Από τον «Ξανακερδισμένο» στον «Ανακτημένο χρόνο»

Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας με τη συνδρομή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, τόμ. I.-VII. Ι. Από τη μεριά του Σουάν, μετάφραση Παύλος Ζάννας, επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, 142019 [IFA 11988, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 22001], σελ. 448 ΙΙ. Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών, μετάφραση Παύλος Ζάννας, επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, 82018 [IFA 11998, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 22002], σελ. 512 ΙΙΙ. Η μεριά του Γκερμάντ, μετάφραση Παύλος Ζάννας, επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, 82013 [IFA 11999, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 22003], σελ. 576 ΙV. Σόδομα και Γόμορρα, μετάφραση Παύλος Ζάννας, επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 42013 [12001], σελ. 512 V. Η Φυλακισμένη, μετάφραση Παύλος Ζάννας και Παναγιώτης Πούλος, επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 42014, σελ. 420 VI. Η Αλμπερτίν αγνοούμενη, μετάφραση - επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 22017, 12014, σελ. 296 VII. Ο ανακτημένος χρόνος, μετάφραση - επιμ. έκδοσης Παναγιώτης Πούλος, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2018, σελ. 404 1. Η πρώτη φράση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, αυτό το περίφημο «Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς» –που όλοι μας, γνώστες ή μη του έργου, εν δυνάμει έστω αναγνώστες, έχουμε κάποια στιγμή οικειοποιηθεί– πρωτακούστηκε στην ελληνική γλώσσα το 1937 από τον Σεφέρη· απόκτησε τη συνέχειά της το 1969 μέσα από τις φυλακές της Αίγινας ενώ χρειάστηκαν εντέλει σχεδόν 50 ολόκληρα χρόνια για να συνυπάρξει κάτω από την ίδια εκδοτική στέγη και να ειπωθεί στην ίδια γλώσσα (;), από έναν άλλο μεταφραστή, η τελευταία εξίσου περίφημη παράγραφος –αλλά ασφαλώς λιγότερο γνωστή–, που κλείνει αυτό το γιγαντιαίο έργο-σταθμό της παγκόσμιας λογοτεχνίας και συνοψίζει με τρόπο εμβληματικό τη σχέση του ανθρώπου με το χρόνο και την αναπόφευκτη μοίρα του θανάτου που σφραγίζει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη: «...θαρρείς πως οι άνθρωποι είναι σκαρφαλωμένοι σε ζωντανά ξυλοπόδαρα, τα οποία ψηλώνουν αδιάκοπα, ενίοτε ξεπερνώντας και τα καμπαναριά, ώσπου ο βηματισμός τους να γίνει δυσχερής και ριψοκίνδυνος, και απ’ όπου πέφτουν χωρίς καμιά προειδοποίηση. [...] Έβλεπα με δέος τα δικά μου ξυλοπόδαρα να ορθώνονται τόσο ψηλά για τα δικά μου βήματα, δεν έμοιαζε να διαθέτω πλέον τη δύναμη που χρειαζόταν για να μπορώ να συγκρατήσω για μεγάλο διάστημα τούτο το παρελθόν που πήγαινε ήδη τόσο μακριά. Έτσι λοιπόν και πριν απ’ όλα, εάν μου δινόταν ο καιρός να ολοκληρώσω το έργο μου, θα περιέγραφα τους ανθρώπους, έστω και με τον κίνδυνο να υποδυθούν τα προσωπεία τερατόμορφων πλασμάτων, σαν να καταλάμβαναν μια θέση πολύ πιο σημαντική από εκείνη την τόσο περιορισμένη που τους αναλογεί στον χώρο, μια θέση, η οποία, αντίθετα, εκτείνεται απεριόριστα, καθώς αγγίζουν συγχρόνως, σαν γίγαντες βυθισμένοι στα έτη, περιόδους που τις έχουν βιώσει και που είναι τόσο απομακρυσμένες η μία από την άλλη, ανάμεσα στις οποίες τόσες και τόσες ημέρες παρεμβάλλονται – στον Χρόνο Τέλος» 2. Η μεταφραστική περιπέτεια του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» Η μεταφραστική τύχη του κορυφαίου έργου του Προυστ στην ελληνική γλώσσα υπήρξε αρκετά περιπετειώδης: γνώρισε φυλακές και εξορίες, εποχές μεταπολίτευσης και ειρήνης, παρουσία αλλά και διακοπή και πολυετή απουσία από το εκδοτικό προσκήνιο, μεμονωμένες προσπάθειες και εντέλει νέα πνοή και αίσια έκβαση ενός εκδοτικού σχεδίου με την επί σειρά ετών αφοσίωση του Παναγιώτη Πούλου, που πήρε τη σκυτάλη ακριβώς από το σημείο στο οποίο την άφησε ο πρώτος μεταφραστής του έργου, επιμελούμενος ταυτόχρονα τη μεταφραστική εργασία του προκατόχου του. Πέραν της αφετηριακής αυτής φράσης, που η μετάφρασή της οφείλεται στον Σεφέρη, την ίδια εκείνη χρονιά, το 1937, ο Νάσος Δετζώρτζης μεταφράζει και δημοσιεύει στη Νέα Εστία την περί καλλιτεχνικής δημιουργίας πραγματεία που εμπεριέχεται στον «Ανακτημένο χρόνο»· ωστόσο ο πιο συστηματικός μεταφραστής υπήρξε αναμφισβήτητα ο Παύλος Ζάννας, ο οποίος, ως γνωστόν, ξεκίνησε, με την παρότρυνση του Στρατή Τσίρκα, τη μετάφραση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, στην οποία αφιερώθηκε για είκοσι συναπτά έτη (1969-1989), μέχρι τον θάνατό του, ολοκληρώνοντας και εκδίδοντας τις τέσσερις πρώτες ενότητες (Από τη μεριά του Σουάν, Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών, Η μεριά του Γκερμάντ, Σόδομα και Γόμορρα) καθώς και το μισό μέρος της πέμπτης ενότητας (Η φυλακισμένη) από τις εκδόσεις Ηριδανός. Η έκτη ενότητα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος το 1987 με τίτλο Μετά την εξαφάνιση της Αλμπερτίν, σε μετάφραση Έλλης και Γιάννη Αγγέλου, ενώ το 1997 είδε το φως η έβδομη ενότητα με τίτλο Ο ξανακερδισμένος χρόνος από τις εκδόσεις Διώνη σε μετάφραση Παντελή Ανδρικόπουλου και Δημήτρη Δημουλά. Το 2003 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ηριδανός Η φυλακισμένη σε μετάφραση Βαρβάρας Νουνοπούλου. Από το 2001 οι Εκδόσεις της Εστίας με τη συνδρομή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών ξεκίνησαν την επανέκδοση του έργου με την επιμέλεια του συνόλου και τη μετάφραση των ελλιπών ενοτήτων από τον Παναγιώτη Πούλο, με διαφοροποιημένους ως προς τις υπάρχουσες μεταφράσεις –αλλά και τον αρχικό σχεδιασμό–, τους τίτλους των δυο τελευταίων ενοτήτων (Η Αλμπερτίν αγνοούμενη, Ο ανακτημένος χρόνος). To μεταφραστικό και εκδοτικό αυτό εγχείρημα ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2018 βάζοντας τα βαγόνια του πολύτομου αυτού έργου σ’ έναν εκδοτικό συρμό, χωρίς διακοπές και παρακαμπτήριες, δίνοντας στο συγγραφέα του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο δυο έλληνες μεταφραστές σε μια συνομιλία μεταξύ τους, που είναι από πολλές απόψεις ενδιαφέρουσα. Το αποτέλεσμα είναι επτά τόμοι, με ξεχωριστά επίμετρα ο καθένας τους, διακριτά κείμενα με την υπογραφή του κάθε μεταφραστή, περιλήψεις, σημειώσεις και άλλο χρήσιμο υλικό για τον αναγνώστη και τον μελετητή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμπερίληψη κειμένων του Π. Α. Ζάννα που αφορούν τη μετάφραση του συγκεκριμένου έργου, αλλά και γενικότερα τη μεταφραστική θεωρία και πράξη, διάσπαρτων μέχρι τώρα σε διάφορα περιοδικά, και ενίοτε πλέον δυσεύρετων, τα οποία αποτυπώνουν μια πρωτοπόρα για τα ελληνικά δεδομένα μεταφρασεολογική σκέψη, συντονισμένη με τα διεθνή ρεύματα της εποχής της. 3. Ο μυθικός Παύλος Ζάννας και ο σύγχρονός μας Παναγιώτης Πούλος Τα κλασικά έργα γνωρίζουν σε παγκόσμια κλίμακα το φαινόμενο των πολλαπλών στη συγχρονία ή τη διαχρονία μεταφράσεων (βλ. τις πάμπολλες αναμεταφράσεις των έργων του Σαίξπηρ, του Ουγκό, του Μπαλζάκ κ.ά. σε διάφορες γλώσσες, με πρόσφατο ελληνικό παράδειγμα τις δυο απολύτως ταυτόχρονες μεταφράσεις (1917) της Πετρούπολης του Αντρέι Μπέλι ή Μπιέλυ)· προσφέρονται για συλλογική μετάφραση (βλ. την τελευταία μετάφραση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο από 7 μεταφραστές στα αγγλικά όπως επίσης και την τελευταία μετάφραση του Οδυσσέα του Τζόυς από 8 μεταφραστές στα γαλλικά, τη συλλογική μετάφραση της Μαντάμ Μποβαρύ του Φλωμπέρ στα ρουμανικά ή των Ακυβέρνητων πολιτειών του Τσίρκα στα ισπανικά), ενώ συχνά επιχειρείται ο γλωσσικός εκσυγχρονισμός, περισσότερο ή λιγότερο ριζικός, παλαιότερων εκδοχών (βλ. την πρώτη μετάφραση του Αναζητώντας το χαμένο χρόνο στα αγγλικά από τον C. K. Scott Moncrieff (1927-1931), και τις αναθεωρήσεις της αρχικά από τον Terence Kilmartin, και στη συνέχεια από τον D. J. Enright ή την αναθεώρηση από τον Jean Cassou (1949) της γαλλικής μετάφρασης του Δον Κιχώτη των Oudin και Rosset (1614 και 1618). Η συνέχιση μιας προγενέστερης μεταφραστικής εργασίας και μάλιστα η αποπεράτωση του έργου από διαφορετικό/ούς μεταφραστή/ές, θέτει διάφορα ζητήματα δεδομένου ότι οι διαδοχικοί μεταφραστές όσο και να επιζητούν τη συνήχηση των φωνών τους μέσω της φωνής του συγγραφέα, εφόσον βεβαίως την επιζητούν, μιλούν ο καθένας με τη δική του ξεχωριστή χροιά και κυρίως εκφράζουν αναμφισβήτητα ο καθένας τη δική του εποχή και τους κανόνες της. Η μελέτη του φαινομένου της αναμετάφρασης αναδεικνύει αυτή την πραγματικότητα. H μετάφραση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο είναι –πρέπει να ειπωθεί εξαρχής– ένα έργο τεράστιας δυσκολίας: μακροπερίοδος λόγος, σύνταξη που απλώνει τα κλαδιά της προς όλες τις κατευθύνσεις, μετοχές και απαρέμφατα που δεν υπάρχουν στη σημερινή ελληνική γλώσσα και που αποδυναμώνονται αναγκαστικά με τον ορισμό ενός και μόνο υποκειμένου, πραγματολογικά στοιχεία, λεξιλόγιο, θέτουν σε δοκιμασία και τον πιο επαρκή μεταφραστή. O Παναγιώτης Πούλος, σύμφωνα με τις εκδοτικές προγραμματικές δηλώσεις, ανέλαβε να αποπερατώσει τη μετάφραση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο στα ελληνικά και ταυτόχρονα να επιμεληθεί την παλαιότερη χρονικά μετάφραση του Παύλου Ζάννα. Απομένει να δούμε τι σημαίνει αυτό στην πράξη. Δυο διαφορετικές μεταφραστικές υποκειμενικότητες και πρακτικές συστεγάζονται κάτω από την ίδια έκδοση. Στη μετάφραση του Ζάννα, η οποία επιτελείται με ανύπαρκτα λόγω συνθηκών ή περιορισμένα μεταφραστικά εργαλεία, με φιλολογική σκευή που σταματάει την δεκαετία του ’70 πριν την επανέκδοση του έργου του Προυστ στις εκδόσεις της Πλειάδας, έρχεται να προστεθεί η μετάφραση του Παναγιώτη Πούλου, η οποία ακολουθεί εξαρχής τη νέα έκδοση της Πλειάδας, χαίρει όλων των μεταφραστικών βοηθημάτων της ψηφιακής εποχής, των ευρημάτων της φιλολογικής έρευνας, και πλείστων μελετών της τελευταίας πεντηκονταετίας. Η επιμέλεια της μετάφρασης Ζάννα από τον Πούλο έγκειται κυρίως στην αναπροσαρμογή της παλαιότερης μετάφρασης στη νέα έκδοση της Πλειάδας, ενώ δεν υπάρχουν πουθενά σαφώς διατυπωμένοι οι κανόνες βάσει των οποίων επιχειρήθηκε κάποια γλωσσική ή άλλη επιμέλεια. Κατά περίπτωση, συμπτωματικά και α-συστηματικά παρατηρείται απαλοιφή κάποιων έντονων στοιχείων της «ιδεολογικής» δημοτικής του πρώτου μεταφραστή, χωρίς ωστόσο –κατά την άποψή μου– να τηρείται μια ενδελεχής συνέπεια, διότι π.χ. ο «προβλεφτικός» γίνεται «προβλεπτικός», οι «εποχιακές» «εποχικές», αλλά ο «πληχτικός» παραμένει «πληχτικός» και τα «φημιστά» (φημισμένα;) παραμένουν ως έχουν· ενίοτε επιχειρείται μια αλλαγή όπως π.χ. στην περίφημη σκηνή της μαντλέν· το γλυκό που «μαλακώνει» μέσα στο τσάι κατά τον Ζάννα, γίνεται «μουλιάζει» στη νέα έκδοση. Όμως «ο πελτές [...] όλων των φρούτων» του Ζάννα, παραμένει «γλυκύτατος, μαστορικός και αθόλωτος» (sic), το ίδιο και η «μυρωδιά του πλυσταριού», που στα ελληνικά δεν παραπέμπει στη δροσερή «μυρωδιά των ασπρόρουχων» (odeurs lingères) που αναδίνουν οι ντουλάπες του δωματίου της θείας Λεονί, στην οποία νομίζω πως αναφέρεται ο συγγραφέας. Ασφαλώς η επέμβαση σε μια προηγούμενη μετάφραση και η επιμέλειά της δεν είναι εύκολη υπόθεση και θα πρέπει να διέπεται από αυστηρά διατυπωμένους κανόνες· μια τοποθέτηση επίσης του επιμελητή θα ήταν καλοδεχούμενη από τον αναγνώστη που βρίσκεται μπροστά στη συνέκδοση δυο τόσο διαφορετικών στο χρόνο, στη γλώσσα και στην πρακτική μεταφράσεων. Διότι η μετάφραση Ζάννα –μυθική για την εποχή και τις συνθήκες υλοποίησής της–, εκδιπλώνεται σε μια εκ του σύνεγγυς προσπάθεια εκπόρθησης του νοήματος, σε μια όσο το δυνατόν κατά λέξη μετάφραση, και επαναδιατύπωση στα ελληνικά της γαλλικής σύνταξης, ενώ η μετάφραση Πούλου –μοναδική μεταφραστική εργασία του πανεπιστημιακού δασκάλου–, προσεγγίζει το πρωτότυπο με ένα μεγαλύτερο πνεύμα ελευθερίας, και στην προσπάθεια εκπόρθησης του νοήματος αλλάζει, όπου το θεωρεί σκόπιμο, τη σειρά της σύνταξης, αναποδογυρίζει την πρόταση, δηλώνοντας την πίστη της στο πρωτότυπο μέσα από επιλεγμένες κινήσεις γλωσσικής αναδιάρθρωσης. Σε γενικές γραμμές η μετάφραση του Πούλου παρακολουθεί με συνέπεια το πρωτότυπο, σε κάποια σημεία ωστόσο ολισθαίνει προς την αυθαίρετη ερμηνεία ή τις αναίτιες προσθήκες, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά τις εγγενείς ασυνέπειες «της μεταφραστικής ψυχής»[1]. Είναι σίγουρα σημαντικό το ότι ο έλληνας αναγνώστης έχει στη διάθεσή του από τον ίδιο εκδότη ολόκληρο το έργο του Προυστ, το οποίο ακολουθεί στο σύνολό του πλέον την εγκυρότερη γαλλική έκδοση. Θα είχε ωστόσο θεωρώ ενδιαφέρον για την ελληνική ιστορία της μετάφρασης –η οποία, όταν γραφτεί, θα αποτιμήσει παρόμοια επιτεύγματα ως κομβικούς σταθμούς της–, αφενός η εν είδει μεταφραστικού μνημείου διατήρηση, με όλη την ιδιόλεκτο αλλά και τις μεταφραστικές πρακτικές της εποχής, της μετάφρασης Ζάννα, και αφετέρου η εξ ολοκλήρου νέα μετάφραση του κορυφαίου έργου του Προυστ σε μια γλώσσα σημερινή, με γνώμονα τους μεταφραστικούς κανόνες της εποχής μας. Μια άλλη επιλογή θα ήταν ενδεχομένως μια συστηματική και με σαφείς κανόνες γλωσσική αναθεώρηση της μετάφραση Ζάννα στο πλαίσιο μιας αρμονικής συνύπαρξης με τη μετάφραση Πούλου. 4. «Ο ανακτημένος χρόνος»: το τέλος και η αρχή της γραφής Ο αναγνώστης θα περίμενε ότι «Ο Ανακτημένος χρόνος» είναι ο επίλογος του κολοσσιαίου αυτού μυθιστορήματος, η τελευταία πράξη του δράματος. Όμως στην τελευταία αυτή ενότητα δεν αποκαλύπτονται μυθιστορηματικά μυστικά, αλλά το ίδιο το μυστικό της λογοτεχνίας. Βεβαίως οι γερασμένοι πια ήρωες προσφέρουν στην κοινή θέα το πρόσωπό τους και τα πάθη τους –για κάποιους απ’ αυτούς έχουμε άλλωστε ήδη πληροφορηθεί τα νέα τους από τις τελευταίες σελίδες της «Αλμπερτίν αγνοούμενης»–, αλλά η ουσία της ενότητας αυτής έγκειται πρωτίστως στο ότι «ο συγγραφέας βγάζει το προσωπείο, μας ομολογεί ότι αυτός είναι ο αφηγητής και ότι το βιβλίο που θα ξεκινήσει να γράφει τη στιγμή που μας αποχαιρετά είναι αυτό που μόλις διαβάσαμε. Το τέλος είναι η αρχή»[2], επισημαίνει ο Μπερνάρ ντε Φαλλουά, αυτός ο σπουδαίος μελετητής του Προυστ. Είναι κοινό μυστικό –γιατί ο ίδιος ο Προυστ μας το φανέρωσε–, ότι η τελευταία σελίδα του βιβλίου γράφτηκε πριν από την πρώτη, και ότι η σκηνή στο σπίτι της πριγκίπισσας ντε Γκερμάντ είχε σχεδιαστεί πριν από την αρχή της πρώτης ενότητας. «Με αρχικό αφηγηματικό πυρήνα (1909-1911) μια βραδινή (sic) δεξίωση στης πριγκίπισσας ντε Γκερμάντ, όπου, αφενός, τα απανωτά επεισόδια αθέλητης μνήμης διαμορφώνουν τις προκείμενες μιας θεωρίας της τέχνης και όπου, αφετέρου, στα σαλόνια παρελαύνουν οι ακόμα εν ζωή ήρωες του μυθιστορήματος σχεδόν αγνώριστοι πίσω από τα προσωπεία του γήρατος και του επικείμενου θανάτου τους, ο Προυστ συγγράφει την περίοδο σύρραξης· το επεισόδιο για τον κύριο ντε Σαρλύς στη διάρκεια του πολέμου, για τις απόψεις του και τις ηδονές που επιζητεί, ενώ παράλληλα περιγράφει το εμπόλεμο Παρίσι με τις ανακατατάξεις που εκδηλώνονται στο αξιακό σύστημα και την κοινωνική και πνευματική ζωή. Προσθέτει επίσης, πιθανότατα το 1919, ένα εκτενές κομμάτι σε απομίμηση της τεχνοτροπίας των αδελφών Γκονκούρ, την οποία ο «ομιλητής» του σπεύδει να σχολιάσει, αναδεικνύοντας τους σημαντικούς περιορισμούς που επιβάλλει η χρήση ενός ορισμένου ύφους στην εμβέλεια ενός λογοτεχνικού εγχειρήματος»[3]. «Ο Ανακτημένος χρόνος» εκδίδεται, όπως και «Η Αλμπερτίν αγνοούμενη», μετά τον θάνατο του Προυστ και αποτελεί την κατακλείδα και τρόπον τινά τη γέννηση όλου του προυστικού εγχειρήματος, γέννηση η οποία αποκρυσταλλώνεται στα τρία διαδοχικά σημάδια, «τα επεισόδια αθέλητης μνήμης», που ξαναφέρνουν απροσδόκητα τον συγγραφέα μπροστά στο παρελθόν και του εμφυσούν την ακατανίκητη επιθυμία της λογοτεχνικής δημιουργίας, η οποία δεν φέρει τα χαρακτηριστικά μιας ηθελημένης διανοητικής αναπαράστασης, αλλά της υποταγής σε μια αιφνίδια εντύπωση, σε μια κατακλυσμιαία αίσθηση που η έκφρασή της είναι ταυτόσημη με τη συγγραφή. Το κεντρικό αυτό συμβάν της ανάκτησης, ακούσιας και τυχαίας, της συγκίνησης αυτών των στιγμών του παρελθόντος, η οποία είχε άλλωστε προαναγγελθεί από τον πρώτο τόμο με τη σκηνή της μαντλέν, συνηγορεί νομίζω υπέρ του επίθετου «ανακτημένος» που προτιμήθηκε από τον μεταφραστή και επιμελητή της έκδοσης και όχι του «ξανακερδισμένος» που είχε επιλεγεί αρχικά. Αυτό που έχει κερδηθεί οριστικά είναι το στοίχημα της γραφής, καθώς οι τελευταίες επιφυλάξεις έχουν θαυμαστά αρθεί, η απαισιοδοξία και ή έλλειψη πίστης νικηθεί και η κλίση του συγγραφέα περίτρανα επιβεβαιωθεί. Και ο Προυστ μπορεί πλέον να μας αποκαλύψει ότι «η αληθινή ζωή είναι η λογοτεχνία». [1] Εξαιρετική και ψύχραιμη ανάλυση της εγγενούς ανεπάρκειας και αδυναμίας της ίδιας της ψυχής του μεταφραστή που τον οδηγεί –τον καθένα από εμάς τους μεταφραστές– σε λάθη, α-συστηματικότητα και αυθαιρεσίες, από τον σπουδαίο γάλλο μεταφρασεολόγο Αντουάν Μπερμάν. Βλ. Antoine Berman, Pour une critique des traductions: John Donne, Éditions Gallimard, Παρίσι, 1995, σ. 47. [2] Bernard de Fallois, Introduction à la Recherche du temps perdu, Éditions de Fallois, Παρίσι, 2018, σ. 153-154. [3] Παναγιώτης Πούλος, «Η έβδομη ενότητα του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», στο Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, VII. Ο ανακτημένος χρόνος, σ. 317-318.

Από τον «Ξανακερδισμένο» στον «Ανακτημένο χρόνο»

Σύνδεση