Βίος του Προυστ

[Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας με τη συνδρομή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, τόμ. I.-VII.] Πρέπει άραγε να γνωρίζουμε τη ζωή ενός συγγραφέα για να τον κατανοήσουμε – ή για να τον κατανοήσουμε καλύτερα; Ο Προυστ δεν ήταν αυτής της άποψης. Πίστευε μάλιστα το αντίθετο, και κάποτε έγραψε ένα σπουδαίο άρθρο για να μας προφυλάξει από την εσφαλμένη αυτή αντίληψη. Ο «πειρασμός της βιογραφίας», στον οποίο έχουν υποκύψει τόσοι και τόσοι κριτικοί, αρχής γενομένης από τον διασημότερο όλων –αυτό που ο Προυστ ονομάζει «μέθοδο του Σαιντ-Μπεβ»– είναι κατά τη γνώμη του ανώφελος και επικίνδυνος. Παραβλέπει έναν θεμελιώδη νόμο της καλλιτεχνικής δημιουργίας: τα αληθινά βιβλία είναι τέκνα της σιωπής και της νύχτας. Ο άνθρωπος που γράφει, ζωγραφίζει ή συνθέτει δεν είναι ο ίδιος που δειπνεί στα εστιατόρια, κουβεντιάζει με τους φίλους του, τους στέλνει επιστολές ή τους εμπιστεύεται τα μυστικά του. Χαμένος κόπος, λοιπόν, να ρωτούμε τους συγχρόνους του και να πληθαίνουμε τις μαρτυρίες. Ο Προυστ ήξερε για ποιο πράγμα μιλούσε: αν υπάρχει μια περίπτωση στην οποία ο νόμος αυτός εφαρμόζεται απολύτως, είναι ακριβώς η δική του. Ο συγγραφέας που πεθαίνει στο Παρίσι στις 18 Νοεμβρίου του 1922, στην ουσία είναι ένας άγνωστος. Παρά το βραβείο Γκονκούρ –πρόσφατα θεσμοθετημένο αλλά ήδη ξακουστό– το οποίο αποκάλυψε το όνομά του στο κοινό τρία χρόνια νωρίτερα, ο κόσμος δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτα γι’ αυτόν. Την προηγούμενη χρονιά έχει κλείσει τα πενήντα. Λένε πως είναι άρρωστος και ότι ζει αποτραβηγμένος προ πολλού από τον κόσμο. Επιπλέον, ποτέ δεν ανήκε πραγματικά στο λογοτεχνικό σινάφι. Οι σπουδαίοι πρεσβύτεροί του –ο Ανατόλ Φρανς, πρωτοστάτης της Αριστεράς και ο Μωρίς Μπαρές, πρωτοστάτης της Δεξιάς– θυμούνται πολύ καλά έναν νεαρό ονόματι Μαρσέλ Προυστ να συχνάζει ανελλιπώς στα «σαλόνια» τη δεκαετία το 1900 και να μην κρύβει τον απεριόριστο θαυμασμό του προς αυτούς. Είναι όμως αμφίβολο αν διάβασαν εκείνο το έργο που έχει αρχίσει να κυκλοφορεί από δεκαετίας, του οποίου η έκδοση δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και που τρομάζει τους πάντες με το υπέρμετρο μέγεθός του. Όσο για τους νεότερους, εκείνοι είναι τόσο απασχολημένοι με την απόκτηση της δικής τους θέσης στο μεταπολεμικό Παρίσι ώστε δεν ενδιαφέρονται για ένα βιβλίο που, απ’ ό,τι λέγεται, μιλάει μόνο για δούκισσες. Ο παράξενος άνθρωπος, ο έγκλειστος του δωματίου με τη μόνωση από φελλό, ο νυχτερινός επισκέπτης του Ριτζ περιβάλλεται από μια μυστηριώδη φήμη στην οποία προστίθεται –αρχίζει να ψιθυρίζεται ότι είναι ομοφυλόφιλος– ένα ελαφρύ άρωμα σκανδάλου. Και αυτό είναι όλο. Όμως λίγο καιρό μετά, οι γλώσσες λύθηκαν. Δημοσιεύτηκαν αναμνήσεις, προσωπογραφίες, αραιές στην αρχή, μετά όλο και περισσότερες. Άρχισε να εκδίδεται μια ανεξάντλητη αλληλογραφία – σήμερα περιλαμβάνει τουλάχιστον δεκαοχτώ τόμους. Και σιγά-σιγά, στο μέτρο που η δόξα του Προυστ αναγνωριζόταν, μεγάλωνε, διάβαινε τα σύνορα, άρχισαν να εξερευνούν, σε όλες της τις λεπτομέρειες, τη ζωή του «μικρού Μαρσέλ». Ανακάλυψαν τα παιδικά του χρόνια. Τη γέννηση: Ωτέγι, Ιούλιος 1871. Τους γονείς: τον πατέρα του, δόκτορα Αντριέν Προυστ, γόνο καθολικής οικογένειας με καταγωγή από την Μπως, τη μητέρα του, Ζαν Βέγι, από οικογένεια Εβραίων της Αλσατίας. Δύο οικογένειες, δύο παραδόσεις, δύο προσωπικότητες, δύο «μεριές»: πολύ διαφορετικές αλλά πολύ δεμένες. Τους τόπους: το διαμέρισμα της λεωφόρου Μαλεζέρμπ, και τα δύο σπίτια «διακοπών»: το σπίτι στο Ωτέγι –από τη μεριά των Βέγι– και το σπίτι στο Ιλιέ – από τη μεριά των Προυστ. Δύο σπίτια που μια μέρα θα συγχωνευτούν σε ένα βιβλίο για να γεννήσουν το διασημότερο χωριό της γαλλικής λογοτεχνίας, το Κομπραί. Τέλος, την αρρώστια: στα εννιά του χρόνια, μια σφοδρή πρώτη κρίση πνευμονικού άσθματος που έμελλε να τον μετατρέψει για πάντα σε έναν νεκροζώντανο. Έμαθαν για τα «έτη-Κοντορσέ», το λύκειο στη δεξιά όχθη του Σηκουάνα, κοντά στον σταθμό Σαιν-Λαζάρ, όπου φοίτησαν ο Ταιν και ο Σαιντ-Μπεβ, όπου ο Μαλλαρμέ διετέλεσε καθηγητής και στο οποίο, εκείνον τον καιρό, φοιτούσαν τα παιδιά των εύπορων αστών της συνοικίας Πλαίν-Μονσώ. Ο Προυστ έκανε εκεί τις σπουδές του με διαλείψεις, λόγω της εύθραυστης υγείας του, εντούτοις πέρασε με ευκολία στις εξετάσεις του μπακαλωρεά (1889) και πήρε βραβείο στη φιλοσοφία έχοντας παρακολουθήσει τα μαθήματα ενός αξιόλογου καθηγητή, του Αλφόνς Νταρλύ, που σημάδεψε βαθιά τη σκέψη του. Έμαθαν πως αγαπούσε το θέατρο. Έλαβαν γνώση της ύπαρξης των συμμαθητών του –Ζακ Μπιζέ, Φερνάν Γκρεγκ, Ντανιέλ Αλεβύ– οι οποίοι θαύμαζαν τα εξαίρετα λογοτεχνικά του χαρίσματα αλλά τους ενοχλούσε η υπερβολική ευαισθησία του χαρακτήρα του. Διάβασαν το περίφημο «ερωτηματολόγιο» στο οποίο ο Προυστ απάντησε στα δεκατρία του χρόνια και συνέκριναν τις απαντήσεις του με αυτές που έδωσε στο ίδιο ερωτηματολόγιο επτά χρόνια αργότερα: και στο ένα και στο άλλο υπάρχει ήδη ολόκληρος ο Προυστ. Τον ακολούθησαν στη διάρκεια των «κοσμικών ετών», που αρχίζουν όταν τελειώνει το λύκειο και θα διαρκέσουν πάνω από μια δεκαετία. Έτη ενεργά, ευτυχισμένα. Η υγεία του δεν έχει αποκατασταθεί, έχει όμως βελτιωθεί. Δεν του επιτρέπει –αυτό τουλάχιστον θα εξηγήσει στους γονείς του– να διαλέξει επάγγελμα όπως οι συμμαθητές του: μετά από δυο χρόνια στη Νομική Σχολή και στην Ελεύθερη Σχολή Πολιτικών Επιστημών θα διοριστεί στη βιβλιοθήκη Μαζαρίν, αλλά ουδέποτε θα πατήσει το πόδι του εκεί, και το 1900 θα θεωρηθεί «παραιτηθείς». Δεν τον εμποδίζει όμως να εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις στην Ορλεάνη (1889) ούτε να κάνει κάποια ταξίδια με φίλους – στην Οστάνδη το 1889, στο Σαιν Μόριτς το 1893, στην Μπελ-Ιλ και στο Μπεγκ-Μελ το 1895, στο Άμστερνταμ το 1898, στη Βενετία το 1900, στη Χάγη το 1902. Δεν τον εμποδίζει ούτε και να μονομαχήσει (με τον Ζαν Λοραίν, το 1897, που τον αποκάλεσε «αρσενοκοίτη», ούτε να παρακολουθεί με πάθος τις συνεδριάσεις της δίκης του Ντρέυφους. Ούτε, τέλος, και προπάντων, να πραγματοποιήσει το όνειρό του, να μπει στα «σαλόνια» (της κυρίας Στρως, της κυρίας Λεμαίρ, της κυρίας Ωμπερνόν, της κυρίας Αρμάν ντε Καγιαβέ) τα οποία αρχίζει μεθοδικά να κατακτά. Σ’ αυτό τον βοηθάει η λογοτεχνία, στην οποία διαπρέπει. Μαζί με παλαιούς συμμαθητές από το Κοντορσέ, έχει ιδρύσει μια λογοτεχνική επιθεώρηση, Το Συμπόσιο (1892), και είναι ο πρώτος εξ αυτών που εκδίδει βιβλίο, το Τέρψεις και Ημέρες (1896) το οποίο επαινείται από τους Σαρλ Μωράς και Λεόν Μπλουμ. Ο Ζακ-Εμίλ Μπλανς, ζωγράφος προσωπικοτήτων, φιλοτεχνεί το πορτραίτο του. Τέλος, γνωρίζει τις χαρές του έρωτα –και τα βάσανά του– με έναν νεαρό ιδιοφυή μουσικό, κατά δύο χρόνια νεότερό του, τον Ρεϋνάλντο Aν, τις χαρές της κοσμικής ζωής – και τους μπελάδες της με έναν αριστοκράτη που αγαπά με πάθος την ποίηση, τον Ρομπέρ ντε Μοντεσκιού. Η κοσμική αυτή ζωή συνεχίζεται και μετά το 1900, και μάλιστα διευρύνεται με καινούργιες φιλίες (Αντουάν Μπιμπεσκό, Μπερτράν ντε Φενελόν. Γκις, Ρατζιβίλ, Αλμπυφερά), αλλά μέσα σε συννεφιασμένη ατμόσφαιρα. Ο Προυστ είναι τριάντα ετών. Δεν έχει παραγάγει δικό του έργο. Μεταφράζει και προλογίζει έναν Άγγλο φιλόσοφο, ελάχιστα γνωστό στη Γαλλία, τον Τζων Ράσκιν. Ο ένας μετά τον άλλον, οι φίλοι της νιότης απομακρύνονται. Οι γονείς του ανησυχούν γι’ αυτόν. Σύντομα ο πατέρας του θα πεθάνει (1903), κι ύστερα η μητέρα του (1905), πένθος ανεπανόρθωτο, ο μόνος αποχωρισμός που θεωρούσε πως δεν θα μπορούσε να αντέξει. Ο Αλφρέντ Αγκοστινέλλι από τον οποίο εμπνεύστηκε ο Προυστ το πρόσωπο της Αλμπερτίν. Τον θεωρούσαν προορισμένο για ένα λαμπρότερο μέλλον. Ποτέ του, λοιπόν, δεν θα γίνει κάτι περισσότερο από συγγραφέας προλόγων; Ακόμα κι αυτό μοιάζει να είναι πολύ. Μετά τον θάνατο της μητέρας του, τον κυριεύει η απελπισία. Θα εισαχθεί με τη θέλησή του στην κλινική του γιατρού Σολιέ για λίγες εβδομάδες. Όταν επιστρέφει στο σπίτι του, για πολλούς μήνες θα δίνει απλώς κάποια άρθρα στην Φιγκαρό. Και ξαφνικά, μέσα στο 1908, αρχίζουν τα «έτη-Σουάν» –δεύτερο μέρος μιας ζωής που έμοιαζε σε όλους, και ίσως και στον ίδιο, καταδικασμένη σε αποτυχία. Έρχεται η ώρα της αποχώρησης από το οικογενειακό διαμέρισμα της οδού ντε Κουρσέλ και η εγκατάσταση στη λεωφόρο Ωσμάν. Το δωμάτιο με τον φελλό στους τοίχους. Η σιωπή. Μια σχεδόν πλήρης απομόνωση. Η ανάβλυση του έργου. Η τελευταία σελίδα γραμμένη πριν από την πρώτη. Αδιάκοπη εργασία. «Πήρε πολύ χρόνο για να γραφτεί», θα πει. Όχι και τόσο: μόλις τρία χρόνια. Από το τέλος του 1911 αναζήτηση εκδότη, διαδοχικές αρνήσεις όλων των «μεγάλων» ‒ Νέα Γαλλική Επιθεώρηση (NRF), Φασκέλ, Ολαντόρφ. Επιτέλους σύναψη συμφωνίας με έναν αρχάριο, τον Μπερνάρ Γκρασέ, υποσχόμενο λαμπρό μέλλον – αλλά υπό την προϋπόθεση ότι ο κύριος Προυστ θα αναλάβει όλα τα έξοδα της έκδοσης. Η δημοσίευση του Από τη μεριά του Σουάν το 1913 – μέσα στην σχεδόν γενική αδιαφορία και με επιφυλακτική, μάλλον χλιαρή υποδοχή εκ μέρους της κριτικής. Ο πόλεμος, ο οποίος εμποδίζει τη δημοσίευση του δεύτερου τόμου, που δεν θα κυκλοφορήσει πριν από το 1919, αλλά αυτή τη φορά σε έναν νέο εκδοτικό οίκο με κύρος, την Νέα Γαλλική Επιθεώρηση (NRF), και με προπομπό μια πολύ κολακευτική φήμη. Το βραβείο Γκονκούρ που του απονέμεται λίγο αργότερα χάρη στις προσπάθειες του Λεόν Ντωντέ. Άλλα τρία χρόνια μανιώδους εργασίας, τα είκοσι τετράδια του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, τα πρόσθετα χαρτάκια με τις σημειώσεις που παρατείνουν και πολλαπλασιάζουν τις σελίδες στο άπειρο, οι φροντίδες της Σελέστ Αλμπαρέ, οι λιγοστές επισκέψεις κάποιων φίλων, ένα ηρωικό τέλος ζωής, και ο θάνατος πριν από την έκδοση των δύο τελευταίων τόμων, Η Αλμπερτίν αγνοούμενη και Ο Ανακτημένος χρόνος. Μια από τις μεγαλύτερες λογοτεχνικές περιπέτειες αυτού του αιώνα και πιθανότατα όλων των αιώνων φτάνει στο τέρμα της. Η ζωή του Προυστ τελειώνει. Αρχίζει ο θρύλος του. Το πρώτο επακόλουθο αυτού του θρύλου υπήρξε ένα θεμελιώδες σφάλμα ερμηνείας – χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να διαλυθεί. Η κριτική, ξεγελασμένη από την μορφή «ψευδο-αναμνήσεων» που είχε υιοθετήσει ο Προυστ για το μυθιστόρημά του, συγχέοντας τον συγγραφέα με τον αφηγητή που τον εκπροσωπεί, και που, όντως, του μοιάζει πολύ, επιμένοντας σ’ αυτό το σφάλμα εξαιτίας του χαρακτήρα του Σουάν, γοητευτικού, οκνηρού και αμφίγνωμου σωσία του συγγραφέα, θεώρησε πως κατανόησε τα πάντα και διαίρεσε τη ζωή του Προυστ σε δύο μέρη. Κατ’ αυτήν, υπήρχε ο προ του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο Προυστ: ντιλετάντης, αργόσχολος, κοσμικός, που έπασχε από μια αθεράπευτη πάθηση της βούλησης, γεμάτος ταλέντα τα οποία άφηνε ανεκμετάλλευτα, αναβάλλοντας διαρκώς για την επαύριο την έναρξη του έργου του. Και στη συνέχεια ο Προυστ του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο: ο φυλακισμένος του εαυτού του, ο μοναχικός, ο ακαταπόνητα εργαζόμενος, ο οποίος, χάρη σε κάτι που του αποκαλύφθηκε, επιδόθηκε σε ένα άνευ προηγουμένου μυθιστορηματικό εγχείρημα, παύοντας να βγαίνει, παύοντας να τρώει, παύοντας να φροντίζει τον εαυτό του, θυσιάζοντας τα πάντα στο έργο που δεν ευελπιστεί να ολοκληρώσει. Η «ρομαντική» αυτή θεώρηση της ζωής του Προυστ ήταν πολύ ωραία. Αλλά εσφαλμένη. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική, χωρίς να είναι λιγότερο ωραία. Τριάντα χρόνια μετά τον θάνατο του Προυστ, η ανακάλυψη των άγνωστων χειρογράφων του αποκάλυψε την πραγματική, μυστική του ζωή, τη ζωή του δημιουργού. Ουδέποτε «έχασε» τον χρόνο του. Ουδέποτε έπαψε να εργάζεται. Το μεγάλο του σχέδιο δεν το συνέλαβε στη δύση της ζωής του αλλά, αντιθέτως, στην εφηβεία του. Όταν, το 1896, δημοσιεύει το Τέρψεις και Ημέρες –όπου ήδη είναι αναγνωρίσιμη όλη του η θεματική, με θαυμαστή ωριμότητα‒ έχει ήδη ξεκινήσει ένα μεγάλο βιβλίο, για το οποίο δεν μιλάει σε κανέναν, ένα βιβλίο μοναδικό, που θα είναι το μυθιστόρημα μιας ολόκληρης ζωής, ένα μυθιστόρημα που δεν θα μοιάζει με κανένα άλλο. Διότι αντί να αφηγηθεί μια ιστορία, θα περισυλλέξει τις επίλεκτες, τις ουσιώδεις στιγμές της ύπαρξής του. Ένα μυθιστόρημα που θα είναι κάτι περισσότερο από μυθιστόρημα και που θα εμπεριέχει τη δική του φιλοσοφία, τη δική του «θεώρηση» των πραγμάτων και των όντων. Το μυθιστόρημα αυτό, αληθινή προεικόνιση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο –εκδόθηκε αργότερα υπό τον τίτλο Ζαν Σαντέγι–, δεν έμελλε ποτέ να δει το φως. Ο Προυστ ήταν ακόμη πολύ νέος, δεν είχε τα μέσα που χρειάζονταν για τη μεγάλη φιλοδοξία του. Θα του χρειαστούν κάμποσα χρόνια ακόμη για να ανακαλύψει τα βασικά στοιχεία που θα χαρακτηρίσουν την τέχνη του: την πρωτοπρόσωπη μορφή των «ψευδο-αναμνήσεων», που του ταιριάζει περισσότερο από τη μορφή του τριτοπρόσωπου αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος, τον κεντρικό ρόλο του χρόνου στην ψυχολογία και στην κοινωνική ζωή, την ανάγκη ενός σκοπού προς τον οποίον να τείνουν όλες οι «στιγμές» που θα συνθέσουν το βιβλίο του. Λίγο μετά το 1900, ο Προυστ εγκαταλείπει το χειρόγραφο Ζαν Σαντέγι. Δεν παραιτείται, όμως, από το σχέδιο. Και ό,τι θα δημοσιεύσει μέσα στα επόμενα χρόνια –πρόλογοι, σημειώσεις, άρθρα, «παστίς»– θα είναι γι’ αυτόν ασκήσεις που τελειοποιούν σιγά-σιγά τη μυθιστορηματική του τέχνη. Όταν, το 1908, η ιδέα μιας μελέτης για τον Σαιντ-Μπεβ του δίνει ένα από τα κλειδιά που ακόμη λείπουν, το κλειδί της τελικής «αποκάλυψης» που θα πρυτανεύσει όλης της κατασκευής του βιβλίου του, ο Προυστ δεν αρχίζει ένα καινούργιο μυθιστόρημα: είναι το ίδιο μεγάλο βιβλίο που είχε ονειρευτεί δώδεκα χρόνια πριν. Μια δεύτερη συχνή παρανόηση που αφορά τη ζωή του Προυστ, όταν αυτή έγινε περισσότερο γνωστή, ήταν η υπέρμετρη περιέργεια που προκάλεσε σχετικά με τα πρότυπα των χαρακτήρων του. Καθώς ο Προυστ αντλεί όλο το υλικό του έργου του από τις προσωπικές του εμπειρίες, νόμισαν πως θα τον κατανοούσαν καλύτερα βάζοντας πραγματικά ονόματα πάνω στα μυθοπλαστικά. Το Μπαλμπέκ να είναι άραγε το Μπεγκ-Μελ, το Καμπούρ ή το Εβιάν; Το Κομπραί είναι το Ωτέγι ή το Ιλιέ; Μήπως η Ζιλμπέρτ είναι η Μαρί ντε Μπερναρντακύ; Μήπως η δούκισσα ντε Γκερμάντ έχει τη σπιρτάδα της Μαντάμ Στρως και φοράει την τουαλέτα της κόμησσας Γκρεφύλ; Το ανεκδοτολογικό αυτό ενδιαφέρον, ήδη τόσο αμελητέο όταν πρόκειται για έργο εμπνευσμένο από ένα εξωτερικό γεγονός, χάνεται εντελώς όταν πρόκειται για συγγραφέα όπως ο Προυστ, που αποσκοπεί στο οικουμενικό, και που οι χαρακτήρες του μας επιτρέπουν κυρίως να δούμε καλύτερα εντός μας. Το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο δεν είναι μυθιστόρημα «κλειδιών», είναι μυθιστόρημα «νόμων». Και αυτό είναι που κατατάσσει τον συγγραφέα του στους μεγάλους κλασικούς. Δεν ξέρουμε τίποτα για τον Όμηρο, ελάχιστα για τον Θερβάντες και το αίνιγμα του Σαίξπηρ παραμένει ακόμη άλυτο. Αλλά ο Άμλετ, ο Δον Κιχώτης και ο Οδυσσέας έχουν πάντοτε πολλά να μας πουν. Ο αναγνώστης του Προυστ μπορεί να βεβαιωθεί πως δεν θα χάσει τίποτα από την ανάγνωσή του εάν αγνοεί τα πάντα για τη ζωή του συγγραφέα. © Éditions de Fallois — Μετάφραση Μαρίνα Κουνεζή ("Vie de Proust" στο Bernard de Fallois, Introduction à la Recherche du temps perdu, Éditions de Fallois, Παρίσι 2018, σ. 9-16).

Σύνδεση