν αμοιβαία την ευτυχία τους και να προστατεύουν τα ιδιοκτησιακά και τα νόμιμα αποκτημένα δικαιώματά τους. … Αυτά είναι τα δικαιώματα του έθνους! Αυτά είναι τα δικαιώματά σας! Αυτοί που σας λένε κάτι διαφορετικό –ακόμα και από άμβωνος– είτε είναι εχθροί σας και έχουν χρηματιστεί από τον ηγεμόνα και τον περίγυρό του είτε δεν έχουν ιδέα από σοβαρή πολιτική. Μην τους πιστεύετε. Αναλογιστείτε όλα όσα σας έχω μεταφέρει με σαφήνεια και ευκρίνεια. Και τότε θα πειστείτε για τις αλήθειες που σας αποκάλυψα και θα αντιληφθείτε την απάτη αυτών που τις κρύβουν ή τις αποστερούν από σας. … Οι ευγενείς μετά τον θάνατο του τελευταίου τοποτηρητή [του Γουλιέλμου Δ΄] αντί να αποδώσουν στους απλούς ανθρώπους τα καταπατημένα δικαιώματά τους· αντί να τους εξασφαλίσουν το μερίδιο στη διακυβέρνηση και τη διαχείριση των δημοσίων ζητημάτων που τους αναλογεί ή έστω κάποιον έλεγχο επί των κυβερνώντων· αντί να τους παραχωρήσουν το δικαίωμα να εκλέγουν τους άρχοντές τους είτε άμεσα είτε διαμέσου αντιπροσώπων· αντί να σταματήσουν να επιβάλλουν φόρους και άλλα βάρη χωρίς τη συγκατάθεσή τους· αντί να τους κάνουν να συνειδητοποιήσουν ότι είναι πλέον ελεύθεροι μετά τον θάνατο αυτού του τοποτηρητή· σφετερίστηκαν σχεδόν το σύνολο της εξουσίας. … Γι’ αυτό, αγαπημένοι μου συμπατριώτες, σας εξορκίζω να προσέχετε σε ποιον εμπιστεύεστε την εξουσία και ποτέ να μην αφήνετε τα ηνία της ύπατης εξουσίας από τα χέρια σας. … Συμπατριώτες, οι πρίγκιπες της Οράγγης, όσο ευνοϊκά και να παρουσιάζονται από τα παράσιτα και τα έμμισθα όργανά τους, δεν διαφέρουν σε τίποτα από τους άλλους ηγεμόνες. Λαμβάνουν την ίδια διεστραμμένη αυλική εκπαίδευση. Από τα γεννοφάσκιά τους γαλουχούνται με τα ίδια συναισθήματα, την ίδια αλαζονεία, την ίδια έπαρση, τις ίδιες φιλοδοξίες, την ίδια υπεροψία. Από τα γεννοφάσκιά τους συνηθίζουν να μη συναντούν καμία αντίδραση ή αντίρρηση, και αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορούν να υπομείνουν την αντίσταση και τους ελέγχους που σχετίζονται με τα δικαιώματα και τα προνόμια της χώρας, τα οποία δεν μπορούν με τίποτα να ανεχθούν. Περιβάλλονται από την ίδια αυλή, απολαμβάνουν τον ίδιο τρόπο ζωής· κοντολογίς, είναι ηγεμόνες και συμπεριφέρονται ως ηγεμόνες. Επιθυμούν να έχουν εύπορους δούλους, όπως και οι άλλοι μονάρχες που είναι θετικοί στο να γίνεται εμπόριο των υπηκόων τους. Θα ήθελαν να δουν το εμπόριο να ανθίζει στο Άμστερνταμ, το οποίο τώρα φθίνει, μόνο εάν αυτή η πόλη άνοιγε τις πύλες της στη φρουρά του τοποτηρητή και άφηνε σ’ αυτόν τον ορισμό της τοπικής κυβέρνησης. Ωστόσο, δεν επιδεικνύουν καμία ανοχή στους ισχυρούς και εύπορους κατοίκους που είναι ελεύθεροι και τολμούν να προβάλλουν σοβαρά αιτήματα και να ανατρέπουν τα σχέδιά τους. Το ρητό «η ελευθερία του λαού είναι η δουλεία του κυρίαρχου» ισχύει απόλυτα. … Προσευχηθήκατε για έναν τοποτηρητή και σας έδωσαν τον Γουλιέλμο Δ΄, όπως τον Σαούλ στους Ισραηλίτες. Τι είναι το καλύτερο που έκανε αυτός για εσάς; Μήπως αυτός –ή ο γιος του που τώρα σας καταπιέζει [Γουλιέλμος Ε΄]‒ αποκατέστησαν τα δικαιώματα και τα προνόμια που είχατε χάσει; Μήπως εκλέγετε τους άρχοντες και τους απεσταλμένους σας; Μήπως πληρώνετε λιγότερους φόρους; Μήπως σας συμβουλεύονται για το ύψος και τη φύση των φόρων που πληρώνετε; Μήπως δίνει κανείς λόγο σε σας για τις δημόσιες δαπάνες, δηλαδή για τα χρήματα που προέρχονται από τον μόχθο σας; Έχει κανείς από σας σοβαρή πληροφόρηση για το τι στοιχίζει κάθε χρόνο ο τοποτηρητής και οι συν αυτώ; Τι κερδίσατε από την αλλαγή της κυβέρνησης πάρεξ έναν καινούργιο αφέντη που θα είναι πιο δύσκολο να εκθρονίσετε απ’ ό,τι τους προηγούμενους τυράννους σας; … Πιστέψτε με, φίλοι μου. Η εξαπάτηση και η παραπλάνηση είναι ίδιον των ηγεμόνων όπως και ο διαρκής αγώνας τους για την κατάκτηση της ύπατης εξουσίας. Δεν υπάρχει ούτε πρόκειται να υπάρξει ελευθερία σε μια χώρα όπου ένα και μόνο πρόσωπο διοικεί κληρονομικώ δικαίω έναν μεγάλο στρατό, διορίζει, παύει, εξουσιάζει και επηρεάζει τους τοπικούς άρχοντες της χώρας, διαχειρίζεται όλα τα αξιώματα, ελέγχει μέσω διορισμών και της άσκησης επιρροής το περιεχόμενο της διδασκαλίας των φοιτητών στα πανεπιστήμια, ενώ ο λαός παραμένει βυθισμένος στην άγνοια, είναι άοπλος και δεν έχει απολύτως τίποτα να πει! Αυτή είναι η κατάστασή σας, κάτοικοι των Κάτω Χωρών! … Συμπατριώτες, οι κληρικοί είναι κι αυτοί άνθρωποι, όπως και όλοι οι άλλοι. Το αξίωμά τους είναι σεβαστό, εάν το διακονούν με αξιοπρέπεια, και θα πρέπει να χαίρει της εκτίμησής μας. Αλλά είναι άνθρωποι και μεταξύ τους υπάρχουν τυχοδιώκτες, όπως εξάλλου και σε κάθε χώρο. Ο ηγεμόνας μπορεί να ευνοεί αυτά τα πρόσωπα, τα παιδιά και τους συγγενείς τους και με αυτόν τον τρόπο να διασφαλίζει τους επαίνους τους. Προσέξτε, λοιπόν, όταν σας μιλούν από άμβωνος για τις αιτίες των δυσχερειών που αντιμετωπίζουμε. Μην πιστεύετε κανέναν, αλλά ερευνήστε εάν αυτοί που σας βομβαρδίζουν με πράγματα ανυπόστατα και παράλογα είναι πράγματι ανεξάρτητοι και δεν έχουν πληρωθεί ή προσληφθεί για να σας παραπλανούν και να παρουσιάζουν μια εσφαλμένη εικόνα της κατάστασής σας. … Μην πιστεύετε στους προύχοντες και μην εμπιστεύεστε τον ηγεμόνα. Η διπροσωπία, που την διδάσκονται από τα γεννοφάσκια τους, αποτελεί το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα και το μεγαλύτερο προσόν τους. Αντίθετα, ρωτήστε το πλέον σώφρων και λογικό τμήμα της κοινότητας. Εξετάστε εάν τα πράγματα είναι όπως εδώ παρουσιάζονται. Εάν είναι, κάντε ό,τι πρέπει να κάνετε πριν είναι αργά. Δεν υπάρχει πλέον χρόνος. … Οποιαδήποτε προσπάθεια να διασωθεί την παρούσα στιγμή η σχεδόν εξ ολοκλήρου χαμένη πατρίδα μας θα αποβεί μάταια, εάν εσύ, λαέ των Κάτω Χωρών, συνεχίσεις να έχεις τον ρόλο του παθητικού παρατηρητή. Τι θα μπορούσε να γίνει; Να υπάρξουν πάνδημες συγκεντρώσεις στις πόλεις και στα χωριά. Οι συγκεντρώσεις αυτές να είναι ειρηνικές και να οδηγήσουν στην εκλογή από τον λαό ενός εύλογου αριθμού αγαθών, ενάρετων και ευσεβών ανδρών. Να εκλέξετε σοβαρούς και αξιόπιστους πατριώτες. Να τους στείλετε ως επιτρόπους σας στους χώρους όπου συνεδριάζουν οι τάξεις των επαρχιών σας και να τους δώσετε την εντολή να συνέλθουν σε σώμα το συντομότερο δυνατό, προκειμένου να διερευνήσουν από κοινού, στο όνομα αυτού του έθνους και χάριν αυτού, τους λόγους για τους οποίους η προστασία της χώρας από έναν επίφοβο και δραστήριο εχθρό αντιμετωπίζεται με τόση βραδύτητα και ανεπάρκεια. Να τους εξουσιοδοτήσετε να εκλέξουν σε συνεργασία με τις συνελεύσεις των τάξεων των διαφόρων επαρχιών ένα συμβούλιο για την αυτού υψηλότητα, το οποίο θα βοηθήσει όσο πιο σύντομα γίνεται στον σχεδιασμό και στην ανάπτυξη όλων των μέσων που κρίνονται σκόπιμα για τη σωτηρία της πατρίδας που βρίσκεται σε κίνδυνο. Πείτε στους απεσταλμένους σας να σας ενημερώνουν δημόσια και ανοιχτά για τα πεπραγμένα τους. Αυτό να γίνεται κατά διαστήματα και μέσω του Τύπου. Μεριμνήστε για την ελευθερία του Τύπου, καθώς αυτή αποτελεί το μόνο στήριγμα της ελευθερίας του έθνους. Εάν κανείς δεν μπορεί να απευθυνθεί ελεύθερα στους συμπολίτες του και να τους προειδοποιήσει εγκαίρως, ο ρόλος των καταπιεστών γίνεται πολύ εύκολος. Αυτός είναι ο λόγος που οδηγεί όσους αντιτίθενται με τη συμπεριφορά τους σε οποιαδήποτε έρευνα στο να πολεμούν την ελευθερία τού να γράφεις και να εκδίδεις και να επιζητούν να μην δημοσιεύεται ή να μην πωλείται τίποτα χωρίς την έγκρισή τους. Οπλιστείτε όλοι και εκλέξτε αυτούς που πρέπει να σας διοικούν. Ενεργήστε με ψυχραιμία και μετριοπάθεια σε όλα τα ζητήματα (όπως ο αμερικανικός λαός, ο οποίος δεν έχυσε ούτε μια σταγόνα αίματος πριν οι Άγγλοι αρχίσουν πρώτοι τις επιθέσεις[11]) και ο Ιεχωβά, ο Θεός της ελευθερίας, που έβγαλε τους Ισραηλίτες από τη σκλαβιά και τους έδωσε την ελευθερία τους, θα υποστηρίξει χωρίς αμφιβολία τον ιερό σκοπό σας. Ο πιστός συμπολίτης σας Οστάνδη, 3 Σεπτεμβρίου 1781 [1] Βλ. ενδεικτικά J. I. Israel, The Dutch Republic: Its Rise, Greatness and Fall, 1477-1806 (Oxford University Press, Οξφόρδη 1995), 1098-1121. [2] Η πιο πρόσφατη ολλανδική έκδοση, όπου και η σχετική βιβλιογραφία, είναι η εξής: Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Aan het volk van Nederland: Het democratisch manifest, editie W.F. Werheim en A. H. Wertheim-Gijse Weenink (Heureka, Weesp 1981). Η μετάφρασή μας ακολουθεί την αγγλική μετάφραση που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο An Address to the People of the Netherlands, on the Present Alarming and Most Dangerous Situation of the Republic of Holland, by a Dutchman translated from the Dutch original (Λονδίνο 1782). Μια άλλη σύγχρονη αγγλική αποσπασματική μετάφραση που συμβουλευτήκαμε βρίσκεται στη διεύθυνση https://bit.ly/2GKRjoJ. Από αυτό το εκτενές φυλλάδιο, του οποίου η σύγχρονη έκδοση καταλαμβάνει 81 σελίδες, έχουν επιλεγεί τα αποσπάσματα που παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τη σκοπιά της πολιτικής θεωρίας και της ιστορίας των πολιτικών ιδεών. [3] Από την αγγλόφωνη βιβλιογραφία βλ. I. L. Leeb, The Ideological Origins of the Batavian Revolution. History and Politics in the Dutch Republic 1747-1800 (Martinus Nijhoff, Χάγη 1973), 136-148, 155-160· J. W. Schulte Nordholt, The Dutch Republic and American Independence, translated by H. H. Rowen (University of North Carolina Press, Τσάπελ Χιλ 1982), 19-31· και E. H. Kossmann, Political Thought in the Dutch Republic: Three Studies (Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, Άμστερνταμ 2000), 185-189. [4] Leeb, ό.π., 138· Nordholt, ό.π., 24. [5] Επιστολή στον κυβερνήτη της πολιτείας του Κονέκτικατ Jonathan Trumbell, 7 Δεκεμβρίου 1788, στο The Low Countries in Early Modern Times: A Documentary History, edited by H. T. Rowen (Palgrave Macmillan, Λονδίνο 1972), 236-7. [6] Για να υπερασπιστεί καλύτερα τις θέσεις του για τη σημασία των πολιτοφυλακών ο Βαν Καπέλλεν είχε μεταφράσει το 1774 το έργο του Andrew Fletcher, A Discourse on Government with Relation to Militias (Εδιμβούργο 1698). [7] Είναι προφανές ότι ο συγγραφέας επιδιώκει και μια προσωπική δικαίωση για την αποπομπή του από τη γενική συνέλευση του Οφεράισσελ το 1778, όπως προκύπτει από τις (ανώνυμες) αναφορές του (σ. 132 και σποράδην) στην αδικία που υπέστη ο Βαν Καπέλλεν! Για τις αλληλοσυγκρουόμενες κρίσεις των συγχρόνων του αλλά και των μεταγενέστερων ιστορικών σχετικά με την προσωπικότητά του βλ. Nordholt, ό.π., 23-4. [8] Έχει υποστηριχθεί ότι οι πατριώτες δεν ενδιαφέρονταν ουσιαστικά για μια συμπεριληπτική δημοκρατία στην οποία θα συμμετείχαν και οι κατώτερες τάξεις, αλλά μόνο για τη βελτίωση του υπάρχοντος καθεστώτος. Πβ. Μ. Paak, “Citizen Radicalism and Democracy in the Dutch Republic: The Patriot Movement of the 1780s”, Theory and Society 20 (1991): 73-102. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Leeb (ό.π., 144), ο οποίος επισημαίνει ότι ο Βαν Καπέλλεν μπορεί να θεωρηθεί δημοκράτης «μόνο με την έννοια ότι κάνει έκκληση για τη λήψη κάποιων μέτρων που θα εξυγίαιναν και θα περιόριζαν την ισχύ των θεσμών του τοποτηρητή και της ολιγαρχίας των ευγενών διαμέσου της λαϊκής επιρροής». Ενδεχομένως αυτό να ισχύει αναφορικά με το τι πίστευε ο Βαν Καπέλλεν ότι ήταν τελικά εφικτό, αλλά στο ουσιαστικά δημοκρατικό μοντέλο που προβάλλει, οι θεσμοί που σχετίζονται με την αυτοδιοίκηση των επαρχιών και του τοποτηρητή λαμβάνουν το σύνολο της εξουσίας που διαθέτουν από τον λαό και είναι υπόλογοι σ’ αυτόν. Ακόμα, στο Προς τον λαό των Κάτω Χωρών δεν φαίνεται να αποκλείονται οι κατώτερες τάξεις από την χορεία των φορέων της ύπατης πολιτικής εξουσίας. Αντίθετα, οι αγρότες θεωρούνται τα «πλέον χρήσιμα μέλη της κοινότητας» (σ. 97) και γνώστες «των αρχών της ελευθερίας και της πολιτικής κοινωνίας» (σ. 88). [9] Έμμεση αναφορά στον Γερμανό αρχιστράτηγο του στρατού των Κάτω Χωρών Δούκα του Μπραουνσβάιγκ-Βολφενμπίτελ (1718-1788). [10] Ο Βαν Καπέλλεν υποστήριζε την ανάγκη ενίσχυσης του πολεμικού ναυτικού σε αντίθεση με τον τοποτηρητή που για ευνόητους λόγους ενίσχυε τον στρατό ξηράς. [11] Η υποστήριξη του Βαν Καπέλλεν προς την εν εξελίξει Αμερικανική Επανάσταση είναι δεδομένη, αλλά αυτό δεν θα τον εμποδίσει να εκφράσει τη δυσαρέσκειά για τη διατήρηση του θεσμού της δουλείας. Σε μια επιστολή της 1ης Ιουλίου 1779 προς τον Ουαλό ριζοσπάστη φιλόσοφο Richard Price θα ταχθεί υπέρ της σταδιακής απελευθέρωσης όλων των δούλων στην Αμερική. Rowen, ό.π., 239.

Γιόαν Ντερκ βαν ντερ Καπέλλεν: «Προς τον λαό των Κάτω Χωρών»

Σύνδεση